Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi



Yüklə 10,69 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə16/144
tarix06.03.2017
ölçüsü10,69 Mb.
#10325
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   144

 

 

 



 

 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

51 


 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

THE CONNECTION BETWEEN MICRO AND MACRO PHYSICS 

 

Anar RUSTAMOV



 

Goethe University 



a.rustamov@cern.ch 

GERMANY 


 

The most incomprehensible thing about the world is that it is comprehensible 

Albert Einstein. 

 

What is the world that surrounds us is made of and what are the most fundamental constituents of matter? These kinds 

of questions are being asked since many centuries. Alas, up till now we do not have anything that could be called a final 

answer. The word “Micro” in the title of this presentation refers to the physics of fundamental particles, the smallest things 

in the universe; whereas “Macro” stands for physics of biggest things – the universe itself. That may sound bit strange. The 

aim of this presentation is to show that the physics of the microscopic world plays an essential role in determining the nature 

of the universe on its largest scales.  

Gravitational interactions are essential in the large-scale behavior of the universe. One of the greatest achievements of 

Newtonian mechanics was the understanding of the motion of planets in the solar system. Until the beginning of the 20

th

 



century is was believed that the universe was static, i.e., there is no overall expansion or contraction of the universe. This 

has a direct conflict with the Newtonian gravitation low. Indeed, gravitational interactions also should operate on larger 

astronomical systems, including stars, galaxies etc. Why is then the gravity does not pull everything to one big clump?  

Analysis of redshifts from many distant galaxies led Edwin Hubble to a remarkable conclusion. The speed of recession 

of a galaxy is proportional to its distance from us. This low suggests that at some point in the past, all the matter in the 

universe was more concentrated than it is today. Formulated other way around, the universe was blown apart in an immense 

explosion called the Big Bang.  

In contrast to Newtonian concepts, the general theory of relativity takes a radically different view of the expansion. 

According to this theory, redshifts observed by Hubble stem from the expansion of the space itself and everything in the 

intergalactic space. 

By exploiting the general theory of relativity together with the Hubble low it is possible to show that in its first ten 

microseconds our universe was in a state for which the existence of individual hadrons is not really conceivable. Nowadays 

we take that primordial medium to consist of deconfined quarks and gluons and define the time up to 10 microseconds as 

the quark era. Only at the end of this era hadrons were formed.  

Experimentally these cosmological conditions are being reproduced in different heavy-ion laboratories. Exploration of 

the properties of these “cosmic matters” in laboratories may shed light on different aspects of the evolution of the universe. 

Indeed, in the realm of high temperature and/or density the fundamental degrees of freedom of the strong interactions 

come into play. By colliding heavy-ions at different energies one hopes to heat and/or compress the matter to energy 

densities at which a transition from matter consisting of confined baryons and mesons to a state of liberated quarks and 

gluons (deconfined phase) begins. However, the proof of the existence of the deconfined phase is challenging. The situation 

is much similar to reconstruction of the cosmological Big Bang from observables like Hubble expansion, the cosmic 

microwave background and the abundance of light atomic nuclei. The idea is to look for energy dependence of different 

observables measured in nucleus-nucleus collisions. At the onset energy, when the transition to the anticipated Quark Gluon 

Plasma (QGP) phase sets in, structures in the excitation functions of these observables are predicted. In this contribution 

energy dependence of several measures are discussed. Moreover, similarities between macro and microphysics will be 

highlighted.  

 

HELIUM NEON LAZERLƏRI VƏ ONLARIN TƏTBIQ OLUNMA IMKANLARI 

 

Sərxan HÜSEYNOV 

Azərbaycan Texniki Universiteti 

huseynov-serxan-87@mail.ru 

AZƏRBAYCAN 

Lazerlər içərisində  ən geniş yayılmış olan, həyəcanlanmış ion atomlarında işləyən helium-neon (He-Ne) atomar 

lazeridir. Nakaçka nazik 5÷10:1 kapilyarda, ümumi 133 Pa təzyiqdə pitildəyən boşalmanın köməyilə həyata keçirilir. Lazer 

görünən və infraqırmızı  (İQ) spektrlərinin çoxlu xətlərində (200-dən cox) işləyə bilir. Lakin ən intensiv dalğa uzunluğu 

632,8 nm, 1152,3nm və 3391,2 nm olan xətlərdir. Energetik səviyyələrin sxemləri 1 şəklində verilib. 



