Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

47 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

Mikrobərklik 

,

2

1854

d

P

H



 düsturu  ilə hesablanır. Burada P- piramida üzərindəki yük, 

,

d

-nümunənin səthindəki ləkənin 

diametridir. 

2

InGaTe

 birləşməsinin mikrobərkliyi tərkibdən asılı olmayıb, dəyişməmişdir. Bu isə sistemdə  həllolma 

oblastının olmamasını göstərir. Qeyd edək ki,  termoqrammaları çəkiləcək nümunələr əvvəlcə toz şəklinə salındıqdan sonra 

ampulaya elə yerləşdirilmişdir ki, termocütü tam əhatə etmiş olsun.  InTe-GaTe sistemini ərintiləri 5mol% addımla 

aparılmışdır. Nümunələrin qızdırılma və soyudulma sürətləri saniyədə 0.5K olmuşdur. Alınmış  nəticələrin  əsasında 

qurulmuş hal diaqramı  şəkildə göstərilmişdir. Göründüyü kimi ilkin birləşmələr InTe və GaTe-un 1:1 nisbətində  həmin 

sistemdə 920K temperaturda əriyən yeni kimyəvi birləşmələr alınır. Qeyd olunduğu kimi hal diaqramı InTe-GaTe sistemi 

ərintilərinin mikroqurulişlarının, mikrobərkliklərinin və  sıxlıqlarının təyini ilə  də  təsdiq edilmişdir. Yəni nümunələrin 

mikrobərkliklərinin tərkibdən asılı olmayaraq sabit qalması müşahidə edilmişdir. Nümunələrin səthlərinin 

mikrorelyeflərinin təhlili göstərmişdir ki, sistemdə  tədqiq olunan konsentrasiya intervalında aydın ifadə olunan fazalar 

müşahidə edilir. InGaTe

2

 birləşməsinin rentgenofaza analizi DPOH-2 difraktometrində, CuK



 (

o

A

54178

,

1







) 

şüalanmasında, nikel süzgəcindən istifadə etməklə, eyni 3·10

4

V gərginlik rejimində, cərəyan şiddəti 1,2 10

-2

A, zaman sabiti 

11, yarıqların eni S

1

:S

2

:S

3

=0,5:1:4,25·10

-3

m olmaqla aparılmışdır. Qəfəs parametrləri 

)

/

cos

sin

/

(cos

2

1

2

2











 

funksiyasının ekstrapolyasiya üsulu ilə  təyin edilmişdir. Qəfəs sabitləri 

o

A

002

.

0



 dəqiqliklə hesablanmışdır.  

Hesablamanın nəticələri cədvəldə verilmişdir. 

Cədvəl. 

2

InGaTe

birləşməsinin rentgenofaza analizinin nəticələri 



 sin 



 

d

hes

,

0

A

 

d

təc

, 

0

A

 

hkl I

nisbi

. 

10

0

31` 0.1826 4.2300  4.2217 200 

6 

13

0

42` 0.2368 3.2600  3.2554 211 

100 

22

0

26` 0.3816 2.9911 2.020  220 

14 

23

0

1`  0.3921 1.9685  1.9661 411 

33 

23

0

22` 0.3965 1.9439  1.9442 332(402) 29 

 

 

 

InTe-GaTe sistemində aşkar edilmiş InGaTe

2

 birləşməsinin rentgenofaza analizi ilə həmin birləşmənin zəncirvari kristallik 

quruluşa malik olub, tetraqonal sinqoniyada kristallaşması, qəfəs sabitlərinin  a=8.3945

0

A

, c=6.8352

0

A

, fəza qəfəsinin isə 

İ4/mcm olması müəyyən edilmişdir. 

Ədəbiyyat 

1.  Гусейнов Г.Д. Поиск и физические исследования сложных полупроводников аналогов. Автореферат дис. докт. физ-мат наук. 

Вильнюс, 1972, 81с. 

2.  Mobarak H.M., Berger G, Lorusso F, Capozzi Y, PernaMo G, Ibrahinl M, Margaritondo G. The growth and properties of single 

crystals of InGaTe2, ternary chalcogenide semiconductor r/J.P hys.D: Appl. Phys. 1998;3(1):1433-1437 . 

3.  Godzhayev EM, Dzhakhangirli ZA, Allakhyarov EA, Kafarova DM, Ibragimova AR. Cultivation, phase analysis and band structure 

of a monocrystal of InGaTe2, Inorganic materials. 2011;47(10):1162-1165. 

4.  Godzhaev E. M., Abdurahmanova U. S., Dzhakhangirli Z. A.

, 

Mehdieva S. M. Optical Functions and Effective Masses of Electrons 

and Holes in InGaTe

2

Physical Science International Journal,4(5): 699-707, 2014 

 

 

 

 

 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

48 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

S

Nd

Sn

x

x



1

 MONOKRİSTALLARININ TERMOELEKTRİK XASSƏLƏRİ 

X.A. ADGÖZƏLOVA, Kəmalə ƏHMƏDOVA 

Aərbaycan Dövlət Pedoqoji Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Məlumdur ki, A

IV

B

VI

 qrup birləşmələrinin xalkogenedləri öz fiziki və fiziki-kimyəvi xassələrinə görə bir-birindən 

fərqlənirlər və yüksək tərtibdən defektli quruluşa malik olduqlarından onlara müxtəlif növ aşqar atomları daxil etməklə 

məqsədə uyğun şəkildə tənzimləmək mümkündür. SnS kristalı özünə məxsus spesefik fiziki xassəyə malikdir, optik xassəli 

birləşmədir və NTM sırasından olan Nd elementi aktiv metallar sırasına daxildir. Məlumdur ki, NTM atomları daxili 

elektron qurluşunun 4f səviyyəsində mütəhərrik elektronların olduğundan asanliqla f-d-s keçidi baş  verir.  Bu  səbəbdən 

lantanoidlərin iştirakı ilə alınmış materiallar maraqlı xassələrə malik materiallar olub, lantanoid atomlarında dərində 

yerləşən 4f elektron səviyyəsinin olması, 

14

7

0

4

,

4

,

4

f

f

f

 dayanıqlı energetik səviyyələrin olması bu materialları maraqlı 

tədqiqat obyektinə çevirir. 

Yarımkeçirici materiallarda baş verən  əsas proseslərin təbiətini izah etmək üçün onların kristal quruluşunu, elektro-

fiziki və optik xassələrini tədqiq etmək zəruridir. Fiziki xassələrində güclü anizotropluq müşahidə olunan monosulfid qalay 

laylı quruluşa malik olub, yüksək konsentrasiyalı vakant quruluşla xarakterikdir. Monokristalalrda vakansiyalarla şərtlənən 

defektlər onlarda maraqlı proseslərin yaranmasında əsas rol oynayır. 

Tədqiqat işində 





02

.

0

;

01

,

0

1





x

S

Nd

Sn

x

x

 monokristalları sintez edilmiş, kompleks fiziki-kimyəvi analiz (mikro-

quruluş, differensialtermik analiz (DTA) rentgen faza analiz) aparılmışdır.  





02

.

0

;

01

,

0

1





x

S

Nd

Sn

x

x

 monokristalları Bricmen metodu ilə yetişdirilmiş və alınan nümunələrin laueqrammaları, 

difraktoqrammaları çəkilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, 





02

.

0

;

01

,

0

1





x

S

Nd

Sn

x

x

 monokristalları başlanğıc nümunə 

SnS kimi ortorombik sinqoniyada kristallaşır. 

Elektikkeçiriciliyin temperatur asılılığı 100-700K temperatur intervalında (10

-3

 mm c.st.) vakuumda tədqiq olunmuş və 

bu monokristallarda anizotropluq müşahidə olunmuşdur. Müəyyən olunmuşdur ki, elektrikkeçiricilik c oxu istiqamətində c 

oxuna perpendikulyar istiqamətinə  nəzərən 6 dəfə azdır. Eksperiment göstərmişdir ki, aşağı temperaturlarda (300K kimi) 

elektrikeçiricilik temperaturdan zəif asılı olur. Bu oblastda Nd faizlə artımı elektrikkeçiriciliyin azalmasına səbəb olur. Bu 

onunla izah olunur ki, aşqarlanmış  SnS monokristalı (vakant struktura) p-tip keçiriciliyə 





3

16

10





sm

p

 malikdir  ki, 

aşqarların konsentrasiyasının artması (0,2%) deşiklərin  Nd-la tutulmasına, başqa sözlə elektrikkeçiriciliyin azalmasına 

gətirir. 





02

.

0

;

01

,

0

1





x

S

Nd

Sn

x

x

 

monokristallarında elektrikkeçiriciliyin temperatur asılılığını yüklərin müxtəlif daşınma 

mexanizminə uyğun olaraq 3 hissəyə bölmək olar:  

1. 

K

T 300



 temperaturlarda elektrikkeçiricilik aşqar keçiricilik olub, Fermi səviyyəsi yaxınlığında lokallaşmış 

səviyyədən keçirici zonada olan lokallaşmamış  səviyyəyə yükdaşıyıcılaırn temik həyəcanlanması  nəticəsində keçməsilə 

yaranır. 

2. 

K

T

K

400

300





 temperatur  intervalında bütün aşqarlar ionlaşmışdır və yükdaşıyıcıların konsentrasiyaı 

temperaturdan asılı olmur. Bu temperatur oblastı  aşqarların tükənmə oblastı adlanır. Bu oblastda əsas yükdaşıyıcıların 

konsentrasiyası sabit qalır və elektrik keçiricilik yürüklüyün temperaturdan asılı olaraq dəyişməsi hesabına dəyişir. 

3. 

K

T 400



 temperaturda keçiricilik 

eV

E

2

,

1



 aktivləşmə enerjisilə xarakterizə olunur. Bu oblastda elektrikeçiri-

cilik yükdaşıyıcıların enerjisi 

d

E

E



 olan yükdaşıyıcıların valent zonadan keçirici zonaya keçməsi nəticəsində baş verir. 

Belə köçürmə mexanizmi dreyf yürüklüyünün temperaturdan zəif asıl olması ilə izah olunur. Buna görə də keçiriciliyin belə 

güclü artımını yükdaşıyıcıların konsentrasiyasının artması ilə izah etmək olar. 





02

.

0

;

01

,

0

1





x

S

Nd

Sn

x

x

 monokristallarında termo e.h.q  temperatur asılılığı (100-700K ) göstərir ki, tədqiq 

olunan nümunələrdə  termo e.h.q.-si 100-400K temperatur intervalında temperaturun artması ilə artır, T=450K 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

49 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

temperaturdan sonra isə azalır. Bu nümunələrdə yükdaşıyıcıların konsentrasiyası 400K temperatura kimi sabit qalır və termo 

e.h.q. artması eyni tip səpilmə mexanizminin təsiri ilə izah olunur. 





02

.

0

;

01

,

0

1





x

S

Nd

Sn

x

x

 monokristallarında istilikkeçirmə  əmsalının  temperatur asılılığı  tədqiq edilmlşdir. 

Eksperiment göstərir ki, tədqiq olunan nümunələrdə temperaturun artması ilə istilikkeçiricilik azalır, ancaq Nd faizlə artımı 

istilikkeçiriciliyin artmasına səbəb olur. Bu artım iki faktorla izah oluna bilər: Nd-lə  aşqarlama SnS-də deşiklərin 

konsentrasiyasını azaldır,fononların rəqsi hərəkəti zəifləyir və  nəticədə istilikkeçiriciliyi artır. Digər tərəfdən Nd əlavə 

edilməsi ilə vakant mərkəzlərin tutulması ilə nümunələrin defektliyi “təmizlənir”,b.s. materialın “metallaşması” artır 

Elektrikkeçiriciliyin, termo e.h.q.-nin və istilikkeçiriciliyin qiymətlərindən istifadə edərək bu nümunələr üçün 

termoelektrik effektliyi hesablanmış  və temperatur asılılığı qurulmuşdur və müəyyən olunmuşdur ki, bu nümunələr 

termomaterial kimi istifadə oluna bilməz. 

 

 

KARDİOFƏAL THR1-PRO2-ALA3-GLU4-ASP5-PHE6-MET7-ARG8-PHE9-NH2 

MOLEKULUNUN [MEGLU4], [MEASP5] ANALOQLARININ  FƏZA QURULUŞU 

 

Şəhla HACIYEVA 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Canlı bioloji orqanizmlərin yerinə yetirdikləri funksiyaları hüceyrələrdə tənzimləyici rol oynayan peptid molekulları 

ilə bağlıdır. Bu molekulların quruluş-funksiya  əlaqələrini öyrənmək  böyük maraq kəsb edir. Neyropeptidlərin fəza 

quruluşlarının öyrənilməsi bu molekulun yerinə yetirdikləri fizioloji, bioloji xüsusiyyətlərini araşdırmağa imkan verir. 

Tədqiqatlara maraq həm də onunla bağlıdır ki, bu gün  ürək-damar xəstəlikləri çox geniş yayılmışdır və bu peptidlər 

göstərilən funksiyalardan  başqa mühüm  kardioloji xüsusiyyətlərə malikdir. Biomolekullarin quruluş və quruluş-funksiya 

tədqiqatlarında düz və tərs quruluş məsələsi adlanan iki növ məsələ həll olunur. Düz quruluş məsələsində məlum aminturşu 

ardıcilligina əsasən molekulun fəza quruluşu təyin olunur. Bu məsələnin həllindən sonra molekulun stabil konformasiyalari 

yıgımı  və konformasiya imkanlari məlum olur. Tərs quruluş  məsələsi ondan ibarətdir ki, tədqiq olunan molekulun elə 

analoqları sintez üçün təklif olunsun ki,onların hamısının birlikdə  fəza quruluşları  təbii molekulun stabil 

konformasıyalarinin yığımını versin. 

Bu işdə Thr1-Pro2-Ala3-Glu4-Asp5-Phe6-Met7-Arg8-Phe9-NH

2

 molekulunun metilləşdirilmiş analoqları  tədqiq 

olunmuşdur. Məlumdur ki, metilləşdirilmiş aminturşuları maraqlı konformasiya xüsusiyyətlərinə malik olurlar. Azot 

atomuna metil qrupu birləşdikdə aminturşu qalığınn özünün və ondan əvvəlki aminturşu qalığının  əsas zəncirinin 

konformasiya sərbəstliyinə ciddi təsir edir. Aminturşu qalığının özünün R oblastı qadağan olunmuş olur, B oblastı isə 

enerjisinə  və sahəsinə gorə L oblastına ekvivalent olur. Metilləşdirilmiş aminturşu qalığından  əvvəl gələn aminturşu 

qalığının  əsas zəncirinin R formasının konrormasiyaları isə yüksəkenerjili olurlar. Buna görə  də peptid zəncirə 

metilləşdirilmiş L-aminturşu qalıqlarının daxil edilməsi eyni zamanda iki aminturşu qalığının  əsas zəncirlərinin R 

formalarının konformasiyalarını yüksəkenerjili edir. 

Tədqiq olunan molekul FMRF-amid tetrapeptidinin homoloji biofəallığına aiddir və onun yeni nümayəndəsidir. Bu 

molekul bir çox fizioloji: əzələ-sinir yığılmalarına nəzarət, kardiotənzimləyici, ağrıtəncimləyici kimi funksiyaları yerinə 

yetirir. O, ürək-damar sisteminə təsir edir, məməlilərdə müəyyən davranış dəyişiklikləri əmələ gətirir, ürək döyünməsinin 

sürətini tənzimləyir [1-2].. 

 Nonapeptid molekulun fəza quruluşu nəzəri konformasiya analizi üsulu ilə öyrənilmişdir. Molekulun potensial enerjisi 

qeyri-valent(E

q

), elektrostatik(E

el

), torsion (E

t

)qarşılıqlı təsir enerjilərinin və hidrogen rabitəsi enerjisinin(E

h

) cəmi şəkilində 

seçilmişdir. Qeyri-valent qarşılıqlı təsir enerjisi Lennard-Cons potensialı ilə Skott və Şeraqanın təklif etdiyi parametrlərlə 

hesablanmışdır Molekulun konformasiya imkanları su mühitində öyrənilmişdir.  İkiüzlü fırlanma bucaqlarının işarələri və 

qiymətləri beynəlxalq nomenklaturaya uyğundur  

Əvvəlki tədqiqatlarda Thr1-Pro2-Ala3-Glu4-Asp5-Phe6-Met7-Arg8-Phe9-NH

2

 molekulunun fəza quruluşları 

öyrənilmiş, stabil konformasiyaları müəyyənləşdirilmişdir[3]. Bu işdə isə TPAEDFMRF molekulunun fəza quruluşları 

əsasında onların yalnız müəyyən funksiyalarını özündə saxlaya bilən  süni analoqlar öyrənilmişdir. Təbii molekulun süni 

analoqlarını  tədqiq edərkən biz bəzi aminturşu qalıqları  metilləşdirmişik. Belə ki, metilləşdirilmiş    aminturşu qalığının 

özünün  və özündən  əvvəl gələn aminturşu qalıqlarının konformasiya imkanlarını məhdudlaşdırır. 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

50 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

Təbii nonapeptid molekulunun və [MeGlu3] analoqunun konformasiyaları  və nisbi enerjiləri cədvəl 1-də 

göstərilmişdir. Cədvəldən göründüyü kimi təbii molekulun ən stabil konformasiyası  B

23

RB

2

B

21

B

2

R

2

B

33

B

31

B

3- 

-dir və  1.6 

kkal/mol, 3.2 kkal/mol, 3.9 kkal/mol 6.4 kkal/mol və 5.3 kkal/mol konformasiyalar [MeGlu3] analoqunda sferik cəhətdən 

mümkün olmamışdır. [MeGlu3] analoqunun ən stabil konformasiyası  B

23

RB

2

B

21

B

2

B

2

B

21

R

21

R

3

 (cədvəl 1). Həmin 

konformasiyanın təbii molekulda nisbi enerjisi  7.6 kkal/mol idi. [MeGlu3] analoqunun  digər stabil konformasiyası - 

B

23

RB

2

B

21

B

2

R

2

B

33

R

22

R

3

 (E

n

=0.1 kkal/mol)- dır. Həmin konformasiyanın təbii molekulda nisbi enerjisi  4.3 kkal/mol idi. 

Təbii molekulun on bir stabil konformasiyasından dördü[MeGlu3] analoqu üçün aşağıenerjili olmuşdur.  [MeGlu3] 

analoqunun fəza quruluşunun öyrənilməsi göstərir ki, o təbii molekulun yerinə yetirdiyi funksiyalardan bir qismini  yerinə 

yetirə bilər. 

 

Cədvəl 1. Thr1-Pro2-Ala3-Glu4-Asp5-Phe6-Met7-Arg8-Phe9-NH

2

 molekulunun və onun [MeGlu3],.  

[MeAsp5].analoqlarının  konformasiyalarının nisbi enerjiləri 

 

 

№ 

K o n f o r m a s i y a 

Təbii 

molekul 

[MeGlu3] 

analoqu

 

[MeAsp5] 

analoqu

 

1 B

23

RB

2

B

21

B

2

R

2

B

33

B

31

B

3

 0 

1.0 

3 

2 B

23

RB

2

B

21

B

2

R

2

B

33

R

22

R

3

 4.3 

0.1 

8.2 

3 B

23

RB

2

B

21

B

2

R

2

R

21

R

33

B

1

 6.4 

* 

* 

4 B

23

RB

2

B

21

B

2

B

2

B

21

R

21

R

3

 7.6 

0 

0 

5 B

23

RB

2

B

21

B

2

B

2

B

23

B

21

B

1

 9.3 

* 

2.2 

6 B

31

RR

1

R

32

B

2

R

2

B

33

B

31

B

3

 1.6 

* 

* 

7 B

31

RR

1

R

32

B

2

R

2

B

33

R

22

R

3

 5.3 

* 

* 

8 B

32

BR

3

B

32

B

3

R

2

B

33

B

31

B

3

 3.2 

* 

5.7 

9 B

33

BR

1

R

32

R

2

R

2

B

33

R

22

R

3

 3.9 

* 

* 

10 B

32

RR

3

B

31

B

1

R

2

B

33

R

22

R

3

 5.4 

1.6 

* 

11 B

32

RR

3

B

31

B

1

R

2

R

21

R

33

B

1

 7.3 

* 

* 

 

Cədvəl 1-dəki * işarəsi ilə göstərilmiş konformasiyalar sferik cəhətdən mümkün olmamışdır. [MeAsp5]  analoqunun da fəza 

quruluşu təbii nonapeptid molekulunun stabil konformasiyaları  əsasında öyrənilmişdir. Təbii nonapeptid molekulunun və 

[MeAsp5] -analoqunun stabil konformasiyaları  və nisbi enerjiləri cədvəl 1-də göstərilmişdir. [MeAsp5] analoqunun ən 

stabil konformasiyası  B

23

RB

2

B

21

B

2

B

2

B

21

R

21

R

3

-dır (cədvəl 1). Həmin konformasiyanın təbii molekulda nisbi enerjisi  7.6 

kkal/mol idi. [MeAsp5] analoqunun  digər stabil konformasiyası  B

23

RB

2

B

21

B

2

B

2

B

23

B

21

B

1

 (E

n

=2.2 kkal/mol)-dır. Həmin 

konformasiyanın təbii molekulda nisbi enerjisi  9.3 kkal/mol idi. Təbii molekulun on dörd stabil konformasiyasından  altısı 

[MeAsp5] analoqu üçün yüksəkenerjili olmuşdur. [MeAsp5] analoqunun  fəza quruluşunun hesablanması göstərir ki, təbii 

molekulun stabil konformasiyaları arasında diferensiasiya gedir və analoq təbii molekulun yalnız müəyyən funksiyalarını 

yerinə yetirə bilər. 

 

ƏDƏBİYYAT 

4.  G.Gazzamli, CJ.Grimmelikhuijzen. Molecular cloning and functional expression of  the first insect FMRFamide 

receptor.Proc.Natl.Acad.Sci USA,V.99(19),p.12073-8,2002  

5.  BF.Maynard, C.Bass, C.Katanski, K. Thakur, B.Manoogian, M.Leander, R.Nichols. Structure Activity 

Relationships of FMRF-NH2 peptides demonstrate a role for the  conserved C terminus and unique N-terminal 

extension in modulating cardiac contractility. Plos One, V.8(9),p75502,2013 

6.  Ш.Н.гаджиева,Н.А.Ахмедов,  Н.М.Годжаев Spatial structure of Thr1-Pro2-Ala3-Glu4-Asp5-Phe6-Met7-Arg8-

Phe9-NH

2

 molecule Biophysics V58,N4,p.457-459,2013