Microsoft Word Маруза матн Тупрок-усимлик Zionet22

 
O‘simlikshunoslik fanining rivojlanish tarixi 
 
Sayyoramizdagi o‘simliklarning xilma-xil bo‘lishi, ma’lum joylarda hayot kechirishi va 
tashqi muxit omillariga moslashishi xar qaysi o‘simlikning tarixiy rivojlanishida-evolyusiyasida 

---

51
vujudga kelgan. Demak, xar qanday o‘simlik turi o‘z tarixiy evolyusiyasida uni o‘rab olgan 
tashqi muxit omillarini singdirib, asta-sekinlik va izchillik bilan sharoitga moslashadi. Uning 
yosh avlodlari ham kelajakda o‘zining o‘sishi va rivojlanishida xuddi shunday sharoitni talab 
etadi. 
YUqorida bayon etilgan fikrlar paleontologik dalillar asosida to‘la tasdiqlandi va 
tasdiqlanmoqda. Masalan, Paleozoy yerasining Silur davrida keng rivojlangan psilofitlar Devon 
davrida sharoitning o‘zgarishidan yo‘qolib ketgan. Ular o‘rniga yangi sharoitga moslashgan 
daraxtsimon paporotniklar, moxlar va zamburug‘lar rivojlangan. Mezozoy yerasining Pyerm 
davrida esa daraxtsimon paporotniklar o‘rniga ochiq urug‘li o‘simliklar, Qaynazoy yerasining 
Neogen davrida xozirgi zamon yopiq urug‘li daraxtlar, butalar va o‘t o‘simliklar yer yuzini 
egallab olgan. Oldingi davrlardan saqlanib qolgan va o‘zgargan sharoitga moslashgan o‘simlik 
turlari kamdan-kam uchraydi. 
Yer yuzidagi tirik mavjudotlarning rivojlanishida o‘simliklarning roli juda muximdir. 
Xozirgi vaqtda oziq-ovqat va xalq xo‘jaligi uchun zarur bo‘lgan maxsulotlarni olish maqsadida 
parvarish etiladigan o‘simliklarning turi ikki mingga borib qoladi. SHu jumladan, g‘alla, poliz 
va mevali o‘simliklardan oziq sifatida foydalanilsa, g‘o‘za, zig‘ir, kanop va boshqa 
o‘simliklardan olingan maxsulotlardan to‘qimachilikda, texnikada va qurilish matyeriallari 
sifatida xalq xo‘jaligining turli soxalarida keng foydalaniladi. 
Akademik P.M.Jukovskiyning fikricha, xozirda ekilayotgan deyarli barcha madaniy 
o‘simliklar bizning yeramizdan bir necha ming yillar ilgari xonakilashtirilgan. Bunday 
o‘simliklar qatoriga bug‘doy, arpa, paxta, sholi va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. Bizning 
yeramizda esa dexqonchilikka lavlagi, kauchuk olinuvchi xeveya va dori darmon byeruvchi 
xinin daraxti va boshqa o‘simliklar kiritildi. SHuni ham eslatib o‘tish kyerakki, xozir inson 
tomonidan foydalanib kelingan ba’zi bir madaniy o‘simliklarning, chunonchi, qovoq, 
makkajo‘xori, kunjut, banan va boshqalarning qayerda, qanday qilib dexqonchilikka 
kiritilganligi bizga noma’lum. Eng qizig‘i shundaki, ba’zi bir turlarga boy o‘simlik 
turkumlaridan dexqonchilikka jami bo‘lib, bir yoki ikkita turi jalb etilgan. Jumladan, 200 turdan 
tashkil topgan zig‘ir turkumidan dexqonchilikka bir tur, 70 turdan ziyodroq kungaboqardan 
ikkita, 400 turdan oshiqroq batat yoki shirin kartoshka turkumidan atigi bir turigina 
xonakilashtirilgan. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. 
Akademik P.M.Jukovskiyning fikricha, ba’zi bir boshoqli g‘alla o‘simliklarini 
xonakilashtirish jarayoni 15-20 ming yillar ilgari boshlangan. Qadimiy dexqonlar oziq-ovqat 
uchun eng zarur hisoblangan donli (bug‘doy, arpa), keyinroq mevali, dorivor, tolali va boshqa 
foydali o‘simliklarni eka boshlaganlar. 
Arxeologik ma’lumotlarga ko‘ra Old Osiyo va O‘rta Osiyo, jumladan Turkmaniston 
tyerritoriyasida bug‘doy yeramizdan 6000-7500 yillar, arpa 7500-8000 yillar ilgari ham ekib 
kelingan ekan. Eng so‘nggi arxeologik ma’lumotlarga qaraganda, qadimiy arpa doni Misrda 
topilgan, uni bundan 17000 yillar ilgari Nil daryosi xavzasida etishtirilganligi aniqlangan.
 
