Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 10,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “TALEH VƏ HƏQİQƏT” DASTANINDA QƏDİM TOPONİMLƏR VƏ ONLARIN STRUKTUR-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ Günel BALAKİŞİYEVA
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ AY ADLARI Gülxanım İSMIXANOVA
- MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ YENİ TERMİNLƏRİN LÜĞƏTLƏRDƏ ƏKS OLUNMA PROBLEMLƏRİ
|
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 189
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan slayd, biznes, marketinq, start, test, standart, lider, konqresmen, barel, park, film, mitinq, sammit, dollar, blokada, kompyuter kimi sözlərdir. Həmin sözlərin işlənmə fəallıq səviyyəsi də yüksəkdir. Bəzən bir söz qəzetin müxtəlif səhifələrində dəfələrlə təkrarlanır. Bu da onu göstərir ki, belə sözlər sadə məişət dilində hamı tərəfindən işlədilir və başa düşülür. Qeyd olunan qəzetdən ingilis alınmalara aid bir neçə cümləni də nümunə kimi vermək olar. “Sonra monitorinqin nəticələri təqdim olundu.” “Fevralın 23-də Fransanın Nitsa şəhərindəki “Akroplis” konfrans sarayında 2016-cı ildə keçiriləcək futbol üzrə çempionatının seçmə mərhələlərinin püşkatma mərasimi olmuşdur.” “Azərbaycanda internet şlyüzlərinin genişləndirilməsi planlaşdırılır.” “Çünki Azərbaycan bu məsələdə informasiya blokadasını yarıb, bütün dünya da artıq başa düşür ki, həqiqətən də belə bir faciə soyqırım baş verib.” “Ali təhsil müəssisələrinin bakalvriat və magistratura səviyyələrində kredit sistemi ilə tədrisin təşkili Qaydaları” Azərbaycannın qnunvericiliyinə və Avropa Kredit Transfer Sisteminə uyğun hazırlanıb.” (“İki sahil” 25 fevral.2014. 34.(6065) Bundan başqa, bəzi kütləvi informasiya vasitələrinin adlarının əksəriyyəti ingilis dili vasitəsilə gələn yeni sözlərdir və onların ədəbi dilimizin lüğət tərkibinə keçməsi heç də dil vasitəçiliyindən asılı deyil. Onlar bir qayda olaraq tərcümədən, ya da həmin sözləri işlədən müəllifdən, mətbuat orqanından asılı olur. Kütləvi informasiya vasitələrinin adları “Space”, “Biznesmen”, “Lider”, “Palitra”, “Tok-Şou”, “Super Marked”, “Ekstra krossvord”, “Eksklüziv”, İmpuls”, “İnterpolis” və s. kimi adlar son illərin ictimai-siyasi prosesləri nəticəsində meydana gəlmişdir və heç şübhəsiz, gəlmə termin-söz və söz birləşməsi kimi daha da aktuallaşmış, bəzən isə yeni məzmun və məna kəsb etmişdir. Beləliklə, müasir dövrü mətbuatın istifadə etdiyi bu kimi termin-sözlər artıq kütləvi informasiya vasitələri üçün məqbul sayılır.
