Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi

РОЛЬ ЖУРНАЛА «РУССКИЙ ЯЗЫК И ЛИТЕРАТУРА В АЗЕРБАЙДЖАНЕ» В                          

РАЗВИТИИ ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ МЫСЛИ В ОБЛАСТИ ПРЕПОДАВАНИЯ    

РУССКОГО ЯЗЫКА КАК ИНОСТРАННОГО 

 

Турана Махир ГАСЫМОВА 

Бакинского Славянского УниверситетаСпециальность: Методика преподавания русского языка 

[e-mail] 

 

Методика обучения русскому языку как иностранному (РКИ) представляет собой самостоятельную педагоги-

ческую дисциплину о законах и правилах обучения языку и способах овладения языком, а также об особенностях 

образования и воспитания средствами языка.«Русский язык и литература в Азербайджане» - научно-теоретический 

и  научно-методический  журнал  Министерства  народного  образования  Азербайджана.  Издается  Бакинским 

славянским университетом. Начиная с 1947 года журнала «Русский язык и литература в Азербайджане» служил и 

продолжает служить как совершенствованию методики преподавания русского языка, так и развитию русистики и 

воспитанию  русистов – исследователей.  В  этом  журнале  можно  найти  материалы,  охватывающие  широкий  круг 

вопросов  педагогики,  лингвистики,  истории  литературы.  Здесь  систематически  печатались  материалы  учебно-

методического характера: программы, методические рекомендации, статьи по вопсам, имеющим непосредственное 

отношение  к  практике  школьного  учителя,  а  также  материалы,  так  или  иначе  связанние  с  учебно-воспитателним 

процессом.  Журнал  никогда  не  ограничивался  публикации  материалов  только  для  учебно-методической 

направленности.  Для  создания  возможностей  научно-теоретического  роста  работников  образовательных  школ 

здесь печатались научные статьи по вопросам языкознания, педагогики, психологии. 

На страницах журнала со своими наблюдениями и выводами по русскому языку  и методике его преподавания, 

новыми  суждениями  и  опытом,  гипотезами  и  теориями,  критическим  анализом  трудов  отечественных  и 

зарубежных лингвистов выступали самые разные авторы – от начинающих исследователей до известных ученых, 

среди которых многие составляют гордость нашей лингвистики и лингводидактики (М.Т Тагиев, Г.Г. Алекперли, 

Ф.Г.  Хусейнов,  А.Р.  Махмудов,  А.Ш.  Шабанов,  Л.Г.  Векилова,  Б.Г.  Айолло,  П.М.Кравченко,  Г.Н.  Асланов,  Л.М. 

Грановская). 

Можно  сказать  что  в  тематических  разделах  журнала  запечатленина  вся  история  методики  преподавания 

русского  языка  как  неродного  в  Азербайджане  за  последние 60 лет.Читая  номер  за  номером,  ясно  видишь  как  и 

когда, благодаря кому и чему методика превратилась из техники педагогического мастерства в науку. 

На страницах журнала освещались вопросы преподавания русского языка в контексте постоянно меняющегося 

школьного  и  вузовского  образования  (Г.Д.Касумбейли,  О.В.  Скорогладовой,  А.Ш.  Шабанов,  Л.Г.Векилова,  Г.Я. 

Яббаров,  А.П.  Величук,  Е.В.  Волынская,  Е.М.  Кулиев,  А.М.Оруджева,  А.Э.  Шахбазова,  Г.С.  Алиев,  Ч.А. 

Бедалов,С.С.Мирзоев, М.Н. Канн, Г.М. Мухтаров, А.И. Шахтахтинский и др.) 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

475 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

В журнале представлены различные рубрики: “ Вопросы лингвистики”, “Вопросы перевода”, “Гости республики”, и 

конечно  же  рубрика  “Методика  и  опыт”.  Эта  рубрика  предлагает  статьи,  посвященные  методике  использования 

современных средств наглядности и новых технологий обучения русскому языку в школах Азербайджана. 

Таким  образом,  необходимо  отметить  что  благодаря  журналу  “Русский  язык  и  литература  в  Азербайджане” 

развитие быстрыми темпами методики преподавания русского языка как иностранного стало неизбежным процессом, 

что само по себе является очень положительным моментом.  