II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

52 


 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

 

Şəkil 1. Helium- neon lazerinin energetik səviyyələrinin sxemi. 

Helium metastabil, enerjini yaxşı toplayan 9–səviyyəyə malikdir. Helium və neon arasında enerji qıtlığı 300 sm

-1

 təşkil 



edir. Aşağı lazer səviyyələrinin boşalması toqquşmalar, (o cümlədən qazboşalması borusunun divarı ilə) hesabına baş verir. 

Konstruksiyadan asılı olaraq çıxış gücünün səviyyəsi (əsasən aktiv elementin uzunluğu və diametri) millivoltun 

hissələrindən yüzlərlə qiymətə  qədər olur. λ=632,8 nm xətti üçün, aktiv element vahidindən alınan  şüalanma enerjisinin 

məxsusi gücü 50 Vt/m olur. Məxsusi güçün belə qiymətini almaq və lazerin stabil generasasiyasına nail olmaq üçün 

λ=3391,2 nm–ya uyğun generasiya sıxışdırlmalıdır ki, bunun üçün də komersiya və laboratoriya işlərində geniş tətbiq edilən 

müxtəlif vasitələrdən istifadə edilir. Stabil şüalanma parametrləri almağa imkan verən  ən sadə  və sanballı, lazer 

güzgülərinin interferensiya örtükləri texnologiyasından istifadə edilməsidir. Bu örtük işçi dalğa uzunluğunda yüksək və 

onunla rəqabətdə olan dalğa uzunluğunda isə kiçik əks olunmanı yarada bilir.  

Bu yol kifayət qədər güclü, geniş diapozonlu dalğa uzunluğu, diaqnostikanın və terapiyanın çoxlu məsələlərini həll 

etməyə imkan verən He-Ne lazerinin yaradılmasına imkan verir.  Modifikasiyalarından asılı olaraq lazerlər yalnız eninə 

modlar (TEM

00

) və ya çoxlu modlar (TEM



mm

)-da işləyə bilər, xətti və ya təsadüfi polyarlaşmaya malik olur, bir və iki dalğa 

uzunluğunda  şüalandıra bilər və dalğa uzunluqlarına köklənə bilər. Güzgülər konkret şüalanma xəttinin generasiyası üzrə 

optimallaşdırılır. Az gücləndiricili xətlərdə generasiya əldə etmək üçün güzgü λ=632,8 nm və  λ=3391,2 nm dalğaları ilə 

işıqlandırılmalıdır. Güzgüləri dəyişməklə λ=632,8 nm rejimində işləyən lazeri istənilən başqa lazerə çevirmək olur. Dalğa 

uzunluqlarının yenisi ilə əvəz olunmasına güzgülərin dəyişdirilməsi ilə nail olunur. Amma güzgülərin dəyişdirilməsi üsulu 

həmişə  əlverişli deyil. Ona görə  də enli zolaqlı güzgülərdən istifadə edilir. Bu güzgülər rezanator daxilindəki dispersiya 

elementinin göndərilməsi ilə eyni zamanda bir neçə xətdə generasiyanı təmin edir.  

Beləliklə, ЛГН-215 tip lazerlərin aktiv elementinin dolmasını dəyişdirmədən eyni zamanda 5 dalğa uzunluğunda 632,8 

nm ətrafında ümumi gücü 5 MBt –a qədər olan generasiyalar almaqla dalğa uzunluqları və müvafiq güclər nisbəti aşaıdakı 

kimidir: 633: 612: 640: 629: 635 nm; 1,0:0,5: 0,4: 0,1: 0.1 mBt. 

Rezonator daxilində dönə bilən prizmalardan istifadə edilməsi 8 dalğa uzunluğunda ardıcıl generasiyaya imkan verir. 

