Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi
FONEM VƏ VARİANT MÜNASİBƏTLƏRİ
Yüklə 10,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- olimpiadalarında
- AZƏRBYCANIN DÖVRÜ MƏTBUATINDA İNGİLİS ALINMALARIN İŞLƏNMƏSİ Günel QƏHRƏMANOVA
|
Bakı Slavyan Universiteti firuze.pasayeva@mail.ru Fonemin əsas və köməkçi olmaqla iki variantı vardır. Köməkçi variant iki yarım qrupa bölünür: kombinator və mövqe. Kombinator allafonlar onlardır ki, onlar qonşu nitq hissələrinin təsirindən yaranır. Kombinator allafonlar assimilyasiyanın akkomodasiyanın nəticəsində baş verir. Mövqe variantları onlardır ki, onlar ənənəvi olaraq dilin orfoepik normaları əsasında müəyyən mövqelərdə işlənir. Fonem üç aspektin, dialektin birliyindən ibarətdir ;1)material, real ,obyektiv. 2)mücərrət, ümumiləşmiş. 3)funkianal. Fonem bu üç aspektin birliyidir, çünki onlar bir biri ilə ayrılmaz sürətdə bağlıdır. Lakin onlar biri digərindən təhlil və təsvir etmək məqsədi ilə ayrıla bilər, seqmental fonemlər material aspektə malikdir, bu mənada onlar çoxlu sayda müəyyən artikulyator və akustik formada olan nitq səsləri formasında mövcuddur. Onlar ümumi artikulyar və akustik əlamətlərə malikdir ki, bu da fonemin material invariantını təşkil edir. Material olan eyni zamanda realdır. Odur ki fonem realdır. O, linqivistik realliqdır, çünki fonemlər aktual danışıqda mövcuddur. Material və real olan həmçinin obyektivdir. O, fərdi insanların ifadəsindən asılı deyildir. O, müstəqil şəkildə mövcuddur. Bu fikrin fonemə tətbiq edilməsi o deməkdir ki, nitq səsləri fonemlərin təcəssümü kimi dil kollektivində onların
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 185
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan hər biri fərdi ifadəsindən aslı olmadan müstəqil şəkildə mövcutdur. Fonemin ikinci aspekti onun mücərrət və ümumilləşmiş xarakterdə olmasıdır. Bu ,fonemin izahında dil vahidi kimi öz əksini tapmışdır. Dilin hər bir vahidi fonem, morfem, söz, cümlə -aktual söyləmədən mücərrətləşmişdir,nitqdən ümumiləşmişdir. Nitq dilin reallığıdır. Fonemin mücərrətləşmiş və ümumiləşmiş apekti onun aspektləri içərisində ən çətin dərk edilməlidir. İlk baxımdan bu bir qədər ziddiyətlidir. O, həm də variantları olduğu çoxlu sayda nitq səslərinin mücərrədləşməsi və ümumiləşməsidir. Bu da şüursuz olaraq dil kollektivinin beynində mövcud olur. Fonemin üçüncü aspekti onun funksionallığıdır. Fonem ən kiçik dil vahidi olub sözləri və onların qrammatik formalarını bir-birindən fərqləndirməyə qadirdir. Fonemin fərqlənirici funksiyası onun əsas funksiyasıdır. Əgər nitq səsləri fərqlənirici funksiyaya malik olmasaydı, bu zaman fonemi xüsusi bir termin kimi ayırmağa ehtiyac olmazdı və nitq səsləri konstityutiv və rekoqniativ funksiya yerinə yetirməyə kifayət edərdi. Müxtəlif dil vahidlərindən aslı olaraq fonemin fərqlənirici əlamətlərə morfem-fərqlənirici, söz fərqlənirici, cümlə-fərqlənirici funksiyalarına bölünə bilər. Fonem fərqləndirici funksiyasını o zaman yerinə yetirə bilir ki, o eyni mövqedə biri digərinə qarşı qoyulur. Məsələn pen-ten, pen –fen, pen-ken. Fonemin fərqləndirici funksiyasından ayrılmayan ikinci funksiya konstutitiv funksiyadır. Bu funksiya əslində fonem vasitəsi ilə deyil,nitq səsləri vasitəsilə yaranır. Madam ki, nitq səsləri fonemlərin realizasiyaları, yaxud materiallarıdırsa, onda deyilə bilər ki,konstityutiv funksiyasını morfem- təşkiledici, söz –təşkiledici,cümlə-təşkiledicisi funksiyalara bölmək olar. Fonemin üçüncü funksiyası rekoqniativ funksiyasıdır. Bu funksiyalı sözləri, qrammatik formaları və cümlələri asan başa düşməyə imkan yaradır. Madam ki, allofonlar fonemin konkret realizasiyasıdır, bu zaman demək olar ki, rekoqnativ funksiya fonem vasitəsi ilə həyata keçirilir.