“TALEH VƏ HƏQİQƏT” DASTANINDA QƏDİM TOPONİMLƏR VƏ ONLARIN STRUKTUR-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ Günel BALAKİŞİYEVA Azərbaycan Dillər Universiteti merry_life@mail.ru
Türk xalqlarının yaradıcılığı nəhəng bir dəryanı xatırladır. Bu gün mübaliğəsiz demək olar ki, tarixdə türklər qədər dastan yaradan ikinci bir xalq olmamışdır. Bu da onunla bağlıdır ki, türklərin həyatındakı qədimlik, türk tayfalarının çoxluğu, onların yayıldıqları coğrafi ərazinin genişliyi yüzlərlə dastana mövzu olmuşdur. Onlardan istifadə etməklə Azərbaycan onomastikasının bir sıra problemlərini əsaslı və ətraflı öyrənmək olar. Onomastik mənbə kimi məhəbbət dastanları olduqca faydalıdır.Azərbaycan folklorşünaslığında məhəbbət dastanlarına müxtəlif aspektlərdən yanaşılmışdır.Sayca qəhrəmanlıq dastanlarından çox olsa da, əslində qəhrəmanlıq dastanlarının çoxu məhəbbət üzərində qurulmuşdur. Ona görə Sədnik Paşa Pirsultanlının “Noruz və Qəndab”, “ Səyyad və Səadət”, “Abdullah və Cahan”, “Məsim və Diləfruz” dastanlarını qəhrəmanlığın hüdudlarında dayanan məhəbbət dastanları adlandırması yeni fikir kimi maraq doğurur. “Şah İsmayıl” dastanını da bu siyahıya daxil etməklə demək olar ki, əslində qəhrəmanlıq və məhəbbət mövzusu bu dastanlar arasında sərhəd qoymaqdan çox onları bir-birinə bağlamağa imkan verir.Biz isə məhəbbət dastanlarından biri olan “Taleh və Həqiqət” dastanındakı toponimləri , onların mənşəyini, quruluşunu tədqiqata cəlb edəcəyik.
birləşməsindən əmələ gəlmişdir ki, bu da darvazalı sədd, keçid, bənd deməkdir. Ərəblər Dərbəndə Bab, Bab əl-Hədid, Bab əl-Əbvab, türklər Dəmir qapı Dərbənd, monqollar Kahulqa, Kahalqa, ermənilər isə Bah demişlər.Rəvayətə görə bu şəhəri İsgəndər Zülqərneyn bina edib. Və məşhur “ Səddi İsgəndər” ilə şimaldan gələn axından cənubu mühafizə etmişdir.Eyni zamanda səddin Xosrov Nuşirəvan tərəfindən çəkildiyi və şəhərin də onun zamanında inşa olunduğu da deyilir. Dərbəndin adı Azərbaycan türklərinin eləcə də bütün türk dünyasının nəhəng ədəbi abidəsi olan Kitabi-Dədə Qorqud dastanında da çəkilir. Alman səyyahı Adam Oleari (XVII əsr) və türk səyyahı Övliya Çələbi Dədə Qorqudun məzarının Dərbənddə olduğunu qeyd edirlər. Bu haqqda Dərbəndnamədə də məlumat verilir Dastanda olan Muğan toponimi öz qədimliyi ilə seçilir. Muğan adını təhlil etmək üçün ilk öncə sözün kökünə nəzər yetirək. Sözün kökü “Muğ” dur. Heradot Midiya dövlətinin 6 tayfa birləşməsi əsasında yarandığını və onlardan birinin maq adlandığını qeyd etmişdir.Afad Qurbanov göstərir ki, sonrakı tarixi dövrlərdə bu tayfa Maq və Muğ adı altında tanınmışdır.Məhz Maq və ya Muğ tayfasını ofsunçuluqla məşğul olması bir sıra xalqlarda qədim ibtidai icma dillərindən biri olmuş ovsunçuluğun “maqiya” adı ilə adlandırılmasına səbəb olmuşdur. Muğların müəyyən ovsunları musiqi ilə müşayiət etmələri çox ehtimal ki, dilimizdəki mağar (toyxana), muğam (mahnı), müğənni sözlərinin yaranmasını şərtləndirmişdir. Bir II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 190
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan sıra tədqiqatçılar Muğan toponimini məhz muğ toponimindən və fars dilindəki məkan və cəm bildirən “an” şəkilçisindən ibarət olduğunu söyləyirlər. Maq etnoniminin etimologiyası indiyədək tam aydınlaşmamışdır. Görkəmli professor Budaq Budaqov Türkmənistanda Muğanla bağlı cəmi iki toponim-Muqal və Muqalbala olduğu halda, Azərbaycanda onların sayı 18 olduğunu göstərmişdir və Muqal və ya Muğan etnoniminin Azərbaycanda çox yaranmasının səbəbini Muqal tayfa nümayəndələrinin Azərbaycana miqrasiyası, həm də Şərqin işğalçı ordularının tərkibində etnik qrupların çoxluğu ilə bağlı olduğunu qeyd etmişdir . Deməli, bu fikirlərdən belə nəticə çıxartmaq olar ki, Muğan adı Muq tayfa adından yaranmışdır.