 

 

DİLİN TƏDRİSİNDƏ LÜĞƏTLƏRİN ROLU 

 

Səbinə ƏLİYEVA 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

 

Dil hamının istifadə etdiyi ünsiyyət vasitəsidir. Ana dilindən başqa bir dildə danışmaq üçün hökmən həmin dili 

öyrənmək lazımdır. Ana dilinin tədrisindən xəbəri olmayan müəllim xarici dili tədris edə bilməz. Ana dili ailədə  və 

ətrafdakıların əhatəsində tədricən öyrənilir. Ana dili öyrənilərkən dil özü öyrədilir, onun qayda-qanunları öyrədilmir, xarici 

dili öyrədərkən əvvəlcə ünsiyyət üçün vacib olan əsasən konkret əşya və hərəkətlər, sonra isə dilin strukturu öyrədilir ki, 

şagirdlər müstəqil şəkildə cümlə qura bilsinlər. Dilin tədrisində bunlar hamısı nəzərə alınmalıdır və bunlar bir-biri ilə vəhdət 

təşkil etməlidirlər. Dil tədrisinin ilkin mərhələsində biz mühüm olanları seçirik. Çünki, müxtəlif mərhələlərdə bunların hər 

birinin rolu və çəkisi eyni deyildir. 

Məlumdur ki, xarici dili öyrənəndə heç kəs həmin dilin qrammatikası ilə başlamır. Ana dilinin tədrisi ilə xarici dilin 

tədrisi fərqli anlayışlardır. Çünki, ana dilini hamı qeyri-ixtiyari şəkildə və məqsədsiz öyrənir. Amma xarici dil məqsədli və 

planlı şəkildə öyrənilir. 

Müasir dövrün ən başlıca tələblərindən biri də xarici dilin öyrədilməsidir. Xarici dil tədrisinin qarşısında duran ən 

mühüm vəzifələrdən biri şagirdlərin lüğət ehtiyatını  zənginləşdirməkdən ibarətdir.  Şagirdlərin lüğət ehtiyatının planlı  və 

ardıcıl olaraq inkişaf etdirilməsi, öyrənilmiş hər bir sözün kontekst daxilində işlədilməsi və mənasının dərk edilməsi  və s. 

dilin leksikasının tədrisinin əsas məqsədidir. Xarici dil tədrisində ən əsas məqsəd şagirdlərə ingilis dilindən ünsiyyət vasitəsi 

kimi istifadə etməyi öyrətməkdən ibarətdir.  İlkin olaraq dildəki işlək sözlər seçilir və proqrama daxil edilir, ehtiyatının 

zənginləşdirilməsi sayəsində şagirdlər ingilis sözlərinin çoxmənalılığı, dilin üslubi və frazeoloji zənginliyi ilə tanış olurlar. 

Ümumiyyətlə, lüğət dilin elə bir bünövrə və əsasını təşkil edir ki, onun köməkliyi ilə dilə yiyələnə, nitqimizi düzgün 

qura və fikrimizi səlis və aydın ifadə edə bilərik. Bir sözlə, lüğətsiz dil mövcud ola bilməz və hər bir dilin özünəməxsus 

lüğət quruluşu var. Buna görə də, xarici dil kimi ingilis dilinin öyrədilməsi zamanı lüğət ehtiyatının tədrisi hər zaman öz 

aktuallığını qorumuşdur. 

Qeyd etdiyimiz kimi, ingilis dilinin tədrisində qarşıda duran əsas ə başlıca məqsəd şagirdlərin bu dildə ünsiyyət qura 

bilməsini təmin etməkdir ki, bunun üçün də lüğət tərkibini artırmaq və nitq vərdişlərini inkişaf etdirmək lazımdır. Bəzən 

şagirdlərin lüğət ehtiyatında kifayət qədər söz olmasına baxmayaraq, onlar nitqlərində bu sözlərin ancaq bir qismindən  

istifadə edir. Buna görə  də,  şagirdlərin həmin sözlərdən istifadə etməsinin üsullarını  və onlara dilin tədrisində lüğət 

ehtiyatlarının necə inkişaf etdirmələrinin yol və üsullarını tapmalıyıq. 