Qafqaz Universiteti ferid_ibrahimli@box.az
Yeni media nədir və özündə hansı təzahürləri birləşdirir? Yeni media daha çox texnoloji yeniliklərdən istifadədə, informasiyanın ötürülməsində yeni metodlardan istifadə və informasiya alanın (oxucunun) informasiya mübadiləsinə birbaşa təsiri kimi başa düşülür. Yeni texnologiyalardan istifadə ilə yanaşı janrların inkişafına, xarici mətbuat ənənələrinin mənimsənilməsinə təsadüf edilir. Respublikamızda yeni media tarixinin başlanması dövlət müstəqilliyimizin bərpası ilə sıx bağlıdır. Yeni media janrları, əsasən, vətəndaş jurnalistikasının inkişafı ilə bağlıdır. Belə ki, vətəndaşların informasiya mübadiləsində yaxından iştirakı, vətəndaşın müxbir missiyasını daşımaq kimi ictimai yükünün olması vətəndaş jurnalistikasının əsasını təşkil edir. Vətəndaş peşəkar jurnalistikaya bloqqerliklə, sosial şəbəkələrlə, fotomüxbirliklə daha çox dəlil və sübutlar verir. Vətəndaş jurnalistikası dil baxımından da, peşəkar jurnalistika dilindən az və ya çox dərəcədə fərqlənir. Çünki bu işlə məşğul olanların hamısı eyni ixtisasın sahibləri deyil. Buna görə də, dillərində olan fərqliliklər yeni media janrlarının fərqləndirici dil xüsusiyyətlərinin yaranmasına səbəb olur. Müəllif yazıları, şərhlər indi öz yerini köşə kimi tanıdığımız yazılara verir. Xarici medianın, əsasən də, Türkiyə mediasının ölkə mediasına təsiri nəticəsində yeni janr kimi köşə mətbuatımıza daxil olmuşdur. Köşə yazılarında dil daha çox mesajvermə, həyəcana gətirmə, oxucunu hərəkətə keçirmə istiqamətində istifadə edilir. Azərbaycan mətbuatında köşə janrı tam sabitləşməmiş formadadır. Həmçinin bu janr müstəqil tədqiqata da cəlb olunmamışdır. Mətbuatımızda dil baxımından ən zəngin janr olduğu üçün köşə yazılarının tədqiqata cəlb edilməsi elmi əhəmiyyət kəsb edə bilər. Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında KİV-lərin rolu danılmazdır. Milli mətbuatımızın banisi Həsən bəy Zərdabi mətbuatın dil və mədəniyyətimizə təsirini bu cür qiymətləndirmişdir: “Dil bir şeydir ki, onu söz halında saxlamaq mümkün deyil. Elə ki, qaranlıq otağın qapısı açıldı, qeyri tayfalar ilə gediş-gəliş artdı, artıq şeylər ələ gəldi və adətlər dəyişildi, təzə sözlərin qədəri günü-gündən artacaqdır, belə sözlərin artmağının dilə zərəri yoxdur, xeyri var. Çünki o sözlər tərəqqi etməyə səbəb olurlar. ” (Qəzet dilinin leksikası, səh 22, İsmayıl Məmmədov). Həsən bəy Zərdabi yazdığı kimi olan dil və mədəniyyət inteqrasiyası mətbuatın fəal iştirakı ilə olur. Öncə sözlər KİV-lərdə ümumişləklik səviyyəsi qazanır və sonradan ədəbi dilə keçir.
