Microsoft Word Materiallar Full

 

 

 

 

MÜRƏKKƏB  SİNTAKTİK  BÜTÖVLƏRİN SƏRHƏDLƏRİNİN 

PROBLEMLƏRİNƏ DAİR 

 

Jalə XƏLİLLİ 

Bakı Slavyan Universiteti   

[e-mail] 

 

Mətn dilçiliyi dilçilik sahələri arasında  ən gənc olanıdır. Bu sahənin tədqiqi XX yüzilin ikinci yarısından sonraya 

aiddir. Bundan əvvəlki dövür dilçiliyində  ən böyük sintaktik vahid kimi cümlə götürülürdü. Praqa funksional dilçilik 

məktəbi nümayəndələri cümlədən böyük mürəkkəb sintaktik bütövlərin olduğunu müəyyənləşdirmişlər.  

1980-ci ildən etibarən isə mətn dilçiliyi, qrammatikası, quruluşu və sintaksisi və ya mətinin həm fonetik-fonoloji və 

morfoloji, həm də qrammatik-leksik, leksik-leksikoqrafik və frazeoloji-semantik və funksional özəllikləri mətn-diskurs, 

intertekstual və interdiskursiv kontekstlərdə bir bütün olaraq araşdırılmaqdadır.  

Dilçilikdə  mətn sintaksisi termininin müəyyənləşdirilməsi mübahisəli olmuşdur. Bu terminlə paralel “mürəkkəb 

sintaktik bütöv”, “cümlədən böyük və ya frazadan böyük vahidlər” işlədilmişdir.  

Mətn- ərəb mənşəli olub, rusca текст, yunanca texstum-birləşmə sözünə uyğundur-möhkəm daxili struktur-semantik 

əlaqələri olan cümlələr birliyi deməkdir.  

Türk dilçiliyində XX yüzilin 60-cı illərində Kazan Universitetinin professoru M.Z. Zəkiyev ilk dəfə  mətn sintaksisi 

sahəsində  uğur qazanmış türkoloqdur. Onun “Синтаксическии  строй  татарского  языка” (1963) bu sahədə fundamental 

əsərdir.  

Türk  ədəbi dillərində  mətn tədqiqatları  əsasən mətnin qrammatikası  və semantikası, mətn və üslubiyyat 

istiqamətlərində olmuşdur.  

Azərbaycan dilçiliyində mətn sintaksisinin geniş tədqiqi Kamal Abdullayevin adı ilə bağlıdır. Onun “Azərbaycan dili 

sintaksisinin nəzəri problemləri”, “Azərbaycan dilində mürəkkəb sintaktik bütövlər”(toplu) kimi dərsliklərin müəllifidir.  

Mətn mikro və makro mətnlərə ayrılır. Makro mətn dedikdə tədqiqat üçün seçilmiş bütün yazılı mətnləri başa düşürük. 

Mikro mətn dedikdə isə makromətnlərin içəriindən seçilmiş, bitkin mənalı, mətnlərə bölünə bilməyən  ən kiçik mənalı 

parçası başa düşülür.  

Mikro mətn termini ilə yanaşı və həmin terminə sinonim kimi sintaktik bütövlər, mürəkkəb sintaktik bütövlər, period, 

abzas, diskurs, frazafövqi vahid, prozaik bəndlər, tekst və.s terminlərindən istifadə edirlər. Lakin bunlar arasında sintaktik 

bütövlər termini geniş istifadə olunur. Sintaktik bütövlərin sintaktik məkanda müəyyənləşdirilməsi üçün onların sərhədlərini 

bilmək lazım gəlir. Sintaktik bütövlərin sərhədləri müxtəlif prinsiplər üzrə aparılır. Yekdil olaraq türk dilçiliyində sintaktik 

bütövlərin başlanğıc və son nöqtəsini göstərən bir düstur yoxdur.  

Sintaktik bütövlərin sərhədləri göstərilən zaman onların semiotik, quruluş  və üslubi bütövlüyünə diqqət yetirilir. 

Sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı dilçilər müxtəlif fikirlər söyləmişlər. Bəzi dilçilər mətnin sərhədlərini abzasla 

eyniləşdirirlər. Digərləri mətnin sərhədlərini mətndəki son cümlənin uzunluğu ilə müəyyən edirlər. Başqaları isə fonoloji 

meyarla eyniləşdirirlər. Fonolji meyar kimi pauzaları qeyd edirlər. Azərbaycan türk dilçiliyində sintaktik bütövlərin 

sərhədləri ilə bağlı ilk fikir Ə.Xəlilova aiddir. 

Kamal Abdullayev mətnin sərhədlərini müəyyənləşdirərkən propozisyon üsuldan istifadə etməyi  əsas götürmüşdür. 

Onun fikrincə Azərbaycan türk dilində cümlənin vacib struktur sərhədlərinindən biri ondakı  tərkib vahidlərinin dəqiq 

ardıcıllığıdır.  

---