Qeyd etdiyimiz kimi, hər bir dilin geniş və özünəməxsus leksikası olur və xarici dil öyrənən tələbələrin də öyrəndikləri 

xarici dilin leksikasını bilməsi vacib və ilkin şərtdir. Onlar sözlərin ədəbi, məcazi və həqiqi mənalarını və onların mətnlərdə 

necə işlədilməsini bilməsi vacibdir. 

Qrammatikasız biz hər hansı dildə istəsək danışa bilər və fikrimizi çatdıra bilərik, əgər həmin dilin leksikasını biliriksə, 

amma leksikasız biz heç nə edə bilmərik. Əgər şagirdlərin  leksik bazaları zəif olsa bu onların qrammatik biliklərinə də təsir 

edəcəkdir. Əgər biz vaxtımızın çox hissəsini qrammatika öyrənməyə sərf etsək, onda dil o qədərdə inkişaf etməz. Yəni, biz 

istədiyimiz hər bir şeyi, istənilən bir fikrimizi dilin lüğət ehtiyatı sayəsində deyirik. 

İngilis dilinin tədrisinin ilkin mərhələsində ilk öyrədilən sözlər  ən  əsas və  işlək, həmdə sadə  və  təkhecalı olmalıdır. 

Əvvəlcə  sadə bir strukturu öyrədirik və bu strukturdan istifadə edərək şagirdlərə yüzlərlə sadə və əsas sözləri mənimsədə 

bilərik. Məsələn: What is it?-İt is a pen strukturunu öyrətsək, digər sadə sözləri də məs, a book, a bag, a pencil və s. kimi 

sadə sözləri də bu struktur üzrə dəyişərək həmin sözləri də şagirdlərin lüğət fondunda fəallaşdıra bilərik. 

Biz bilirik ki, müasir dövrümüzdə İngilis dilinin artıq ibtidai siniflərdə də tədris olunmağa başlayıb. Biz çalışmalıyıq ki, 

İngilis dilinin lüğət fondunu ən sadə yollarla şagirdlərə çatdıraq, məsələn, biz bunu oyunlar vasitəsilə,  şəkillər vasitəsilə, 

əyani şəkildə göstərərək, kartlar vasitəsilə, musiqilər vasitəsilə və s. yollarla uşaqları yormadan onlara tədris etməliyik.  

Əgər biz dil tədrisində uşaqları dilə motivasiya etməsək heç bir uğurlu nəticə əldə edə bilmərik. 

 

 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

476 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

SAVAD TƏLİMİ DÖVRÜNDƏ NİTQ VƏ TƏFƏKKÜRÜN İNKİŞAFI  

 

Nərmin QULİYEVA 

Qafqaz Universiteti (Magistr) 

[e-mail] 

 

Ana dili tədrisində savad təlimi çox mühüm bir məsələdir. Təlim prosesinin başlanğıcı savad təlimidir. Savad təliminə 

normal  şəkildə başlamaq üçün uşaqların dilini, nitqinin inkişafını, savad təliminə hazırlıq səviyyəsini diqqətlə öyrənmək 

lazımdır. I sinifə gələn altıyaşlıların səviyyəsinin öyrənilməsi uşaq məktəbə gələnədək təşkil olunmalıdır. Şagirdlərə rabitəli 

şifahi nitq üzrə ilkin vərdişlərin aşılanması, başqalarının nıtqini dinləməyi, eşitməyi,  nitq səslərini düzgün tələffüz etməyi, 

nitqin səs mədəniyyətinə yiyələnməyi, nitqə nəzarət etməyi və nöqsanları aradan qaldırmağa səy göstərməyi, kiçikhəcmli 

mətnlərdən ibarət imla yazmağı oyrətmək savad təlimində başlıca məqsədə nail olmaq üçün  yerine yetirilməli olan 

vəzifələrdən bir qismidir. Savad təlimi dövrünün müvəffəqiyyəti müəllimin  şagirdlərə  nə  dərəcədə    bələd olmasından 

asılıdır. 