şəhər adı kimi işləndiyini göstərmişdir. Ə.Əliyev Qazaxın əsasının Mərvan ibn Məhəmməd tərəfindən qoyulduğunu və əvvəl Kasal adlandığını qeyd etmişdir. Ərəb mənbələrində də bu böyük yaşayış məntəqəsinin hələ VIII əsrdə mövcudluğu haqda məlumat verilmişdir. Tofiq Əhmədov isə Qazax toponimininQasak-Qazak şəklində yazıldığını göstərmişdir. Ümumiyyətlə, bu toponimözündə qazax etnik birliyinin adını əks etdirir. M.Vəliyev də qazax sözünün qıpçaq mənşəli tayfa adnı bildirdiyini qeyd edir. Bu tayfa da əvvəl Şimali Qafqazda, “ Dəşti-Qıpçaq” adlı yerdə yaşamışlar. M.Baharlı onların Azərbaycana XI əsrdə köçdüyü haqda məlumat verir. Abdal-gülablı toponimi. Qubadlı rayonunun Mahrızlı kəndində Gülablı bağı, keçən əsrdə Ağdam rayonunda Abdal- Gülablı, XIX əsrdə İrəvan quberniyasının Üçkilsə qəzasında azərbaycanlılar yaşayan Gülablı kəndinin qeydə alınması bu adın etnotoponim olmasından xəbər verir. Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğətində Abdal haqqında belə qeyd edilir: “ Abdal -Ağdam rayonunun Gülablı inzibati ərazi vahidində kənd adıdır. Oykonim abdal tayfasının adı ilə bağlıdı . Gülablı adının isə yerli əhali əkinə verilən ikinci suyun xalq arasındakı adı olan “gülab”la əlaqələndirir . Əslində, oykonim yaxınlığındakı Gülablı dağının adı ilə bağlı olub, etnotoponimdir . Təhlil etdiyimiz toponimlərdən başqa dastanda Gəncə, Şirvan, Qarabağ, Mil, Şəki, Təbriz kimi qədim toponimlərin də adı çəkilir.
Gülxanım İSMIXANOVA Bakı Slavyan Universiteti gulxanim_ismixanova@hotmail.com Azərbaycan dilində zaman mənalı sözlər kateqoriyasına daxil olan leksik vahidlər sırasına ay adları da daxildir. Məlum olduğu üzrə, hər biri üç aydan ibarət olmaqla, il dörd fəslə bölünür. Dekabr, yanvar, fevral qış, mart, aprel, may yaz,
birindən təcrid olunmuş sözlərdir, onların hansı əsaslarla sıralanması haqqında tarixdə bilgi yoxdur, sadəcə olaraq, Roma allahlarının, ilahələrinin və imperatorlarının şərəfinə bu cür adlandırılması söylənilməkdədir. Ay adlarının mənşəyini və türk dillərindəki formalarını göstərmək üçün hər birini ayrı-ayrılıqda incələyək: Yanvar ilin birinci ayının adıdır və latın dilindəki “Januarius” sözündən götürülmüşdür. Roma allahı Janusun şərəfinə belə adlandırılmışdır. Türkiyə türkcəsində “ocak” şəklində işlənir ki, bu da “atəş”, “atəş olan yer” anlamındadır. Fevral sözü latın dilindən keçmə olub, hərfi mənası “təmizlənmə ayı” deməkdir. Qriqori təqviminə görə, fevral ikinci aydır. Bu ay iyirmi səkkiz gündən ibarətdir. Uzun illərdə isə bu ay iyirmi doqquz gündən ibarət olur. Bu, dörd ildən bir baş verir. Fevral ayının adı Favn allahının adının şərəfinə bu cür adlandırılmışdır. Türkiyə türkcəsində fevral ayını “şubat” adlandırırlar ki, bu da qədim süryani dilindən gəlmədir. Mart sözü latın dilindən götürülüb. Otuz bir gündən ibarət olan bu ay qədim Roma allahı Marsın şərəfinə belə adlandırılmışdır. Diğər oğuz qrupu türk dillərində də eyni şəkildə işlənməkdədir. Aprel sözü latın dilindəki “aprelus” sözündən götürülüb. Qriqori təqviminə əsasən aprel ayı dördüncü aydır. Bu ay otuz gündən ibarətdir. Türkiyə türkcəsində “aprel” ayı “nisan” adlanır [3; 5]. May leksik vahidi latın dilindəki “marius” sözündən götürülüb. Qriqori təqviminə əsasən, may ayı beşinci aydır. Bu ay Roma ilahəsi Mayanın şərəfinə belə adlandırılmışdır. Türkiyə türkcəsində may ayı “mayıs” şəklində ifadə olunur ki, Azərbaycan dilindəkindən fonetik variantı ilə fərqlənir.
