Microsoft Word Materiallar Full

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

506 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

funksiyalara, norma, dəyər və rollarına, məxsus olduğu simvolik əlamətlərə, qurum və təşkilatlarına görə məkan və zaman 

baxımından dəyişkən olan təsisatlar özündə kulturallığı əks etdirdiyinə görə təcümə zamanı tərcüməçilər onların hədəf dildə  

ekvivalentlərini tapmaqda və hətta izah etmək də belə çətinliklə üzləşir.  

Ifadə etmək istədyimiz fikri Azərbaycanın yaxın keçmişinə nəzər salmaqla və üç ayrı-ayrı dövrlərdən götürülmüş bir 

neçə nümunə ilə izah etməyə çalışacağıq. Azərbaycan tarix boyu bir çox dövlətlərin tərkibində mövcudluğunu davam 

etdirmiş və bu ölkənin ayrı-ayrı dövrlərdə tədbiq edilən müxtəlif təsisatlar əsasında idarə olunmuşdur. XIX əsrin sonlarında 

və XX əsrin əvvəllərində İran istilasında yaşayan ölkəmiz fars rejiminin, XXəsrin sonlarına qədər Sovet rejiminin yaratdığı 

və  tədbiq etdiyi təsisatlar hal-hazırda tarixə çevirilib. Müstəqillik dövründə    isə Azərbaycan cəmiyyəti tamamilə  fərqli 

təsisatlar yaratmış və dünya ölkələrindən mənimsəmişdir. Bütün bu  təsisatları iki yerə bölmək olar milli və digər ölkələrdən 

götürülən və ya məcburi şəkildə tədbiq edilən və bəzən də, milliləşdirilən alınma təsisatlar.  

XIX sonu və XX əsrin əvvəllərində müstəqilliyi olmayan Azərbaycanda milli təsisatlardan söhbət açmaq yersiz olardı, 

İran mənşəli bu təsisatlar müasir dövrdə  bəzən hətta  əsas dilin oxucusu üçün də qaranlıq qalır. Bu səbəbdən tarix 

kitablarında rast gəldiyimiz təsisatların  mənasının başa düşülməsi üçün verilən izahatlar tərcüməçilərin işini çox 

yüngülləşdirir. Əsas dilin daşıyıcısı olan tərcüməçi məxsus olduğu dildə rast gəldiyi alınma, milli koloritə mənsub olmayan 

kəlmə və anlayışları dərhal tanımalıdır. Bu cür kəlmələrlə rastlaşan tərcüməçi onu hədəf dildə əks etdirməmişdən əvvəl ilk 

öncə onun mənşəyini araşdırmalıdır, çünki bəzən bu edilmədiyi halda milli anlayış kimi verilərsə  tərcümədə  və 

mədəniyyətlərdə yalnış anlşılmalara səbəb ola bilər.  

Xüsusilə sovet dövründə müstəqil şəkildə mövcud olmayan Azərbaycan cəmiyyətində demək olar bütün təsisatlar rus 

mənşəli idi və kitab və dərsliklərdə də, rus dilində də verilmişdir. Bu kimi terminləri üçüncü dilə tərcümə edərkən ikinci 

dildəki görünüşünə əsasən deyil, çünki, bəzən tərcüməçi müasir cəmiyyət üçün belə naməlum olan anlayışı araşdırmadan 

mənasına varmadan köçürmə üsullarından istifadə etməklə üçüncü dildə  əks etdirərək işini rahatlaşdırır,  mütləq  şəkildə 

onun mənbəyini ifadə etdiyi mənanı, sözün orijinaldakı yazılış  və deyiliş formlarını müəyyənləşdirməlidir. Bu da, ondan 

irəli gəlir ki, dilə gələn söz və anlayış həmin dilin fonetik və leksik quruluşuna uyğunlaşır bir sözlə həmin söz milliləşir və 