Kiçikyaşlı  məktəblilərin  əyani-obrazlı  təfəkkürü tədricən inkişaf edir. Onlar gördükləri  əşya və hadisələrin bir neçə 

mühüm cəhətlərini ayıra bilir Əgər uşaq ümumilləşdirmə apara, mücərrədləşdirmə üzrə ilkin vərdişlərə yiyələnə bilmirsə, 

bu, onun təcrübəsizliyi, biliyinin azlığı və qırıq-sökük olması ilə izah edilməlidir.  

Savad təlimi dövründə nitq inkişafı üzrə  iş nitqin bütün səslərini və sözlərin düzgün tələffüzü; lüğət ehtiyatının 

zənginləşdirilməsi; sözlərdən cümlələrin və rabitəli nitqin qurulmasını  əhatə edir. Bu dövrdə  tələffüz və nitq səslərinin 

qavranılması sahəsindəki səhvlər daha xarakterik olur.  

Məktəbə yenicə  gəlmiş  uşaqların nitqi müxtəlif nöqsanlarla dolu olur. Bəzi uşaqların nitqində  tıntınlıq, kəkələmək, 

pəltəklik kimi xüsusiyyətlər olur. Bundan başqa, danışarkən sözləri axıradək tələffüz etmək, səs buraxmaq, səs artırmaq, bir 

səsi başqasıyla  əvəz etmək, səslərin yerini dəyişik salmaq, yerli şivə xüsusiyyətlərinə yol vermək,  ədəbi tələffüz 

normalarına riayət etməmək kimi hallar da özünü göstərir. Belə nöqsanlar uşaqların savada yiyələnməyinə mane olur və 

uzun müddət yazıda da öz əksini tapır. Ona görə  də, müəllim uşaqların tələffüzünə müntəzəm surətdə  nəzarət etməli, 

düzgün tələffüz nümunəsi verməklə  həmin nöqsanların aradan qaldırılmasına nail olmalıdır. Bu məqsadlə  uşaqların 

diqqətini hər bir səsin tələffüz məxrəcinin düzgünlüyünə cəlb etmək, düzgün tələffüz olunmayan sözləri hecalarla tələffüz 

etdirmək, onları cümlə içərisində  işlətməyi tələb etmək, bir səsin düzgün tələffüz olunmaması ilə sözün mənasının necə 

dəyişdiyini başa salmaq lazımdır. Ən zəruri hallarda şagird loqopedə göstərilməlidir Səslənmə etibarilə yaxın olan s-ş, ş-y, 

s-z, ç-c, q-ğ, r-l, d-t, b-p və s. səslərin hecalarda cüt-cüt tələffüzünün tələb etmək lazımdır. Belə səslərin sözlərin səs təhlili 

prosesində fərqləndirmək olar.  

Şagirdlərin lüğət ehtiyatınn zənginləşdirilməsi  əlifba dərsliyinin sütunlarında verilmiş sözlərlə başlanır. Sütunlar və 

mətnin lüğəti uşağın həyatı,  ətraf  aləm haqqında çox rəngarəng sözlərlə  zəngindir. Sütunlardakı sözlərin mənası  bəzən 

şagirdlərə çatmır. Bunun səbəbi isə həmin sözlərin  müxtəlif sahələrə aid olması ilə bağlıdır.  

Uşaqların nitqinin və  təfəkkürünün inkişaf etdirilməsinin mənbələri arasında müşahidələr mühüm yer tutur. Təbiət 

hadisələri və  əşyalar uşaqlarla söhbət aparmaq üçün çox əlverişlidir. Müəllim  şagirdlərin lüğət ehtiyatını yeni sözlərlə 

zənginləşdirmək üçün ekskursiya, gəzinti, müşahidə prosesində və əşya dərsində, həmçinin əyani vəsaitdən istifadə etməklə 

nail olur . Bunlardan əlavə, şagirdlərin şəxsi həyat təcrübəsi, əmək prosesi, onların əməyi, oyunları, əyləncələri, oyuncaqlar, 

şəkillər, müəllimin təşkil etdiyi müşahidələr lüğət ehtiyatının zənginləşdirilməsinin mənbələridir.  Ətraf aləm üzrəində 

müşahidə prosesində onunla fəal təmasda  şagirdlər müxtəlif  əşyalarla, onların nədən düzəldilməsi ilə tanış olur, forması, 

rəngi, dadı, xarici görünüşü, insanlara faydası  və s. cəhətlərinə görə onları qruplaşdırır, təsnif edirlər.  Şagirdlər ayrı-ayrı 

əşyaları ümumi başlıq altına yığırlar: inək, qoyun, it, pişik, camış, keçi, donuz-ev heyvanlarıdır, sağsağan, qaranquş, 

sığırçın, sərçə, bülbül-vəhşi quşlardır və s. Belə çalışmalar şagirdlərin məntiqi təfəkkürünü inkişaf etdirir.  

