Microsoft Word Materiallar Full

 

 

---

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

507 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

ATALAR SÖZLƏRİ VƏ MƏSƏLLƏRİN TƏRCÜMƏSI ZAMANI                                            

ORTAYA ÇIXAN ÇƏTİNLİKLƏR 

Gulnar AGASIYEVA 

QafqazUniversity 

[e-mail] 

Bakı/AZƏRBAYCAN 

Tərcümə bir xalqın mədəniyyəti haqqında məlumatları başqa bir xalqa ötürmə vasitəsidir. Tərcümədə ortaya çıxan bəzi 

çətinliklər olduğu məlumdur. Mənim mövzum isə atalar sözü və  məsəllərin tərcüməsi zamanı ortaya çıxan çətinliklər 

haqqındadır.Qohum dillərdə atalar sözləri və  məsəllərin  əksəriyyəti eyni və ya məzmununa görə  bənzər olur.Lakin bəzi 

fərqliliklər də mümkündür.Qohum olmayan dillərdə isə dünya görüşü,Mədəniyyət fərqli olduğu üçün atalar və  məsəllər 

arasında fərqliliklər çoxdur. Bu da tərcümə zamanı problemlərə  gətirib çıxardır.Məsələn:alman-azərbaycanç,ingilis-

azərbaycanca kimi qohum olmayan dillərdə qarşılıqlı  tərcümə zamanı. Sözbəsöz ,hərfi tərcümə etmək,atalar sözüvə 

məsəllərdə özünü doğrultmur. Atalar sözünü ən uyğun  şəkildə  tərcümə etmək tərcüməçidən bir neçə  şey 

tələbedir.Tərcüməçi idiomatik tərcüməni təyin edə bilmək üçün hədəf və  mənbə dilin mədəniyyətinə  dərindən bələd 

olmalıdır. Atalar sözlərinin adətən hədəf dilı  də ekvivalenti mövcut olur.Buna baxmayaraq dil ekvivalenti mövcud 

olmasından aslı olaraq fərqlənir. Bu amil atalar sözünün mənşəyinin müəyyən olunmasına çox kömək edir. Xüsusilədə bu 

məsəl və ya atalar sözü ortaq deyilsə. Bəzi atalar sözü ilə çatdırılmaq istənilən fikri izah etmək daha doğrudur. 

Atalar sözləri özündə müdrik məsləhətləri ehtiva edən və ümumillikdə  qəbul olunmuş  həqiqəti ifadə edən məşhur 

fikirlərdir.  Əksər atalar sözləri mənşəyini  şifahi  ənənələrdən gotürdüğünə görə onlar adətən asanlıqla yadda saxlanılır və 

nəsildən-nəsilə keçərkən çox cüzi dəyişikliyı  uğrayır.Onların yaranmasına səbəb olan əhvalat yox sadəcə  nəsildən-nəsilə 

ötürülmüşdür. Bütün bu faktlar bizi atalar sözlərinin tərcüməsi prosesinin kompleks olduğunu deməyə  əsas verir. 

Xristianların müqəddəs kitabı olan İncildə də atalar sözlərinə geniş yer verilmişdir.Onlardan biri belədir“A stitch in time 

saves nine”hərfi tərcümə etsək,”Vaxtinda atılan bir tikiş gələcək doqquz tikişin qarşısını alır”bu atalar sözü həqiqi mənası 

ilə  də doğrudur. Lakin onun mənası bununla məhdudlaşır? Xeyr.Bir gədər dərinə getsək,bunu belə  tərcümə edə 

bilərik“Kiçik problemi vaxtında həll etmək böyük problemlərin yaranmasının qarşısını alar” və ya“Kiçik günahlar vaxt 

keçdikcə böyük günahlara aparır” 

Tərcümə etdiyimiz mətndə atalar sözü ilə qarşılaşdıqda ilk öncə onun haqqında düşünməli,sonra beynimizdə təhlil etməli 

və  ən uyğun  şəkildə  tərcümə etməliyik. Atalar sözü və  məsəllərin tərcüməsi idiomatik və axıcı olmalıdır tədqiqatlar 

göstərirki,atalar sözləri və məsəllərin tərcüməsi  86% parafraz üsulu ilə,66,66%  isə yerli ekvivalenti ilə əvəz etməklə həyata 

keçirilir. 

    Dil  ictimai  hadisədir və  hər bir dilin öz mədəniyyəti vardır.Müəyyən dərəcədə dil mədəniyyət cəmiyyətdə eyni 

vaxtda inkişaf edir,təşəkkül tapır.Ona görədə bəzən elə olur ki,bir dildə təşəkkül tapmış bəzi mədəni elementlər başqa bir 

dildə mövcut olmur. Atalar sözü və məsəllərdə dilin mədəniyyətinə daxildir.Onların kökləri adət-ənənə,tarix,din,yerli şərait 

,mədəni səviyyə və hətta ölkənin coğrafiyası ilə bağlıdır. Beykerə görə atalar sözü və məsəllər dilin formaca az dəyişən və 

ya da heç dəyişməyən donmuş naxışlarıdır. Məsəllər isə  tərkibindəki sözlərdən anlaşılmayan bir məna 

daşıyırlar.Məsəllərdən fərqli olaraq atalar sözlərinin mənaları aydın olur.Beyker 1992-ci ildəki araşdırmasına əsasən atalar 

sözü və məsəllərin tərcüməsi zamanı 4 strategiya olduğunu qeyd etmişdir: 

  Mənaca ve formaca eyni məsəldən istifadə etmək 

  Mənaca eyni formaca müxtəlif məsəldən istifadə etmək 

  Ifadənin mənası zeifleyirsə və tərcümədə itki baş verirsə parafraz etmək 

  Ifadənin heç bir yaxın mənalı qarşılığı yoxdursa,parafraz etmək çətindirsə yaxud parafrazdan heç bir nəticə 

alınmırsa tərcümədə həmin ifadəni buraxmaq 

Bekmen və Kallovun 1974-cü ildə irəli sürdükləri fikirlərdə atalar sözlərinin tərcüməsi zamanı tədbiq edilə biləcək 3 

təklif vardır: 

  Atalar sözünü təşkil edən sözlər onun mənası olaraq olduğu kimi tərcümə edilə bilər 

  O yerli ekvivalenti ile əvəz oluna bilər 

  Onun məcazi mənasi bir başa tərcümə olunabilər 

Tərcüməçilər mənbə və hədəf dilin mədəniyyəti haqqında dərin biliyə malik olmalıdırlar. 

Bir neçə nümunəyə baxaq: 

  The tail wagging the dog. Bu atalar sözü dilimizdə cücə toyuğa cik-cik öyrədir və ya bağa çanağından çıxdı amma 

çanağını bəyənmədi kimi tərcümə olunur. 

  Strike the iron while it is hot. Bu atalar sözü isə dilimizdəki ekvivalenti ilə eynidir- Dəmiri isti-istid öyərlər. 

  Speak of the devil and he is sure to appear. Dilimizdək iqarşılığı-Adını çək qulağını bur. 

  There is no use crying over the spilt milk. Sonraki peşmançılıq faydaverməz və ya Olanla ölənə çarə yoxdur. 

  Every cloud a silver lining. Şər deməsən xeyir gəlməz. 

  You cannot run with the hare and hunt with the hounds. Bir əldə iki qarpız tutmaq olmaz. 

---