Yenə də 632,8nm ətrafında (543,3 ÷730,5 nm) güc 30 mVt –a qədər, 1152,3 ətrafında (1079,8 nm; 1084,4 nm,1140,9nm; 

1160,1 nm; 1161,4nm; 1146,7 nm; 1198,6 nm) güc millivatın bir neçə hissəsindən bir neçə millivata qədər olur. Dalğa 

uzunluqlarının yenidən düzülməsinə rezonatorun uzunluğunu dəyişdirməklə  də nail olmaq olar. Helium –neon lazerləri  

daha uzun dalğalarda işləyə bilər. Məsələn, 5404,8 nm (0,1 mBt) dalğasının generasiyası mümkündür.  

Ümüumiyyətlə, He-ne lazerləri 57mkm-ə  qədər olan şüalanmanı generasiya edir, şüalanma parametrlərinin yüksək 

stabilliyi və istifadə müddətinin çox (100 min saata qədər) olması ilə xarakterizə edilir. Seriya ilə buraxılan lazerlərin çıxış 

siqnallarının qısamüddətli fluktuasiyaları adətən bir neçə faiz təşkil edir. He-Ne lazerləri xarici və ya daxili güzgülü 

buraxılırlar. He-Ne lazerlərinin müasir konstruksiyaların  əksəriyyəti üçün aşağı eninə modlar rejimi TEM

00

 xarakterikdir. 



Bu halda intensivliyin eninə paylanması Qauss paylanmasına yaxın olur. He-Ne lazerləri üçün selin diametri 0,5÷2,0 mm 

olur (λ=632,8 nm). He-Ne atomar lazerinin xarakteristikası dalğa uzunluğu λ=3391,2 nm olan lazerin xarakteristikasına çox 

oxşayır. He-Xe lazeri spektron İQ oblastında 2026,2 nm, 3508,0 nm, 3869,7 nm və 5575,4 nm dalğa uzunluqlarında işləyir, 

çox yüksək güclənməyə, dar generasiya xəttinə və λ=3508 nm dalğa uzunluğunda kiçik 10 mBt gücə malikdir. He-Ne və 

He-Xe lazerləri bir sıra üstünlüklərə malik olsalar da onların çatışmazlıqları da var. Faydalı iş əmsalının kiçik olması 0,1 % 

tərtibində  və  çıxış gücünün səviyyəsinin aşağı olması . atomar impuls lazerlər nisbətən yüksək F.İ.Ə.-nə  və orta güc 

səviyyəsinə malik olur.  

 

 



II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

53 


 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

MÜSTƏVİ ROTATOR HALI ÜÇÜN AHARONOV – BOM EFFEKTİ 

 

 Telli Verdiyeva, M.R. Rəcəbov 

Bakı Dövlət Universiteti 



bdu_telli@mail.ru 

AZƏRBAYCAN 



 

Son zamanlar fəzanın qeyri-trivial topologiyaya malik oblastlarında hərəkət edən mikrozərrəciyin tədqiqinə aid kvant 

mexaniki məsələlər böyük maraq kəsb edir. Bu zaman kvant nəzəriyyəsində  sərhəd  şərtləri ilə yanaşı  zərrəciyin hərəkət 

etdiyi xarici sahənin şəkli də mühüm rol oynayır. Belə topoloji effektlərin baş verdiyi kvant mexaniki məsələlərdən biri də 

Aharonov – Bom effektidir. 

İşdə xarici elektromaqnit sahəsində hərəkət edən zərrəciyin hərəkəti klassik mexanika və kvant mexanikası nöqteyi-

nəzərindən  şərh edilir. Belə sahədə  hərəkət edən zərrəciyin  Şredinger tənliyinə elektromaqnit sahəsinin potensialları 

 


A

A

,



 aşkar şəkildə daxil olurlar.  



 

 

     Klassik sahə halında zərrəciyin halı ona elektromaqnit sahəsi tərəfindən təsir edən Lorens qüvvəsi ilə təsvir olunur. 



Klassik tənliyə sahənin yalnız intensivlik vektorları daxil olurlar. 