Şagirdlərin cavablarının bütöv, yoxsa qısa, yarımçıq olması haqqında müzakirələr aparılır. Əksər müəllimlər  cavabın 

tam olmasını  tələb edir. Bəzən sorğu, müşahidə prosesində tez-tez şagirdlərə: “Tam cavab ver” – deyə müraciət edirlər. 

Ekskursiyada gördüklərindən danışarkən, şəkil üzrə hekayə qurub nəql edərkən planın maddələrinə tam cavab tələb etmək, 

əsinə dialoqu yeknəsək edir. Elə suallar var ki, ona bir sözlə cavab vermək kifayətdir. Belə hallarda cavab elə sualın köməyi 

ilə aydın olur: “Neçənci sinifdə oxuyursan?”  “Məktəbə kiminlə gedirsən?” və s. Bir sözlə, canlı danışıq dilində, sual-cavab 

şəklində dialoji nitqdə hə, yox, yaxşı, olar, olmaz, oxudu, gözəldir və s. sözlərlə cavab vermək mümkündür.  

Suallar tədricən elə qoymalıdır ki, şagirdlər tərəfindən  bir neçə cümlə ilə cavablandırılsın : “Cırtdan gecə nə etdi?”, 

“Əvvəlcə keçinin hara getməsində, sonra canavarın gəlməsindən danış” və s. Beləliklə belə sualların köməyi ilə  uşaqlar üç-

dörd cümlədən ibarət kiçik hekayə qurmağa hazırlanırlar. Şagirdlər öz fikrini müstəqil ifadə etməyi öyrənirlər. Şagirdlərdə 

mənaca bir-birinə yaxın cümlələri məntiqi ardıcıllıqla düzmək bacarığı yaranır və inkişaf edir. 

Savad təlimi  lüğət üzrə aparılan  işlə əlaqədar şagirdlərə cümlə qurmaq sahəsində də müəyyən vərdişlər aşılanır. Cümlə 

qurmaq şagirdləri üç-dörd cümlədən ibarət kiçik hekayə qurmaq üzrə işə  hazırlayır, onların rabitəli nitqini inkişaf etdirir. 

Müəllim lüğət üzrə işlə cümlə qurmaq və rabitəli nitq üzrə iş arasında qırılmaz əlaqə yaratmalıdır. Şagirdlərin mənimsədikləri 

yeni sözlərin əksəriyyəti onların fəal lüğətinə keçməli və müxtəlif çalışmaların köməyi ilə fəallaşmalıdır. 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

477 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

SINIF İÇİ ETKİLİ İLETİŞİM 

 

Esra EMRE 

Sumqayıt Devlet Universitesi 

Bakü / Azerbaycan 

 

Birey veya bireylerin karşılıklı bilgi, duygu ve düşüncelerini paylaşma sürecine adlandırdığıımız iletişim, hayatımızın 

en büyük parçasıdır. İki birim arasındaki mesaj alış verişinin yani iletişimin, insanlar üzerinde önemli etkileri ve özellikleri 

vardır. İletişimin özelliklerinden sırayla bahsedecek olursak eğer, ilk izlenim olarak başlangıcın en önemli faktör olduğunu 

vurgulamalıyız.  İnsanlar üzerinde başlangıç çok önemli bir ekidir. Duruşumuz, konuşmamız ses tonu ve hitabimiz, 

giyimimizdeki özen ve titizliğimiz karşı tarafı olumlu yönde etkiler, kendimizi çok rahat ifade edebilir ve iletişimizi 

kolaylıkla kurabiliriz. Lakin bireylerden biri iletişime hazır değilse, iletişim sağlanamaz çünkü iletişimin temel özelliği 

anlayarak kavramaktır. Şunu unutmamalıyız ki  iletişim kişiye değil kişiyle yapılır. 