Qadimiy odamlar tabiatdan yig‘ib olgan yoki o‘zlari etishtirgan donni xom xolida iste’mol 
qilganlar keyinroq, dondan yorma, un qilishni o‘rganganlar. Birinchi non ham 15-16 ming yillar 
ilgari qadimiy Misrda yopilgan.
Ma’lumki, o‘simliklikshunoslikning rivojlanishi dexqonchilik bilan bog‘liq xolda 
kechadi. Ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, dexqonchilik bir joyda paydo bo‘lmasdan Yer 
yuzining bir qancha joylarida tashkil topgan. Fanning isbot qilishicha, eng qadimiy 
dexqonchilik markazlari Suriya, Misr, Iroq, Turkiya, Pyeru, Meksika va O‘rta Osiyo 
tyerritoriyalariga to‘g‘ri kelgan. 
Inson tabiatdan kyerakli va foydali o‘simliklarni tanlab olgan va bir qancha asrlar 
davomida sifatini yaxshilash uchun kurashgan. Natijada kyerakli o‘simlik turlari va xillari 
yaratilgan. 
Rossiyada o‘simlikshunoslikning paydo bo‘lishi XVIII asrning oxiriga to‘g‘ri keladi. Bu 
fanning asoschilaridan biri M.V.Lomonosov (1711-1765) bo‘lib, u 1756 yilda o‘simliklarning 

---

52
havodan oziqlanishi to‘g‘risidagi ilk fikrni ilgari suradi. Keyingi davrda o‘simlikshunoslik 
fanining rivojlanishiga olimlardan I.I.Komov (1750-1792) va A.T.Bolotov (1738-1833) o‘z 
xissalarini qo‘shganlar. Ular Rossiya agronomiyasiga asos solgan olimlardan hisoblanib, “Suv 
nazariyasi” ni inkor etadilar, o‘simliklarni o‘sishi va rivojlanishi uchun organik hamda minyeral 
elementlar zarur ekanligini o‘z tajribalari yordamida asoslab byeradilar.
Barcha agronomik fanlar kabi o‘simlikshunoslik fanining ravnaqi XIX asrning oxiri XX 
asrning boshlariga to‘g‘ri keladi .Bu davrlarda olimlardan K.A.Timiryazev (1843-1920) 
o‘zining ish faoliyatida fotosintez jarayoni uchta qonuniyat asosida davom etishini ko‘rsatib 
byeradi; birinchidan, fotosintez jarayoni faqat xlorofill molekulalari tomonidan yutilgan nur 
enyergiyasi hisobiga o‘tadi; ikkinchidan, fotosintez yutilgan nur enyergiyasi miqdoriga bog‘liq 
va uchinchidan, o‘simlik bargiga tushgan yorug‘lik enyergiyasining 1-3% igina o‘simliklar 
tomonidan o‘zlashtiriladi. K.A.Timiryazev fotosintez jarayonining kimyoviy tomonlarini 
mukammal ishlab chiqdi. Xlorofill qizil va ko‘k-binafsha nurlarni yutganligini va fotosintez shu 
nurlar enyergiyasi hisobiga sodir bo‘lishini ko‘rsatdi. 
O‘simliklar uchun azot elementi qanchalik ahamiyatli ekanligini batafsil tekshirgan 
D.N.Pryanishnikov (1865-1948) oqsilning birinchi sintezida va uning parchalanishida ammiak 
boshlang‘ich va oxirgi maxsulot ekanligini tasdiqladi. Oqsilning sintezlanishida aspargin va 
glutamin 
aminokislotalarining 
ahamiyatini 
ko‘rsatib 
byerdi. 
Uning 
asosiy 
ishlari 
o‘simliklarning oziqlanishi va minyeral o‘g‘itlar qo‘llashga bag‘ishlangan. 
O‘simlikshunoslikning rivojiga xissa qo‘shgan olimlardan N.I.Vavilov va uning 
shogirdlari 1923-1940 yillar davomida jaxonninng 65 mamlakatiga 18 ta ekspeditsiya 
uyushtirdilar va buning natijasida ular 250 mingdan ziyodroq o‘simlik namunalarini yig‘ib 
keldilar. SHulardan 36 mingtasi bug‘doy, 10 mingdan ziyodrog‘i makkajo‘xori, 20 mingga 
yaqini dukkakli don ekinlari, 23200 tasi em-xashak, 18 mingga yaqini sabzavot, 12600 dan 
ziyodrog‘i mevali o‘simliklarga tegishlidir. Xozirda bu qimmatbaxo fond Sankt-Petyerburgdagi 
N.I.Vavilov nomidagi o‘simlikshunoslik institutida saqlanmoqda. Mana shunday keng 
miqyosdagi izlanishlar va to‘plagan matyeriallarni morfobiologik, geografik va genetik 
tomonlaridan tekshirish natijasida N.I.Vavilov madaniy o‘simliklarni birlamchi va ikkilamchi 
kelib chiqish markazlarini aniqlab byerdi. 
Respublikamizda o‘simlikshunoslik fanining taraqqiyotiga xissa qo‘shgan o‘zbek 
olimlaridan 
akademik 
A.I.Imomaliev, 
M.V. 
Muhammadjonov, 
S.M.Miraxmedov, 
M.A.Karimov, Q.Z.Zokirov va N.N.Nazirovlarni aloxida ta’kidlab o‘tish lozim.
O‘simlikshunoslik ham boshqa fanlar kabi botanika, o‘simliklar fiziologiyasi, 
tuproqshunoslik, dexqonchilik, agrokimyo, urug‘chilik, entomologiya, fitopatologiya, 
mexanizatsiya va boshqa fanlar bilan bog‘liq xolda o‘rganiladi.