Köşə yazıları mətbuatımıza daxil olarkən artıq mətbuatımızda təbii qaynaqlar var idi. Köşə yazılarından əvvəl müəllif yazıları, redaktor seçimi (kalonka redaktora) başlıqları altında spesifik, yəni xəbər yazılarından fərqli şərh yazıları da mətbuatımızda müvcud idi. Satirik dilin inkişafı, “Molla Nəsrəddin” izinin mövcudluğu köşə yazıları üçün əlverişli mühit yaratdı. Türkiyə mətbuatında olan köşələrin dilindən də kəskin fərqlənən köşə dili və köşə leksik-semantik sistemi yarandı. Molla Nəsrəddin jurnalının Təbrizdə çıxan 3-cü nömrəsində Dəli imzası ilə dərc olunmuş “Qız tərbiyəsi” felyetonundan bir nümunəni dil xüsusiyyətləri baxımından təhlil etməklə köşə yazısı nümunələri ilə müqayisə etsək, dil və üslub baxımından II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 186
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan ciddi fərqlərə rast gəlmərik. Buradan belə bir qənaətə gələ bilərik ki, köşə dili ilə “Mollanəsrəddin Nəsrəddin” satirik jurnalının dili arasında zamandan irəli gələn fərqləri nəzərə almasaq, detallı fərqlərə rast gəlmirik. Deməli, köşə dili öz istiqamətini “Molla Nəsrəddin” ənənəsi istiqamətində inkişaf etdirmişdir. Mətbuatımıza yeni gələn köşə yazılarını bu baxımdan dil və üslub cəhətdən yeni hesab etməməliyik. Onda sual oluna bilər. Məzmun və istiqamətcə eyni olan yazıya hansı səbəbdən köşə adı veririk? Köşə yazılarının mətbuatımızda əsas əlamətdar fərqi onun mətbuat səhifələrində tutduğu yerdir, yəni sütunlar arasında verilən bu yazı yalnız formaca fərqlənir. Hər müəllif yazılarına köşə deyə bilərikmi? Köşə yazılarının hazırkı mətbuat səhifələrində digər janrlardan fərqi əsasən onun spesifik dil xüsusiyyətinə malik olmasıdır. Burada köşə yazarının şəxsiyyəti də mühüm rol oynayır, özünün keçdiyi həyat yolunu, təcrübəsini oxucuları üçün faydalı hesab edən müəllif məsləhətvermə, söhbət xarakterli dillə köşəsini yazır. Ümumilikdə, mətbuat dili dialekt sözlərindən istifadə etsə də, köşələrin dilində dialekt sözlərindən, xalq dilindən daha çox istifadə edilir. Köşə yazılarının dilində ədəbi dillə dialektlərin qovuşması nəticəsində yarımdialekt tərkibli bir dil yaranır. Köşə dilində alınmaların işlənmə prinsipləri də fərqlidir. Belə ki, köşə yazılarının dilində vətəndaşlıq qazanmış alınmalarla yanaşı vətəndaşlıq qazanmamış alınmalardan da digər janrlardan daha çox istifadə edilir. Geniş oxucu kütləsinə malik köşə yazıları dialektlərdən, alınmalardan, saya danışıq leksikasından istifadə baxımından dilimiz üçün, sanki, laboratoriya rolunu oynayır. Sınaqdan çıxmış sözlər yaddaşlara həkk olur və ümumişlək sözlərə çevrilir, dilin fəal lüğət fonduna daxil olur. Bu baxımdan köşə yazıları, ümumilikdə yeni media janrları ədəbi dilimizi zənginləşdirir. Deməli, mətbuatımızda satirik dildən qaynaqlanan müstəqil “köşə dili” publisistik üslubun mikroüslubu kimi yaranmışdır. Bu üslubun gələcəkdə dil və üslub xüsusiyyətlərini ətraflı aydınlaşdırmağa və tədqiq etməyə böyük ehtiyac var. Ümumilikdə, yeni media janrları, vətəndaş jurnalistikasının dili dilimizdə xüsusi üslubi lay təşkil edir ki, bu da ədəbi dilin funksional üslublarını bir daha nəzərdən keçirməyə və yenidən hazırkı dövrümüz üçün qruplaşdırmağa ehtiyac yaranır. Üslubların, janrların və mikroüslubların bir-birinə nəzərən sərhədinin müəyyənləşdirilməsi gələcək tədqiqatların istiqamətini müəyyənləşdirməyə və səmərəliliyini artırmağa kömək edər.