İnsanlar arasındakı yüz yüze etkileşimde vücut dili, ses ve kelimeler olmak üzere üç kısım vardır. İletişimde kullanılan 

yolların %38i ses, %7si sözel, % 55i vücut dili olarak adlandırılmıştır. Yukarıdada gördüğümüz gibi vücut dili büyük bir 

oranı kapsamaktadır. 

İletişim türlerine göz atacak olursak eğer, üç kısımdan oluşmaktadır.  

1.  Sözlü iletişim 

2.  Sözsüz iletişim 

3.  Yazılı iletişim olarak sınıflandırılır. 

Sözlü iletişim: Karşılıklı olarak konuşma ve dinleme etkilerini kapsar. Sözlü iletşimin başarısı, konuşan ve dinleyen 

arasında ortaklaşa bir temele dayanır. 

Sözsüz iletişim: Uzun yıllardır yapılan arastırmalara göre insanlar birbiriyle yüz yüze kurdukları ilişkide sözsüz 

iletişim, yani vücut dili %90 oranında destekleyici bir yapıya sahiptir. İnsanlar arası iletişimi kuvvetlendiren en önemli 

etmenlerden biriside sözel iletişimi destekleyen sözsüz mesajlardır. 

Yazılı iletişim: Mesaji katılımcıların anlayabileceği ortak simgeler ile (tahta, sunum vb) iletmemizdir. Burda iletişim 

aracı yazıdır. 

Yukarıda kısaca iletişim ve iletişim unsurlarından bahsettik, şimdi ise sınıfta etkili iletişim nasıl olmalıdır ona bir göz 

atalım. Bir öğretmenin sınıfı etkili yönetebilmesi için ögrenciyle sağlıklı bir iletişim kurması gerekmektedir. Öğretmenin 

etkili iletişim becerilerine sahip olması hem kendini,  hemde sınıftaki diğer arkadaşlarını rahatsız eden öğrenciye yardımcı 

olabilmesi için önemli bir etmendir. Daha iyi bir öğrenme ve öğretme ortamı için öğretmenin bazı sorulara kendince cevap 

bulması çok önemlidir. Mesela, pskolojik anlamda öğrencilerimde hangi etkileri oluşturmak ve hangi etkileri almak 

istiyorum? Veya ortamı etkileme anlamında neyi başarmak istiyorum? gibi soruların cevabını elde etmiş bir öğretmen 

mutlaktır ki sınıf içi iletişimi başarıyla kursun. Sınıf içi iletişimde öğretmenin rolü çok büyüktür. Sınıf içi iletişimi 

geliştirmek için bir öğretmenin, konuşma yeteneğini geliştirmesi, dersini iyi bir şekilde planlaması, öğrenci ilgi ve 

yeteneklerini tanıması ve değerlendirmesi, öğrencileri dikkatli dinleyebilme yeteneğine sahip olması, sınıf içinde öğrenciye 

söz hakkı vermesi ve onun görüşlerini alması gibi unsurlar sınıf içi iletişimde kaçınılmaz olan önemli unsurlardır. Sınıf içi 

iletişimde empatik yaklaşım ve problemlerde çözümleyici olmak  önemli bir faktördür. Sınıfta olası durumda, ögretmenin 

kendini öğrencisinin yerine koyup onun duygularını ve içinde bulunduğu durumu daha iyi anlaması ve ona göre davranması  

problemleri çözmede en önemli faktörlerden birisidir. Unutulmamlıdır ki, iyi bir eğitimci çok iyi bir gözlemci ve uzlaşıcı bir 

yapıya sahip olamalıdır. 

Kısacası  sınıf içi etkili iletişimin baş rolü öğretmenlerin, sınıf içindeki etkili iletişimi geliştirmesi için, kendisini ve 

konuşma yeteneğini geliştirmelidir, günümüz teknolojisine ve en yeni çıkan kaynak ve kitaplara sahip olmalıdır. Eski düzen 

giden herşey siyah beyazdır ve sıkıcıdır. Aynı zamanda öğrencilerin ihtiyaçları, yetenek ve ilgileri değerlendirilmeli, ilgisini 

dağıtan durumlar ortadan kaldırımalıdır. Öğrencilerin dikkatle dersi dinlemeleri için birden fazla duyu organına hitap eden 

araç gereçler kullanılmalı, zor ve çok teknik olan öğretim araçlarından kaçınılmalıdır.  

