Microsoft Word Materiallar Full

ORXON –YENİSEY ABİDƏLƏRİNİN DİL ÜSLUBU

 

 

Dilbər MEHDİYEVA  

AMEA, Dilçilik İnstitu 

[e-mail] 

 

Orxon –Yenisey abidələri türk millətinin dünya dilçiliyinə  və tarixinə verdiyi böyük mədəni dəyərlərdən biridir. Bu 

abidələrin ilk dəfə oxunmasından 120 il keçməsinə baxmayaraq bir çox alimin diqqətini cəlb etmiş, yüzlərlə kitab və 

məqalələr həsr olunmuş, müxtəlif yönümlü araşdırmalar aparılmışdır. Bizim məqsədimiz isə bu abidələrə qiymət verib 

onların Türkologiya tarixində yerini müəyyənləşdirmək və təkrar söz söyləmək yox, öz baxış bucağımızdan abidələrin dilini 

bədii cəhətdən araşdırmaq və maraqlı faktlar ortaya çıxarmaqdır. Belə ki, islamdan öncəki Orta Asiya türklərinin həyat tərzi, 

adət -ənənəsi, dini inancı, tarixi ilə yanaşı, Göytürklərin bu möhtəşəm abidələri əsasında biz  VI –VIII əsrlər türkcəsinin, 

fonetikasını, leksikasını, qrammatikasını və  bu dilin bütün incəliklərini və  ifadə zənginliklərini  öyrənirik. 

Əski türkcənin  əlimizdə olan ən qədim yazılı abidələri Göytürklər dövrünə aiddir. Göytürkcənin Türkologiyaya 

qazandırdığı abidələr Bilgə xaqan, Kül tigin, Tonyokuk və digər Yenisey çayı sahilində tapılan kiçik məzar daşları, balballar 

üzərində yazılan yüzlərlə daş  yazılar və digər abidələrdir. Əski türkcənin hələ VII əsrin sonu VIII əsrin əvvəlləri belə poetik 

bədii, məcazi ifadəsi türkcənin qüdrətini bir daha ortaya qoyur və belə bir dilin  birdən –birə VIII əsrdə meydana gəlməsi 

fikrini heçə endirərək daha öncəki yüzilliklərin məhsulu olduğunu sübut edir. Belə ki, abidələrdə  işlənən bədii təsvir və 

ifadə vasitələri, dil parallelliklər, bədii təzadlar və  bəzi məcazlar, bənzətmələr diqqəti cəlb edir. Biz də bu kiçik 

araşdırmamızla abidələrin dilinin üslubi xüsusiyyətlərini ortaya çıxarmağa çalışdıq. 

Abidələrdə Bilgə xaqan bir hökmdar ədası ilə  sərt dillə ulusuna səslənir,  bəzən böyük qardaş qayğısı ilə kiçik 

qardaşına ağı deyir, bəzən bir tarixçi kimi türk tarixinin keçmişindən etdikləri səhvlərdən, bəzən  isə lirik romantik dillə türk 

törəsindən danışır.  Maraqlısı budur ki, xaqan tam səmimidir bütün doğruları  və yanlışları, olarları    və olmazları ilə türk 

xalqının əxalqını, törəsini ortaya qoyur. Türk törəsindən ayrılmamağı vəsiyyət edir: “Türk oğuz bəyləri, xalq, eşidin: üstdən 

tanrı basmas, altda yer dəlinməsə, türk xalqı, sənin elini, (törəni) qanununu kim dağıdar?”. (K.T. şq, 22) 

Kül tigin abidəsinin quzey tərəfində qardaşının ölümündən təsirlənən Bilgə xaqan  kədərini ifadə etmək üçün daha bir 

məcazi ifadə işlədir: 

İnim Kül tigin kərgək boltı, özim sakıtım. Körür közüm körməz təg, bilir biligim bilməz təg boltı, özüm sakıntım. Öd 

teɳri yasar, kisi oğlı kop ölgəlitörümis. Kiçik qardaşım Kül tigin həlak oldu, özüm düşündüm “Görən gözüm görməz tək, 

bilən biliyim bilməz tək oldu, özüm düşündüm. Vaxtı (taleyi) tanrı yazar, insan oğlunun hamısı ölümlü törəmiş”. (K.T. şm, 

10) 

Sonrakı ifadələrin birində isə yas adəti nəzərə çarpır : 

Bunca bodun saçın, kulkakın yaɳakın bıçdı“Bunca xalq saçını yoldu, qulağını yanağını cırdı”. (B.X. c, 12) 

---