Bakı Slavyan Universiteti mila-88.88@mail.ru
Müasir ədəbi dil ümumi, vahid milli bir dildən ibarətdir. Bu dil dövlət sənədlərində, elm və sənət əsərlərində əsrin yüksək düşüncələrini təmsil edən dil olaraq formalaşır, məktəblərdə tədris edilir, bədii əsərlərdə təkmilləşir və cilalanır. Dil ictimai bir hadisədir. O, cəmiyyətlə birlikdə yaşayır və inkişaf edir. İctimai-iqtisadi, siyasi əlaqələrin dəyişməsi, elm, texnika və mədəniyyət sahəsində arası kəsilməyən yeniliklərin yaranması və s. bu kimi proseslər dildə də özünü biruzə verir. Dilin lüğət tərkibində daim bir dəyişmə, artma və zənginləşmə prosesi gedir. Hər hansı bir adam öz danışığında tez-tez peşəsi, işi və ya sənəti ilə əlaqədar sözlər işlədir. Təhsil sahəsində də işləyən əməkdaşlar da öz sahəsinə aid olan sözlər işlədir. Təhsil sahəsi xalqımızın bu günü, millətimizin, dövlətimizin gələcəyi üçün ən vacib sahədir. “Azərbaycan Respublikasının təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi haqqında” 18 iyun 2001-ci il tarixli, “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günü təsis edilməsi haqqında” 09.08.2001-ci il tarixli bəyanat, Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında fərman və sərəncamlar təhsilimizi dünya standartları səviyyəsinə qaldırdı. Təhsil işçilərinin işlətdiyi sözlər dilimizin lüğət tərkibinin bir parçasıdır. Təhsil sahəsində ən çox işlənən kurikulum, dissertasiya, monoqrafiya, məruzə, konfrans, proqram, kredit, strategiya, sessiya, şagird, tələbə, seminar, kafedra, Boloniya, akkreditasiya, monitorinq, tendensiya, akademik, inteqrasiya, innovativ, perspektiv, metodik və s. bu tipli sözlərə tez-tez rast gəlirik.Məsələn, Şagird və tələbələrimiz respublikamızın və dünyanın nüfuzlu təhsil ocaqlarında yüksək nəticələr nümayiş etdirir, müxtəlif yerli və beynəlxalq elm olimpiadalarında medallar qazanırlar. Qeyd edək ki, Nazirlər kabinetinin yeni qərarına əsasən fevralın 15-dən ali məktəblərdə lazımı qədər kredit toplaya bilməyən tələbələr həmin krediti toplamaq məqsədilə alt qrupda yenidən dərs keçmələri üçün maliyyə vəsaiti ödəməlidirlər.Yeni fənn