əgər bu milliləşmiş alınma sözü tərcüməçi orijinaldakı formasında yox millişləşmiş formaya uyğun olaraq məxəz dilə 

köçürərsə bu qeyri professional və  səhv tərcümə hesab edilər. Ikinci dildə qarşılığı olmayan bəzən analoq və  bəzən də 

köçürmə üsulları ilə  qəbul edilən kəlmələrin digər üçüncü bir dildə qarşılığı olma mümkünlüyü araşdırılmalı  və düzgün 

ekvivalenti verilməlidir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ölçü vahidləri də  təsisat hesab edilir; dilimizdə zamanla üç ayrı 

dövrlərdə mövcud olan ölçü vahidlərinə və onların məxəz dildəki qarşılıqlarına nəzər salaq. Əsasən fars rejimindən miras 

qalan arşın  təsisatının mənşəyini və üçüncü məxəz dildə analoqunun olduğunu lakin, ekvivalentinin olmadığını müəyyən 

etdikdən sonra məxəz dilə transkripsiya edilməklə və analoqu eyni zamanda izahı verilməklə  one arshin=28 inches kimi 

köçürülür. Sover dövründə  cəmiyyətimizdə istifadə edilən və milliləşdirilən ölçü vahidi desyatin  də eyni qayda tətbiq 

edilməklə üçüncü məxəz dildə verilir və buzaman ikinci dildəki görüntüsü ilə deyil əsas dildəki yazılış formasına uyğun 

olaraq məxəz dildə  one desyatina=2,7acre  kimi verilir. Nəhayət müstəqillik dövründə istifadə edilən ölçü vahidləri 

beynəlxalq standartlara uyğun olaraq əksər dünya dillərində eynilik təşkil edir və  həmin dillərin quruluşu ilə uyğunlaşır. 

Müvafiq olaraq ingilis və amerikan ingiliscəsində  metre, meter kimi  əks olunan ölçü vahidi azərbaycan türkcəsinin 

qanunauyğunluqlarına uyğun olaraq metr kimi verilir.  

Bu cür mühüm termin və adların tərcüməsində vaxt aparan prosedurladan və araşdırmalarda məqsəd milliyi qorumaq 

və onu düzgün ötürməkdir. Bu cür mühüm elementlərin tərcümədə ixtisarı  və ya izah edilmədən analoqu verilməsi 

yolverilməzdir,çünki bəzən oxşar görünən iki qurum və ya hər hansı bir təsisat tamamilə ayrı-ayrı funksiya və  vəzifələri 

yerinə yetirir. Xüsusilə təsisatlar əksər insan cəmiyyətlərində bu və ya digər şəkildə mövcuddur və tərcümə zamanı ən asan 

yol analoqu yəni tamamilə eyni məzmunu daşımyan sözlərlə qarşılığın vermək hesab olunardı, lakin bəzən bundansa hər 

hansı  təsisatın yerinə yetrdiyi funksiyaya uyğun olaraq məxəz dilə  tərcümə etmək daha münasib yol hesab edilir. İngilis 

dilində magistrate, advocate, barrister və s. bu kimi təsisat hesab edilən və vəkillik etdikləri sahələrə uyğun olaraq müxtəlif  

adlar götürən vəzifə azərbaycan dilinə sadəcə vəkil kimi tərcümə edilir; bir dildə bir kəlməylə ifadə edilən bir təsisatın digər 

dildə niyə bu qədər çox kəlmələrlə ifadə edilir. Və ya digər bir nümunə azərbaycan cəmiyyətində  molla adlandırılan 

müəyyən ayin və funksiyaları yerinə yetirən və özlüyündə  təsisat hesab edilən anlayışı  məxəz dilin dinində oxşar vəzifə 

tutan keşiş, rahib kimi digər bir təsisatla vermək heç də düzgün hesab edilmir. Ilk öncə ona görə ki, onların ümumi 

məqsədləri bir olsa da, itaət və ibadət formaları,  yerinə yetirdikləri funksiya və ayinlər tamamilə fərqlidir, digər səbəb isə 

odur ki, tərcümənin sadiqlik prinsipinə  əsasən tərcüməçi milli hesab etdiyi hər bir kəlmə, ad və terminləri məxəz dildə 

mütləq şəkildə qorumalıdır.  

Burdan da belə qənaətə gəlirik ki, tərcümə prosesində əsas məsələ tərcümə deyil bu cür milli kaloritli mühüm anlayış 

və ifadələrin müxtəlif yollarla mənasını çatdırmaq və digər dildə müvafiq variantıdını tapmaqdır. Tərcümənin məqsədi 

mədəniyyətləri birləşdirmək, ümumiləşdirmək yox, hər bir cəmiyyətin özünəməxsusluğunu ötürməkdir. Bunun üçün də 

tərcüməçi kifayət qədər çox əmək və bilik nümayiş etdirməlidir.