ibarətdir. İyun ayının bu cür adlandırılması qədim Roma ilahəsi Yunonanın şərəfinədir. Türkiyə türkcəsində iyun ayı “haziran” adlanır ki, ərəb dilindən gəlmə olub, “isti” mənasındadır.
gündən ibarətdir. Bu ayın iyul adlandırılması Roma sərkərdəsi Yuli Sezarın şərəfinədir. Türkiyə türkcəsində iyul ayı “temmuz” şəklində işlədilir ki, bu da qədim şumer dilində alınma olub, “bəy, əfəndi” deməkdir.
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 191
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Avqust sözü latın dilindən götürülüb. Qriqori təqviminə əsasən avqust ayı ilin səkkizinci ayıdır və otuz gündən ibarətdir. Avqust ayı Roma imperatoru Oktavian Avqustun şərəfinə belə adlandırılmışdır. Türkiyə türkcəsində avqust ayı “ağustos” şəklində işlənir.
doqquzuncu ayıdır və otuz bir gündən ibarətdir. Qədim Roma və qədim Rusiyada sentyabr ayı ilin yeddinci ayı hesab olunurdu. Türkiyə türkcəsində sentyabr ayı “eylül” adlanır ki, bu da qədim süryani dilindən gəlmədir, “üzüm ayı” anlamındadır. Türkmən və qaqauz dillərində fərq yalnız fonetik cəhətdəndir. Oktyabr latın dilindəki “octo” sözündən götürülüb. Oktyabr ilin onuncu ayıdır və otuz gündən ibarətdir. Yuli təqviminə əsasən oktyabr ilin səkkizinci ayı hesab olunurdu. Türkiyə türkcəsində oktyabr ayı “ekim” adlanır ki, bu da “tarlaların əkildiyi yer” anlamındadır.
doqquzuncu ayı, Qriqori təqviminə əsasən ilin on birinci ayıdır. Otuz bir gündən ibarətdir. Türkiyə türkcəsində noyabr ayı “kasım” adlanır ki, o da ərəb dilindən götürülmüş və mənası “ayıran, bölən” deməkdir.