 


 





grad

t

A

c

E

A

rot

H

H

c

e

E

e

c

V

dt

d

m













1

2

1



2

2

 



     Kvant zərrəciyi vektor potensialı 

0



A

 olduğu, lakin maqnit sahəsinin olmadığı 



0





H

 oblastda elektromaqnit 



sahəsi tərəfindən təsiri hiss edir. 

     Aharonov – Bom effekti adlanan bu fenomen, qüvvə olmadıqda  zərrəciyə maqnit sahəsinin təsirini öyrənir. Kvant 

sahəsində yüklü zərrəcik xarici elektromaqnit sahəsinin təsirini, zərrəciyin hərəkətinin mümkün olmadığı, yəni müşahidə 

olunma ehtimalı çox kiçik olan və hətta sıfır olan fəzanın oblastında hiss edə bilər. 

     Qeyri – relyativistik müstəvi rotatora baxılır. Belə sistemin Şredinger tənliyi: 

)

3



(

ˆ

ˆ



ˆ

2

1



2

2

2





















A



c

e

P

P

P

z

r

 

     Bu tənliyin həlli: 



)

4

(



...

2

;



1

;

0



;

2

1







m



e

im

m



 

     Enerji spektri: 

)

5

(



1

0

;



2

)

(



2

2

2









R

n

m

 



     Alırıq ki, zərrəciyə təsir edən Lorens qüvvəsi sıfıra bərabər olduqda belə, zərrəciyin hərəkət etməsi mümkün olmayan 

oblastda toplanmış maqnit sahəsi enerji spektrini deformasiya edir, yəni zərrəcik maqnit sahəsinin təsirini hiss edir. 



 

 

 

 

 


1

ˆ

2



1

2













 




e

A

c

e

P

m

t

i





II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

54 


 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

TERMİSTORLARIN HAZIRLANMA TEXNOLOGİYALARI VƏ BƏZİ TƏTBİQLƏRİ 

 

Hüseyn FEYZİYEV 

Azərbaycan Texniki Universiteti 

geldar-04@mail.ru 

AZƏRBAYCAN 

 

Termistor qızdırılma zamanı keçiriciliyi kəskin dəyişən maddələrdən hazırlanır. Belə maddələrin elektrik 



keçiriciklikləri temperatur artdıqca kəskin artır, müqavimətləri isə azalır. Termistor sözü “Thermosensetive Resistor” 

ifadəsinin qısaldılmış formasından yaranmışdır. NTC termistoru adı da geniş yayılmışdır. (Neqative Temperature 

Coefficient Thermistor) yəni, mənfi temperatur müqavimət  əmsalına malik termorezistor və PTC termistor (Positive  

Temperaturre Coefficent Thermistor) müsbət temperatur əmsalına malik termistor. Bundan sonra termistor ifadəsi yalnız 

NTC – termistorları üçün işlədiləcək, PTC termistorları isə müsbət termik müqavimət əmsallı termistorlar adlandırılacaqdır. 

Təqdim olunan işdə ilk növbədə yarımkeçirici matriallardan hazırlanmış, böyük termik müqavimət  əmsalına malik 

1

06

,



0

02

,



0





K

 termistorlar barədə məlumatlar veriləcəkdir. 



Ilk zamanlar çoxlu sayda termorezistiv xassəli matrialların praktikaya tətbiq olunmasına cəhd edilmişdir. Hələ Faradey 

AgS – birləşməsinin müqavimətinin temperaturdan kəskin asılı olmasına diqqət yetirmişdi. Lakin praktikada tətbiq oluna 

biləcək materialların parametrlərini nizamlamaq yalnız yarımkeçirici oksidlərdə mümkun olmuşdur. Çevirici sxemlərdə 

astana gərginliyinin alınması üçün termorezistor timsalında və peresizion elektrik termometrləri timsalında 

termorezistorlardan istifadə edilmə imkanları müqavimətin temperatur asılılılığından kənara çıxmaların nizamlanması ilə 

daha da genişlənmişdir.  İlk vaxtlar termorezistorların tətbiq olunması  məxsusi müqavimətin temperatur asılılığına 