Yukarıda sıraladığımız bu veya bunlara benzer bir çok metod ve teknikler geliştirilir ve kullanılır ama esas önemli olan 

nedir biliyormusunuz? Öğrencilerimizi ve mesleğimizi gerçekten sevmemiz. Asıl  kiliti açan anahtar budur, işte o zaman 

etkli iletşimi kurmuşsunuz demektir. 

 

 

 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

478 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

TƏDRİSİN AŞAĞI  PİLLƏSİNDƏ INGİLİS DİLİNDƏ ŞİFAHİ NİTQİN                               

İNKİŞAF ETDİRİLMƏSİNDƏ ƏYANİ VASİTƏLƏRİN ROLU  

 

Həcər ABDULLAYEVA 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

 

Nitq insanlar arasında ünsiyyətin başlıca vasitəsidir. O insan fəaliyyətinin məhsulu olmaqla yanaşı, həm də cəmiyyəti 

yaşadan başlıca amillərdən biridir. Tədrisin aşağı pillələrindən başlayaraq xarici dilin tədrisinin ən mühüm məqsədlərindən 

biri də bu dildən üsiyyət vasitəsi kimi sərbəst istifadə etməyi aşılamaqdan ibarətdir. Nitqin nə qədər mürəkkəb və çoxşaxəli 

bir proses olduğunu nəzərə alsaq ünsiyyət vərdişlərinin aşılanmasının da bir o qədər çətin və  məsuliyyətli iş olduğunu 

təsəvvür edə bilərik. Mükəmməl nitq vərdişlərinin aşılanması müəllimdən yüksək peşəkarlıq tələb edir. Hər bir qrupun  

müxtəlif  əqli xüsusiyyətlərə, bilik, bacarıq və  vərdişlərə malik olan öyrənciləri olduğundan təlim prosesinin səmərəsini 

artırmaq üçün müəllimin müxtəlif üsul və vasitələrdən istifadə etməsi zəruridir. Bu günə  qədər uşaq psixologiyasına 

əsaslanaraq yazılan pedaqoji ədəbiyyatlarda pedaqoqlar, metodistlər, psixoloqlar tədris işində  əyani vasitələrin rolu 

haqqında kifayət qədər geniş söhbət açmışlar.  

Dahi çex pedaqoqu Y.A. Komenski demişdir: “Duyğularımızda olmayan bir şey şüurumuzda da yoxdur.” Komenskinin 

təklif etdiyi əyanilik prinsipi aşağı siniflərdə nitqin inkişaf etdirilməsində yaxşı  nəticə verir. Belə ki, ingilis dilində yeni 

sözləri mənimsətməkdə  rəngli  şəkillərdən,  ətraf mühitdən götürülmüş canlı  əşyalardan, animasiyalardan istifadə etdikdə 

şagirdlər tərəfindən sözlərin yadda saxlanması və istifadə edilməsi asanlaşır. Duyğu orqanlarından alınan siqnallar əqli işi 

stimullaşdırır, nəticədə  təxəyyül, təsəvvür, qavrayış kimi təfəkkür prosesləri fəaliyyət göstərməyə başlayır. Bu mürəkkəb 

proseslərin vəhdətdə  fəaliyyəti müəllimin tədris etdiyi materialların  şüurlu mənimsənilməsinin və  həmişəlik yadda 

saxlanılaraq, lazım olduqda tətbiq edilməsinin qarantıdır. 

Böyük rus pedaqoqu K. D. Uşinski isə əyaniliyin nitq vərdişlərinin yaradılaraq inkişaf etdirilməsindəki rolunu başqa bir 

tərəfdən  əsaslandırmışdır. O yazır: “ Əgər sizə girdiyiniz sinifdə söz almaq çətindirsə, həmin sinfə  şəkil aparın.” 

Müşahidələr sübut edir ki, həqiqətən də  şagirdlərə müəyyən süjetli şəkillər  əsasında danışmaq daha asan, cəlbedici və 

maraqlıdır. Belə ki, bu zaman onlar sərbəst şəkildə, məcbur edilmədən öz fikirlərini ifadə edirlər. Heç də təsadüfi deyildir 

ki, bu gün Azərbaycanda nəşr olunan aşağı sinif ingilis dili dərsliklərində  rəngli  şəkillərə  əsaslanan tapşırıqlar üstünlük 

təşkil edir. Bu cür dərsliklərdən istifadə olunması şagirdlərdə ruh yüksəkliyi yaradır və onların ingilis dlində sərbəst danışıq 

vərdişlərinə yiyələnməsini sürətləndirir. 

Əyani vasitələrdən dil dərslərinin istənilən mərhələsində istifadə etmək olar: yeni materialın öyrədilməsində,  əvvəl 

tədris olunan materialların təkrarında, ev tapşırıqlarının yoxlanılmasında,  şagirdlərin böyük əksəriyyətinə qaranlıq qalan 

məsələlərin izahında və s. Müxtəlif dil aspektlərinin tədrisində  əyani vasitələrdən istifadəyə heç bir məhdudiyyətin 

qoyulmaması da onların necə geniş imkanlara malik olmasının bariz sübutudur. Ustad müəllim istər leksikanın, istər 

qrammatikanın, zərurət yarandıqda hətta fonetikanın belə tədrisini heç bir çətinlik çəkmədən əyaniləşdirə bilər.  

Nitq prosesində şagirdlərin səhv tələffüzü müəllimin düzgün şəkildə təkrarı, sonra isə şagirdlərin xor şəklində bir neçə 

dəfə düzgün tələffüzü ilə əyaniləşir və birdəfəlik aradan qaldırılır. Dinləmə aparatı vasitəsilə mətn parçaları və dialoqların 

dinlənilməsi gələcəkdə intonasiyalı  tələffüzün və qüsursuz nitqin olmasının ilkin bünövrəsini təşkil edir. Kütləvi olaraq 

çətin yadda qalan sözlərin, səslərin dil kabinetlərində qrafik və cədvəllər vasitəsilə əyaniləşdirilməsi də səmərəli üsullardan 

biri hesab olunur. Çünki divardan asılan materiallar dərs prosesində şagirdlərin qeyri-iradi olaraq diqqətini cəlb edir və göz 

yaddaşlarına həkk olunmuş olur. 

Şifahi nitqin anlaşıqlı  və informativ olması üçün zəngin söz ehtiyyatının olması vacibdir. Buna görə  də leksik 

materialın tədrisinin  əyaniləşdirilməsi son dərəcə  zəruridir. Təbii ki, dərs prosesində rast gəlinən bütün sözlərin 

əyaniləşdirilməsi çox vaxt itkisinə  səbəb ola bilər. Lakin yeni və  çətin sözlərin  əyani tədrisində böyük fayda vardır. 

Təcrübəli müəllimlər yeniliklərdən istifadə edərək sözləri oyunlar vasitəsilə, maraqlı  və  rəngarəng üsullarla, şəkil və 

prezentasiyalarla mənimsədirlər.  

Qrammatik materiallar qabaqcıl müəllimlər tərəfindən  əksər hallarda qrafik və  cədvəllərdə müqayisəli  şəkildə  tədris 

olunur. Məsələn, sifətin dərəcələri cədvəl şəklində təqdim olunduqda və canlı nümunələr göstərildikdə yüksək səmərə verir. 

Biliyin qiymətləndirilməsində kartoçkalardan da istifadə edilə bilər. Kartoçkalarda yazılan cümlələr üzərində qrammatik 

qaydaların tətbiqini yoxlamağın və qiymətləndirməyin müxtəlif üsulları vardır. Dərs prosesində rast gəlinən bu cür 

nümunələrin sayını sonsuza qədər artırmaq mümkündür.  

Beləliklə müşahidə və təcrübələrin yekunu olaraq qeyd etmək lazımdır ki, əyani vasitələrdən düzgün və yerində istifadə 

edildikdə dili müvəffəqiyyətlə tədris etmək və sərbəst nitq vərdişlərinə malik olan şagirdlər yetişdirmək olar.