Microsoft Word Materiallar Full

“TALEH VƏ HƏQİQƏT” DASTANINDA QƏDİM TOPONİMLƏR VƏ ONLARIN 

STRUKTUR-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

 

Günel BALAKİŞİYEVA 

Azərbaycan Dillər Universiteti 

[e-mail] 

 

“Taleh və Həqiqət” dastanında qədim toponimlər və onların struktur-semantik  xüsusiyyətləri 

Türk xalqlarının yaradıcılığı nəhəng bir dəryanı xatırladır.  Bu gün mübaliğəsiz demək olar ki, tarixdə türklər qədər 

dastan yaradan ikinci bir xalq olmamışdır. Bu da onunla bağlıdır ki, türklərin  həyatındakı  qədimlik, türk tayfalarının 

çoxluğu, onların yayıldıqları coğrafi  ərazinin genişliyi yüzlərlə  dastana mövzu olmuşdur. Onlardan istifadə etməklə 

Azərbaycan onomastikasının bir sıra problemlərini əsaslı və ətraflı öyrənmək olar.  

Onomastik mənbə kimi məhəbbət dastanları olduqca faydalıdır.Azərbaycan folklorşünaslığında məhəbbət dastanlarına 

müxtəlif aspektlərdən yanaşılmışdır.Sayca  qəhrəmanlıq dastanlarından çox olsa da, əslində qəhrəmanlıq dastanlarının çoxu 

məhəbbət üzərində qurulmuşdur. Ona görə Sədnik Paşa Pirsultanlının “Noruz və Qəndab”, “ Səyyad və Səadət”, “Abdullah 

və Cahan”, “Məsim və Diləfruz” dastanlarını qəhrəmanlığın hüdudlarında dayanan məhəbbət dastanları adlandırması yeni 

fikir kimi maraq doğurur. “Şah  İsmayıl” dastanını da bu siyahıya daxil etməklə demək olar ki, əslində  qəhrəmanlıq və 

məhəbbət mövzusu bu dastanlar arasında sərhəd qoymaqdan çox onları bir-birinə bağlamağa imkan verir.Biz isə məhəbbət 

dastanlarından biri olan “Taleh və  Həqiqət” dastanındakı toponimləri , onların mənşəyini, quruluşunu tədqiqata cəlb 

edəcəyik.  

Dərbənd Azərbaycanın qədim  şəhərlərindən biridir. Fars dilində olan Dərbənd sözü “dər” və “bənd” kəlmələrinin 

birləşməsindən əmələ gəlmişdir ki, bu da darvazalı sədd, keçid, bənd deməkdir. Ərəblər Dərbəndə Bab, Bab əl-Hədid, Bab 

əl-Əbvab, türklər Dəmir qapı Dərbənd, monqollar Kahulqa, Kahalqa, ermənilər isə Bah demişlər.Rəvayətə görə bu şəhəri 

İsgəndər  Zülqərneyn  bina edib. Və məşhur “ Səddi İsgəndər” ilə  şimaldan gələn axından cənubu mühafizə etmişdir.Eyni 

zamanda səddin Xosrov Nuşirəvan tərəfindən  çəkildiyi və şəhərin də onun zamanında inşa olunduğu da deyilir.  Dərbəndin 

adı Azərbaycan türklərinin eləcə  də bütün türk dünyasının nəhəng  ədəbi abidəsi olan Kitabi-Dədə Qorqud dastanında da 

çəkilir. Alman səyyahı Adam Oleari (XVII əsr) və türk səyyahı Övliya Çələbi Dədə Qorqudun məzarının Dərbənddə 

olduğunu qeyd edirlər. Bu haqqda Dərbəndnamədə də məlumat verilir 

Dastanda olan Muğan toponimi öz qədimliyi ilə seçilir. Muğan adını təhlil etmək üçün ilk öncə sözün kökünə nəzər 

yetirək. Sözün kökü “Muğ” dur. Heradot Midiya dövlətinin 6 tayfa birləşməsi əsasında yarandığını və onlardan birinin maq 

adlandığını qeyd etmişdir.Afad Qurbanov göstərir ki, sonrakı tarixi dövrlərdə bu tayfa Maq və Muğ adı altında 

tanınmışdır.Məhz Maq və ya Muğ tayfasını ofsunçuluqla məşğul olması bir sıra xalqlarda qədim ibtidai icma dillərindən biri 

olmuş ovsunçuluğun “maqiya” adı ilə adlandırılmasına səbəb olmuşdur. Muğların müəyyən ovsunları musiqi ilə müşayiət 

etmələri çox ehtimal ki, dilimizdəki mağar (toyxana), muğam (mahnı), müğənni sözlərinin yaranmasını şərtləndirmişdir. Bir 

---