asalanmışdır, məsələn, qoşma cərəyanının məhdudlaşdırılması  və ya nizamlanması üçün. Hazırda kifayət qədər böyük 

termik əmsalına malik elektrik müqavimətli yeni materialların aşkar edilməsi onlardan geniş miqyasda istifadə edilməsinə 

imkan vermişdir. Bu, qoşulma zamanı meydana çıxan enerji itgisinin minumuma endirməyə  və siqnalın güçləndirilməsi 

zamanı siqnal/küy nisbətinin artırılmasına gətirdi. Termistorlar, bu məqsədlə istifadə edilən metallardan fərqli olaraq, 

yarımkeçirici olmaqla, kifayət qədər kiçik elektrik keçiriciliyinə malikdirlər ki, bu da peresizion termometrlərdə  və 

telemetriyada mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Termistorların müqavimətləri geniş intervalda dəyişir və 25

0

C - də onların 



nominal qiymətləri bir neçə Om – dan bir neçə yüz kOm – a qədər dəyişə bilir.  

Termistorlar  əsasən keramika tip materiallardan hazırlanır. Keramika dedikdə süni qeyri-üzvi, qeyri-metallar, 

polikristallik bərk materiallar nəzərdə tutulur. Bu  materialların hazırlanması üç mərhələdə həyata keçirilir- nümunənin toz 

halına salınması, formaya salınması və dəmlənməsi.Texnologiyanın müxtəlif variantları da ola bilir. Məsələn, bu məqsədlə 

məhlullardan istifadə edilməsi tərkibdə    və hazırlanan səthdə  aşqarların bərabər paylanmasını  təmin edə bilir. Bəzən də 

materialın tozu diqqətlə qarışdırıldıqdan sonra yüksək temperaturda qızdırılır və bu, qarışığın kimyəvi qarşılıqlı  təsirinə 

qədər davam etdirilir. Nəhayət materialın reaksiya qabiliyyətinin artırılması  və keramikanın sonrakı formalaşmasında 

tabalma xüsusi məna kəsb edir. 

Adətən göstərilən qaydada alınan toz, həb fornasında plastifikator polivinil spirtinin sulu məhlulu  əlavə edilməklə 

preslənir. Arzu olunan formanı almaq üçün müxtəlif üsullardan istifadə olunur. Keramikanın hazırlanmasında çox vacib 

mərhələ tabalma hesab edilir. Bu zaman material son işçi formasını və xasssəsini əldə edir ki, bu da kimyəvi tərkiblə yanaşı, 

tabalma  şəraitindən də asılı olur. Keramikaların tərkibindən asılı olaraq onların tabalmaları 1250

0

C-1400


0

C-yə  qədər 

temperatur intervalında aparılır. Tabalma yalnız onun aparıldığı maksimal temperaturdan deyil, həmçinin onun təsir 

müddətindən və  qızdırılmanın xüsusiyyətindən asılıdır Bununla yanaşı, sonuncu tabalmanın aparıldığı atmosferlə yanaşı 

qadağanedici təbəqənin formalaşması üçün zəruri şərtdir. Praktiki tətbiq üçün pozistor elektrik kontaktına malik olmalıdır. 

Bunun ən sadə yolu tərkibində metallik komponentli üzvi həlledici və qeyri-üzvi aktivator olan pasta vasitəsilə nümunənin 

səthində müstəvi kontaktın yaradılmasıdır. Bu proses 500-800

0

C temperatur intervalında  aparılır. Əksər keramikalar üçün 



kontakt olaraq  gümüş pastadan istifadə edilir. Amma bu metal pastanın keramikanın səthində qadağan olunmuş  təbəqə 

yaratması  səbəbindən  əlverişli deyil. Bunun üçün ən  əlverişlisi  əlvan metal, məsələn alüminium hesab edilir. Lakin çox 

hallarda metallik örtüklər daha əlverişli hesabolunur. Pozistorların qurulmasında etibarlı kontakt yaradılması  çox vacibdir. 