əsasən, dekabr ilin onuncu ayıdır. Qriqori təqviminə əsasən, otuz bir gündən ibarətdir və ilin on ikinci ayıdır. Türkiyə türkcəsində bu ay “aralık” adlandırılır ki, “iki şey arasındakı böşluq” mənasına gəlir. İstər Azərbaycan, istərsə digər oğuz qrupu türk dillərinin ədəbi dilindəki ay adlarından savayı, dialektlərdə də ayın bütöv bir dövrünün, ya da konkret bir neçə gününün adına rast gəlmək mümkündür. Bunlardan aşağıdakıları örnək olaraq göstərə bilərik: alaçolpa – Ucar rayonunda qışın son otuz gününü bildirmək üçün istifadə olunan leksik vahid, bozay – Qazax, Naxçıvan, Tərtər, Şəmkir, Tovuz regionlarında qışın son ayını bildirən leksik vahid, cəmlə - Zəngilanda qışın son ayını bildirmək üçün istifadə olunan leksik vahid, çömçəqurutmaz – Ağdam rayonunda payızın son ayını bildirən leksik vahid, danaqıran – Göyçayda yazın ilk üç gününü bildirən leksik vahid, darğan – Dərbənddə qışın son on gününü bildirən leksik vahid, düburğun – Dərbənddə qışın son on gününü bildirən leksik vahid; keçiqıran – Qazax, Tovuz bölgəsində yazın əvvəlini, martın sonu və aprelin əvvəlini bildirən zaman mənalı leksik vahid, oxlaqqıran – Ordubad bölgəsində payızın son ayın bildirən leksik vahid və s.
Bakı Slavyan Universiteti gunay.eliyeva89@inbox.ru
Bildiyimiz kimi, mətn dilçiliyi yaranmamışdan qabaq, cümlə dilin ən böyük və bitmiş fikir ifadə edən sintaktik vahidi hesab olunurdu. Lakin, mətn dilçiliyinin yaranması ilə bu fikir təkzib edildi. Ünsiyyətin əsas vahidi olan cümlə bitmiş fikir ifadə etsə də, onun ifadə etdiyi fikir bitkinliyi nisbi xarakter daşıyır.
Mətn bir sıra komponentlərin, cümlələr birliyinin qarşılıqlı əlaqəsindən yaranır. Mətn dedikdə, mətnin tərkibindəki cümlələrin əmələ gətirdiyi və bitmiş bir fikir ifadə edən sintaktik vahidlər nəzərdə tutulur. K.Abdullayevin qeyd etdiyi kimi, “mətn elə bir sintaktik kompleksdir ki, başqa sintaktik kompleksin, yəni cümlənin onun məna nöqteyi-nəzərindən nisbi qeyri-bitkinliyini, müəyyən semantik naqisliyini aradan götürür. Mətnin özü, mütləq məna bitkinliyini nümayiş etdirir. Mətn dilçiliyinin yaranması ilə dilçilikdə böyük irəliləyişlər baş verdi. Belə ki, bu vaxta kimi cümlənin bitmiş bir fikir ifadə etdiyi qeyd edilirdisə, mətn dilçiliyinin yaranması ilə müasir dilçilik cümlənin deyil, cümlələr birliyinin, daha doğrusu, mürəkkəb sintaktik bütövün bitmiş bir fikir ifadə etdiyini irəli sürdü. Bununla da, demək olar ki, sintaktik yarusda ən böyük vahid cümlələr birliyindən ibarət olan mürəkkəb sintaktik bütövdür. Mürəkkəb sintaktik bütöv – məna ümumiliyi və xüsusi sintaktik əlaqələrlə birləşmiş konteksdən nisbətən asılı olmayaraq məna birlikləri yaradan cümlə birləşməsidir. Mürəkkəb sintaktik bütövün xüsusi sintaktik vahid kimi götürülməsinə baxmayaraq, əslində yalnız mətndə müxtəlif əlaqə vasitəsilə