imtahan sessiyasının gedişində kompyuter texnikası istifadə olunması təmin edilmişdir.Proqramlar əsasında maddi-texniki bazanın möhkəmləndirilməsi istiqamətində tədbirlərin həyata keçirilməsi. Eyni zamanda bu konfransların daha səmərəli keçirilməsi məqsədilə Təhsil Nazirliyi tərəfindən respublika konfranslarının keçirilməsi təcrübəsinə başlanılmışdır. 2007-ci ildən başlayaraq respublika konfranslarında Təhsil Nazirinin əsas məruzəsi təqdimat formasında iştirakçıların diqqətinə çatdırılmışdır. “Ən yaxşı müəllim”, “Ən yaxşı məktəb” müsabiqələri təhsil tariximizdə mühüm hadisə olmaqla məktəb və müəllimlərin arasında sağlam rəqabəti, innovativ fəaliyyəti gücləndirmişdi. Ali təhsilin inkişafı sahəsində nailiyyətlər əldə
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 187
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan olunmuş, Azərbaycan Boloniya prosesinə qoşulmuş, Avropa təhsil məkanına inteqrasiya edilmişdir. Ali məktəblərdə çalışan alimlər tərəfindən 2009-cu ildə 33 doktorluq, 145 namizədlik dissertasiyası müdafiə olunmuşdur. Ali məktəblərdə çalışan alimlər tərəfindən 323 monoqrafiya, 308 dərslik və s. metodik ədəbiyyat nəşr olunmuşdur. Ümid edirəm ki, kitab təhsilin muüasir inkişaf tendensiyalarını əks etdirməklə gələcək perspektivlərinin reallaşdırılmasında öz töhfəsini verəcəkdir. Cavablandırılan suallar arasında prerekvizit olmayan fənn üzrə akademik borc olduqda əlavə ödəniş edilirmi?.Tələbələr üstillərdən fənn ala bilərmi və bu halda tələbə əlavə ödəniş etməlidirmi?. Kurikulum islahatı müəllimlərin yaradıcılığını və təşəbbüskarlığını artırır, müasir təlim strategiyalarının tətbiqini reallaşdırır, tədrisin keyfiyyətini yüksəldir. Ali təhsildə keyfiyyətin təminatı mövzusunda 10.04.2008-ci il tarixdə beynəlxalq seminar keçirilmişdir. Elə sözlər var ki, başqa sahələrdə də işlənsə də, lakin təhsil sahəsində də bu kimi sözlərə tez-tez rast gəlirik. Məsələn, tendensiya, perspektiv, inteqrasiya və s. Göstərdiyimiz nümunələrdən görünür ki, işlətdiyimiz nümunələrin əksəriyyəti başqa dillərdən keçən alınma sözlərdir və quruluşuna görə sadə sözlərdir. Məsələn, metodik, dissertasiya, seminar və s. kimi bu tipli sözlər rus mənşəli alınma sözlərdir, kafedra sözü yunan mənşəli, akademik latın mənşəli, Boloniya italyan mənşəli alınma sözdür. Lakin quruluşuna görə mürəkkəb olan sözlərə də rast gəldik. Məsələn, inkişafyönümlü, rəqabətqabiliyyətli və s. Təhsil tariximizdə ilk dəfə olaraq 16 inkişafyönümlü dövlət proqramı təsdiq olunmuş və uğurla həyata keçirilmişdir. Boloniya prosesinin prinsipinə uyğun olaraq Azərbaycan Dillər Universitetində həyata keçirilən tədbirlər müasir dövrdə rəqabətqabiliyyətli kadr hazırlığı sahəsində qarşıda duran vəzifələr barədə konfrans iştirakçılarını məlumatlandırdı.