Sonrakı  mərhələ hazırlanmış pozistorun səthinin örtülməsidir. Amma bir çox hallarda buna ehtiyac qalmır. Pozistorun 

səthinin örtülməsi sadəcə  səthə lak çəkilməsindən, kip şüşə  və    dəmir örtüklərə  qədər ola bilir. Amma bütün hallarda 

termistorun gövdəsil ilə ətraf mühit arasında yaxşı istilik mübadiləsi yaradılmalıdır, çünki termistordan istifadə olunmasında 

bu çox vacibdir. 

NTC - termistorları 2 əsas tətbiq sahəsi ilə: müqavimətin temperatur əmsalı və onun əks işarəli qiyməti ilə müəyyən 

edilir.  Bir tərəfdən termistorlar temperatur və ondan asılı  kəmiyyətlərin ölçülməsi və idarə olunması üçün hissiyyat 

elementləri  (sensorlar) kimi, digər tərəfdən isə termistorlar müqaviməti olan sxemlərdə volt – amper və rezistiv - cərəyan 



II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

55 


 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

tətbiqlərinin temperatur xarakteristikalarının tapılmasında istifadə olunurlar.  Son zamanlar temperaturun ölçülməsində, 

yüksək temperaturlarda nəticələrin alınmasıında və xüsusi ilə dəqiq ötürücü kimi termistorlara maraq durmadan artır.  

Termistorlar temperatur sensorları kimi avtomobil texnikasında, məişət qurğularında, axın surətinin ölçülməsində, mayenin 

səviyyəsinin nizamlanmasında, kimya və tibb sahəsində  geniş istifadə olunur. Termistorların başlanğıc müqavimətlərinin 

qiymətlərinin böyük olması, onlardan müxtəlif qurğuların işə salınmasında,   cərəyanın müəyyən həddə saxlanılmasında 

istifadə olunmasına imkan verir.  Cərəyanın dövrəyə qoşulmasına  xidmət edən termistorlar həm də buraxılış termistorları 

adlanır və  dövrələrdə relenin işə salınması və ya söndürülməsinin gecikdirilməsi məqsədi ilə istifadə olunurlar. 

Kəskin minimumsuz xarakteristikaya malik termistorlar gərginlik nizamlayıcıları kimi istifadə oluna bilər. Nəhayət, 

idarəetmə proseslərində  tətbiq tapmış  istilik termistorları  cərəyandan asılı olan müqavimətin idarə olunmasına imkan 

yaradır. 

Ədəbiyyat 

1.  Пасынков В. В., Чиркин Л. К. Полупроводниковые приборы: Учебник для вузов. — 4-е перераб. и доп. 

изд. — М.: Высшая школа, 1987. — С. 401-407. — 479 с. — 50 000 экз. 

2.  Учебник для вузов/В. Г. Герасимов, О. М. Князьков, А. Е. Краснопольский, В. В. Сухоруков; Под ред. В. Г. 

Герасимова. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Высшая школа, 1978, с.17 — 21. 

 

 



XƏZƏR DƏNIZI SAHIL ZONASINDA HAVANIN TEMPERATUR POTENSIALININ 

ARCGİS PROQRAMININ KÖMƏYI ILƏ QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI 

 

Leyli HƏSƏNLİ 

Milli Aviasiya Akademiyası 

leyli.hesenli@yahoo.com 

AZƏRBAYCAN 

 

Xəzər dənizi Azərbaycan sahil zonasının iqlim potensialının qiymətləndirilməsi mövzusu kifayət qədər aktual bir 



mövzudur. Beləki, Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi həyatında Xəzər dənizinin rolu çox böyükdür. Onun sahili 

ölkə əhalisinin ən sıx məskunlaşdığı regiondur, burada əhalinin 40%-i məskunlaşmış, paytaxt Bakı şəhəri və demək olar ki, 

bütün sənaye obyektləri burada yerləşdirilmişdir. Və Azərbaycan üçün Bakının iqlim şəraitinin öyrənilməsinin hər 

baxımdan əhəmiyyəti böyükdür. Bundan başqa kənd təsərrüfatı üçün əlverişli iqlim şəraitinin olması, rekreasiya potensialı-

nın qiymətləndirilməsi üçün də iqlim potensialı öyrənilməlidir. Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün vacib əhəmiyyəti olan neft və 

qaz ehtiyatlarıda (hasilatı) sahil zonasında yerləşir.  Əsas beynəlxalq nəqliyyat yolları sahil zonasından keçir. Həmçinin 