birləşmiş bir sıra cümlələrin birləşməsi kimi öyrənilir. Mətn dilçiliyi sahəsinin ilk tədqiqatçılarından olan N.S.Pospelovun qeyd etdiyi kimi, “əlaqəli nitqin həqiqi sintaktik vahidi sadə və mürəkkəb cümlə deyil, məhz əlaqəli nitq kontekstindən çıxarılarkən öz sintaktik bitkinliyini və müstəqilliyini saxlayan mürəkkəb sintaktik bütövdür”. Müxtəlif strukturlu cümlələrin birliyi olan mürəkkəb cümlə artıq ənənəvi olaraq cümlə anlayışına cavab vermir və bir çox dilçilik tədqiqatlarında belə birliklər mətn və yaxud mürəkkəb sintaktik bütöv termini ilə adlandırılır. Lakin, bu fikirlərlə hamı razılaşmırdı. Bəzi tədqiqatçılar cümlədən yüksək vahidin olduğunu qəbul etmirdilər. Cümlədən artıq böyük vahidlərin ayrılması əleyhidarları öz fikirlərini müxtəlif cür əsaslandırırlar. Belə ki, E.Benvenist yazır ki, “cümlə başqa tip vahidlər üçün inteqrant ola bilməz. Bu hər şeydən əvvəl, yalnız cümləyə xas olan və onu bütün başqa vahidlərdən fərqləndirən xüsusiyyətlə, yəni predikativliklə izah edilir. Bunun əsasında E.Benvenist belə bir nəticəyə gəlir ki, cümlələr qrupu II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 192
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan cümlənin səviyyəsinə münasibətdə daha yüksək səviyyəli vahid əmələ gətirmir və cümlənin səviyyəsindən yüksəkdə yerləşən dil səviyyəsi mövcud deyildir. R.Yakobson da cümləni dilin ən yüksək vahidi hesab edir və qeyd edirdi ki, “cümlə dilin ən ali vahididir və eyni zamanda kodlu vahid olmayan sərbəst nitq birləşmələrinin komponentidir”.
A.Potebnya sözün və nitqin qarşılıqlı əlaqəsini öyrənərək göstərirdi ki, “Təcrid olunmuş söz mövcud deyildir. Yalnız nitq mövcuddur. Sözün mənası isə yalnız nitqdə aydınlaşır. Nitqdən qoparılmış söz cansızdır və fəaliyyət göstərmir”. Eynilə bu fikri cümlə və mətnə də aid etmək olar. Çünki, əsl bitkin fikir sinaktik bütövlər vasitəsilə ifadə olunur. Biz fikirlərimizi bir-birindən təcrid olunmuş ayrı-ayrı cümlələrlə deyil, sintaktik bütövlərlə tamamlamış oluruq. Belə ki, cümlə yalnız mətn çərçivəsində konkret hadisə ilə bağlı öz mənasını əldə edir.
Bütün bu deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, mətn onu yaradan cümlələr toplusundan ibarətdir və bu cümlələr toplusundan fərqli olaraq mətn özünəməxsus bir bütün təşkil edir. Əgər biz cümləni mətndən kənarda təhlil etsək, o tamamilə başqa bir məna verecəkdir, lakin mətnin tərkibində cümlə həmin mətnə xas olan ümumi bir məna ifadə edəcəkdir. Buradan da çıxış edərək demək olar ki, cümlə mətnin mənalı toplusudur.
Lakin, onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu sahədə araşdırmalar hələ də davam edir. Mürəkkəb sintaktik bütöv bir çox istiqamətlərdə tədqiq edilib, ancaq onun tam şəkildə tədqiqi hələ başa çatmayıb, bəzi məsələlər var ki, hələ də öz həllini gözləyir.
MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ YENİ TERMİNLƏRİN LÜĞƏTLƏRDƏ ƏKS OLUNMA PROBLEMLƏRİ
Sumqayıt Dövlət Universiteti
Cəmiyyətdə baş verən siyasi,iqtisadi,ictimai dəyişikliklər,elmi texniki tərəqqi, mədəni həyatda baş verən inkişaf və yeniləşmələr dil və onun qanunlarına mütləq şəkildə təsir etməkdədir. Yeniliyin və inkişafın geniş vüsət aldığı dövrdə yeni sözlərin yaranması zəruri hadisəyə çevrilir. Bu sözlər ya dilin öz daxili imkanları əsasında və ya başqa dillərdən alınır. Dilin lüğət tərkibini araşdırsaq məlum olur ki,alınmaların lüğət fondunun zənginləşməsində rolu çox böyükdür. Bu gün dünyada baş verən qlobal dəyişikliklər,elmin sürətli inkişafı yeni məvhumların yaranması və onların adlandırılmasını zəruriləşdirir. Bəzən dilin daxili imkanları,adlandırma zamanı aciz qalır və başqa dillərdən söz almağa məcbur olur. Ümümiyyətlə, dünyada tamamilə öz sözlərindən ibarət bir dil yoxdur. Bu baxımdan Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibi də alınmaların hesabına günbəgün zənginləşir. Bu proses özünü terminologiya sahəsində daha qabarıq şəkildə göstərir.Termin yaratma dilin öz imkanları daxilində və ya alınmalar sayəsində yeni terminlərin yaranma prosesidir və terminoloji sistemdə mühüm rol oynayır. Deməli “Azərbaycan dilində də terminlər həm daxili imkanları əsasında,həm də başqa dillərdən söz almaqla yaranır. Bu da dilin bütövlükdə leksik sisteminin zənginləşmə qanunauyğunluqları ilə eyniyyət təşkil edir” [1;119] Son dövrdə Avropa mənşəli alınmaların sayı durmadan artır. Səbəb kimi ölkəmizin inkişafı, yeniliklərə açıq olması, yaranmış yeni elmi, texniki, mədəni hadisələrə biganə qalmamasını göstərmək olar. Əlbəttə, yeniliklərə, yeni yaranmış bütün vasitələri ölkəyə qəbul ediriksə, yaranmış yeni anlayışın adının da dilin leksik vahidləri sırasına düşməsi labüd hal alır. Lakin, baxaq görək, bu adlar, adlandırmalar Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində alınma söz kimi, ümumiyyətlə, leksik vahid kimi özünə yer tuta bilirmi? Lüğət (Sözlük) — Müəyyən üslubla düzülən, mənası və ya tərcüməsi verilən və tələffüzü göstərilən sözlərin toplusudur. [2] Ümumiyyətlə, lüğətlərsiz Azərbaycan dilini təsəvvür etmək qeyri mümkündür və hal – hazırda müxtəlif məzmunlu lüğətlər mövcuddur. Yeni anlayışların adlandırılması,elm və texnikanın ayrı – ayrı sahələrinə aid terminlərin sistemə salınmasında terminoloji lüğətlərin rolu əvəzsizdir. Bu lüğətlər dilin leksikasını, sözlərin leksik – semantik mənasını təsvir edir. Və məhz bu lüğətlər filoloji eyni zamanda izaahlı lüğətlərinin əsas bazasını təşkil edir. Terminoloji lüğətlər əsasən iki prinsip üzrə tərtib olunur: 1. Əlifba prinsipi ilə 2. Əlifba – yuva prinsipi ilə [ 1;310] Birinci halda terminlər əlifba sırası ilə verilir, ikinci prinsipdə isə bir kökdən əmələ gəlmiş eyni köklü müxtəlif mənalı sözlərin hamısı bir “yuvada”, bir söz altında izah edilir. Bu prinsipin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, lüğətdə eyni kökdən yaranmış sözlərin müxtəlif mənaları faktiki ortaya çıxarır və onların əsas mənayla sıx bağlı olduğu diqqətə çatdırlır. Və bununla da, yeni yaranan istənilən anlayışın o adla bağlılığını müəyyən edərək, təsvirini və yaxud işləklik prinsipini təxmin edə bilərik. Lakin Azərbaycan dilində indiyədək bu prinsipdə lüğət tərtib olunmamışdır. Azərbaycan dilində müxtəlif məzmunlu terminoloji lüğətlər tərtib olunmuşdur. Bu elmlərin sürətli inkişafı, tərcümə olunan elmi - ədəbiyyatın Azərbaycan dilinə tərcüməsi ilə bağlı yeni yaranan terminlərin yaradılması olə əlaqədardır. Yaranmış bu lüğətlər qarşıya qoyulan məqsəddən asılı olaraq bir neçə növə bölünür. məs: ikidilli, çoxdilli və izahlı terminoloji lüğətlər . Təkcə 1990 – 2000 – ci illərdə 11 terminoloji lüğət tərtib olunmuşdur. Hal – hazırda da yeni lüğətlər |