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ FELİ BAĞLAMA TƏRKİBLƏRİNİN STRUKTUR TƏHLİLİ Fidan HİDAYƏTOVA Bakı Slavyan Universiteti f.hidayetova@mail.ru Feli birləşmələrə cümlə daxilində tərkiblər deyilir. Şəxsli fellər kimi, feli sifət, feli bağlama və məsdərlər də təsirli və təsirsiz olur, növ kateqoriyası əlamətlərini qəbul edərək dəyişir, ona görə də idarə və yanaşma əlaqələri ilə öz ətrafına çoxlu söz toplayaraq cümlə daxilində tərkib əmələ gətirir. Feli tərkiblərin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır : 1. Feli tərkiblərin qurulmasında feli bağlamalar, feli sifətlər və feli isimlər (məsdərlər) əsas rola malikdir. 2. Feli tərkiblər ən azı bir sözün feli bağlama, feli sifət və feli isimlə birləşməsi nəticəsində əmələ gəlir. 3. Tərkibin əmələ gəlməsində iştirak edən sözlər feli bağlamadan, feli sifət və məsdərdən əvvəl işlənib, onlarla qrammatik əlaqəyə girir və onların obyekti, subyekti, zamanı, yeri, tərzi, kəmiyyəti, səbəbi, məqsədi və s. kimi mənalar ifadə edir. 4. Feli tərkiblər söz birləşməsinin növləri kimi sadə cümlələrə daxil olur; yəni onlar sadə cümlənin tərkib hissəsi olurlar. 5. Feli tərkibli sadə cümlələr bir çox tabeli mürəkkəb cümlələrin sintaktik sinonimi kimi işlənir. 6. Feli tərkibin növləri onları təşkil edən feli bağlama, feli sifət və feli isimlərin növləri ilə müəyyənləşir. Beləliklə, üç növ feli tərkib var: 1) Feli bağlama tərkibləri, 2) Feli sifət tərkibləri, 3) Məsdər tərkibləri. Feli bağlama tərkiblərinin əsas tərəfi feli bağlamadan ibarət olur. Feli bağlama ayrı-ayrı sözləri öz ətrafına toplayaraq onları bir sintaktik vahid halında birləşdirir və beləliklə də, feli bağlama tərkibini yaradır. Məs : “Əlvan çiçəkləri yayaraq düzə Bahar xoş gəlmişdir, xoş gəlmiş bizə” (M.Dilbazi) ; “Müşavirədə İlyas Fəxrəddinlə görüşərkən birinci növbədə xaqanın göndərdiyi məktubu göstərdi.”(M.Ordubadi) ; “Birdən qız ayaq səsi eşidib geri çəkildi.” (İ.Əfəndiyev) və s. bu cümlələrdə əlvan çiçəkləri yayaraq düzə ;Fəxrəddinlə görüşərkən; ayaq səsi eşidib ifadələri feli bağlama tərkibləridir. Feli bağlama tərkiblərinin struktur quruluşu barədə danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, bu tərkiblərin bir sıra sözlərdən ibarət olması, bu sözlər arasında məna və qrammatik əlaqələrin mövcudluğu, tərkibdəki ayrı-ayrı sözlərin müstəqil məna daşımaları və sintaktik vəzifələrinə görə fərqlənmələri göstərir ki, feli bağlama tərkibləri maraqlı quruluşa malikdir. Azərbaycan dilindəki feli bağlama tərkiblərinin quruluşunda mühüm yer tutan bir xüsusiyyəti qeyd etmək lazımdır ki, bu da feli bağlama tərkiblərində ismin adlıq halındakı sözlərin iştirak etməsindən ibarətdir. Məhz, bu xüsusiyyətinə görə türk dillərinin, eləcə də də Azərbaycan dilinin feli bağlama tərkibləri başqa dillərdəkindən əsaslı şəkildə fərqlənir.Feli bağlama tərkiblərində olan adlıq haldakı sözlər, əsasən, hərəkətin subyektini bildirir və bir qayda olaraq, isim və əvəzliklə ifadə edilir. Məs: “Sən gələrkən hər il bizim vətənə, Can gəlir qəlbə, güc gəlir bədənə” (S.Rüstəm); “Yarat, sən köçəndə ellər söyləsin: Dünyadan nə gözəl bir insan gedir” (M.Rahim) cümlələrində sən gələrkən , sən köçəndə feli bağlama tərkiblərinin bir tərəfi ismin adlıq halındakı sözlərlə, ikinci tərəfi isə feli bağlamalarla ifadə olunmuşdur. Lakin adlıq hallı feli bağlama II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 188
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan tərkibləri əmələ gətirmək cəhətdən feli bağlamaların hamısı eyni deyildir. İsmin adlıq halındakı sözlərlə əlaqəyə girərək adlıq hallı feli bağlama tərkibləri yarada bilmək xüsusiyyətinə görə feli bağlamalrı iki qrupa ayırmaq olar: Adlıq hallı feli bağlama tərkibləri yarada bilən feli bağlamalar. Bu feli bağlamalar –anda, -əndə, -dıqda, -dikdə, - duqda, -dükdə, -dıqca, -dikcə,-duqca, -dükcə, -incə,- ınca, -unca, -üncə, -kən, -alı, -əli, -(ma)mış, -(mə) miş, -ar-maz, -ər- məz, -madan, -mədən, -a-a, -ə-ə, -dığımdan şəkilçiləri ilə yaranır və adlıq hallı feli bağlama tərkiblərinin yaranmasında mühüm rol oynayır. Adlıq hallı feli bağlama tərkibi yarada bilməyən feli bağlamalar. Bu qrupa –ıb, -ib, -ub, -üb, -araq, -ərək şəkilçiləri ilə əmələ gələn feli bağlamalar və -mış, -miş, -müş şəkilçilərinin qalmaq, keçmək, ötmək sözlərinə qoşulması ilə əmələ gələn feli bağlamalar daxildir. Ümumiyyətlə, feli bağlama tərkiblərinin strukturunu öyrənmək üçün onları əmələ gətirən sözlərin xüsusiyyətini, əlaqə vasitələrini araşdırmaq lazımdır. Feli bağlama tərkiblərinə daxil olan sözlərin hamısı həmin tərkibin feli bağlamasına aid olur, onu bu və ya başqa cəhətdən izah edir, ya da ona məxsus müəyyən bir əlaməti bildirir. Həmin sözlərin xüsusiyyəti müxtəlif və çoxcəhətlidir. Bu sözlər vasitəsi ilə feli bağlama tərkiblərində hal və hərəkətlə, onların müxtəlif mənaları arasında, sintaktik əlaqələr fonunda özünü göstərən leksik-semantik, leksik-qrammatik münasibətlər ifadə edilir. Bu münasibətlərdə feli bağlama həmişə izah olunan tərəf, oradakı başqa sözlər isə izah edən, aydınlaşdıran tərəflər kimi qalır. Burada proseslə onun subyekti (mən gedəndə), proseslə onun obyekti (kitabı alanda), proseslə onun zamanı (səhər duranda), proseslə onun məkanı (kəndə gedəndə), proseslə onun tərzi (asta-asta yeriyəndə), proseslə onun kəmiyyəti (çox gəzəndə), proseslə onun səbəbi (sevincdən ağlayanda), proseslə onun məqsədi (öyrənməyə gedəndə) və s. mənalar verilir. Feli bağlama tərkibləri iki, üç, dörd və bəzən daha çox sözdən təşkil olunur. Feli bağlama tərkiblərinə nə qədər əlavə söz və söz birləşməsi daxil olursa olsun, yenə də onların hamısı tərkibin feli bağlamasına aid olur. Feli bağlama yenə də tərkibin mərkəzləşdirici və müəyyənləşdirci üzvü olaraq qalır. Bir tərkibdə bir neçə əlavə mərkəzləşdirici hissə olsa da, bunların hamısı yenə də həmin tərkib üçün əsas sayılan bir feli bağlamaya aid olur.Feli bağlama tərkibləri iki sözdən ibarət olanda, orada yalnız yuxarıda qeyd etdiyimiz məna əlaqələrindən biri öz əksini tapır, lakin tərkib çox sözdən ibarət olanda eyni tərkib daxilində eyni zamanda bir neçə məna əlaqəsi ifadə edilə bilər. Bu da feli bağlama tərkiblərinin quruluşunun müxtəlif olduğu qədər də mürəkkəb olduğunu göstərir.
AZƏRBYCANIN DÖVRÜ MƏTBUATINDA İNGİLİS ALINMALARIN İŞLƏNMƏSİ Günel QƏHRƏMANOVA Bakı Slavyan Universiteti gahramanovagunel@gmail.com Azərbaycanın çoxəsrlik həyatında tarixi baxımdan ən önəmli hadisə 1991-ci ilin oktyabr ayının 18-də müstəqillik əldə edib yenidən azad yaşamasıdır. Ötən müddət ərzində müstəqil Azərbaycan hüquqi və dünyəvi dövlət kimi yeni demokratik təsisatlar yaratmış, bazar iqtisadiyyatlı ölkələrlə qarşılıqlı faydalı münasibətlər, siyasi-iqtisadi və mədəni əlaqələr qurulmuşdur. Müstəqillik əldə ediləndən bəri ən böyük uğurlardan biri isə ölkədə azad, demokratik mətbuatın bərqərar olması, cəmiyyətin həyatında kütləvi informasiya vasitələrinin rolunun artmasıdır. İyirminci əsrin doxsanıncı illərindən etibarən dünyada, o cümlədən Azərbaycanda baş vermiş ictimai-siyasi dəyişikliklər ilk növbədə mətbuat səhifələrində müşahidə olunmuş, yeni siyasi ab-hava demək olar ki, mətbuatı “söz qaranquşu” adlandırırlar. Qeyd etdiyimiz kimi, son illərin müşahidəsi göstərir ki, söz və mətbuat azadlığı kütləvi informasiya vasitəsilə külli miqdarda əcnəbi termin-sözlər gətirmişdir. Nəzərə alsaq ki, mətbuatın dili ədəbi dilimizin lüğət tərkib hissəsidir və bu ədəbi dil sözləri içərisində yeni alınma termin sözlərin yeri müəyyən olunmalı, onların izahı verilməlidir, onda yeni termin-sözlərin alınma prosesində tərcümə prinsiplərinin müəyyənləşdirilməsinin mühüm əhəmiyyətini görmək mümkündür. Yeni alınma termin-söz anlamının gündəmə gətirilməsi isə son illərdə dövrü mətbuatın dili ilə bağlıdır. Mətbuat dili həm də publisistik üslub deməkdir. Publisistik üslub milli ictimai təfəkkürü ifadə etmək üçün nitq forması olub, mətbuatda funksionallaşır və müxtəlif mövqeləri, maraqları əks etdirir. Qəzetlərin, jurnal və elmi-kütləvi kitabların, radio və televiziyanın dili ədəbi dildə olan alınmaların işlənməsini daha da aktivləşdirir. Məhz belə alınmalara ingilis, rus, fransız, yunan, latın, alman mənşəli sözləri aid etmək olar. Verilən Avropa mənşəli sözlər arasında ingilis alınmaları daha geniş yayılmışdır. Buna səbəb isə baş verən son hadisələrdir. Nəşr olunan qəzetlər arasında işlənən alınmaların sayı sürətlə artmaqdadır. Məhz belə qəzetlərdən birini nümunə kimi qeyd edək. Məsələn, 25 fevral 2014-cü il nəşr olunan “İki sahil “qəzetində işlənən Avropa mənşəli sözlərin sayı yüzdən çoxdur. Məsələn, konqres, orbit, innavasiya, informasiya, şlüz, sosial, humanitar, komitə, konsepsiya, kafedra, fakültə, dekan, proffesor, vitse-prezident, akt, form, petisiya, geostrateji, podrot kimi sözlərdir. İngilis mənşəli sözlər də müəyyən qədər çoxluq təşkil edir. Nümunə üçün qeyd edək ki, bu sözlərə internet, transfer, futbol, çempion, monitorinq,
|