Heydər Əliyev adına beynəlxalq hava limanı sahil zonasındadır. Uçuşların təhlükəsiz şəraitdə keçirilməsi üçün meteoroloji 

şəraitin öyrənilməsinin mühüm əhəmiyyəti var. Bütün bu sadalanan faktlar Xəzər dənizinin Azərbaycan sahil zonasının 

iqlim potensialının qiymətləndirilməsi mövzusunun aktuallığını sübut edir. Bunun üçün hidrometeoroloji məlumatların 

araşdırılmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Tədqiqatın  əsas məqsədi hidrometeoroloji şəraiti öyrənmək, iqlim potensialını 

qiymətləndirməkdən ibarətdir. Bunun üçün sahil zonasında yerləşən meteoroloji məntəqələrdən alınan məlumatlarından 

istifadə etmək məqsədə uyğundur.  Əldə edilən nəticələr Xəzər dənizinin sahil zonasının iqlim potensialının qiymətlən-

dirilməsinə imkan verir.  

Aparılan tədqiqatlar nəticəsində əldə edilən məlumatlar ArcGİS proqramında işlənilməsi mümkündür.  Bu proqramda 

praktiki iş aparıla və bir instrument kimi tədqiqatın aparılmasına köməklik göstərə bilər. Hər hansı meteoroloji elementin 

dəyişmə dinamikasını ArcGİS proqramı vasitəsi ilə göstərmək mümkündür. ArcGİS -də bunun üçün bir çox instrument var 

və onlar vasitəsilə  əlverişli analiz aparmaq, qrafik təsvirlər  əldə etmək mümkündür. Həmçinin proqramda əldə edilən 

nəticəni göstərmək üçün bir çox üsul mövcuddur və bu üsullar olduqca operativdir. Yəni nəticəni tez bir zamanda vizual 

olaraq göstərməyə kömək edir. Əsas məqsəd kartoqrafik metod vasitəsilə aparılan tədqiqatı vizual göstərməkdən ibarətdir. 

Bunun üçün alqoritmlərdən istifadə edilir. Əsas yaranan problem meteoroloji məlumatların azlığından ibarətdir. Amma 

istifadə edilən alqoritmlər az məlumatlarla  əlverişli nəticələr  əldə etməyə imkan verir. Buna görə  də bu interpolyasiya 

metodlarına müraciət etmək məqsədə uyğundur. Arcgis isə bizə bir neçə interpolyasiya metodundan istifadə etməyə imkan 

verir. Aparılan tədqiqat zamanı istifadə olunan  metod krikingdir. İşlənmə metodikası isə bir neçə məlhələdən ibarətdir. 

 

Bunun üçün ilk növbədə ArcGİS-də şepfile yaradılmalıdır. Sonra Xəzər dənizi Azərbaycan sahil zonasının xəritəsi və 



rayonların sərhədləri ArcGİS-də işlənilir. Əsas mərhələdə meteoroloji məntəqələrdən alınan çoxillik məlumatlar ArcGİS-ə 

yerləşdirilir. Sonrakı məlhələdə məlumatları əldə edilən məntəqələr xəritə üzərində qeyd edilir. Bu yuxarıda sadalanan işlər 

hazırlanma mərhələsi adlanır. Məlumatların az olması bu interpolyasiya metodlarına müraciət etməyə  məcbur edir. Buna 

gorə də, geostatistik analiz metodundan istifadə edilir. Və son nəticədə arcGİS-də xəritələr əldə edilir. Bu metod vasitəsilə 

bir çox meteoroloji məlumatların dəyişmə dinamikasını vizual olaraq təsvir etmək mümkündür.  


Yüklə 10,69 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   144




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin