Microsoft Word Materiallar Full

1930-CU İLLƏR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ TƏNQİDİNDƏ MƏHƏMMƏD FÜZULİNİN YERİ 

 

Aysel QULİYEVA 

Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu 

[e-mail] 

 

Azərbaycan şeiri orta əsrlər dövründə özünün ən uca zirvəsinə Məhəmməd Füzuli yaradıcılığı ilə yüksəlmişdir. İrfani 

və fəlsəfi həqiqətlərə mərifətinin olması, dini və etiqadi elmlərə sahib olması Füzuli yaradıcılığını mükəmməl və ölümsüz 

etmişdir. Bu ülvilik onun həm nəzm, həm də nəsr əsərlərində aydın görünür. Onun “Mətlə ul itiqad fi mərifəti Məbdəi vəl 

Məad” adlı nəsr əsəri tələbələrin yox, alimlərin bəhrələnəcəyi bir elm əsəridir. Divanları və digər nəzm əsərləri isə irfanın 

və  təsəvvüffün bütün incəlikləri ilə  şərhinə yetəcək genişlikdədir. Nəzm və  nəsrin qarışığı olaraq yazdığı “Hədiqət us 

Süəda” əsəri isə bu özəlliklərdən əlavə tarixi bir əsərdir və təbir ilə desək, Füzuli yaradıcılığının “şah beyt”idir. Füzulinin 

yaratdığı əsərlər istər irfani və fəlsəfi sirlərlə, istərsə də bədii ifadə vasitələri zənginliyi ilə əsrlərdir ki, mərifət və söz əhlinin 

ruhunu, könlünü oxşamaqdadır. 

1930-cu illərdə  fəaliyyət göstərmiş  ədəbi tənqidimizin görkəmli simalarından olan  Ə.Nazimin, M.K.Ələkbərlinin, 

B.Çobanzadənin, M.Quliyevin, M.B.Məmmədzadənin məqalə  və  əsərlərində  də M.Füzuli yaradıcılığının bir çox aktual 

məsələlərinə  nəzər yetirilmişdi. M.K.Ələkbərli dahi Füzulinin əsərlərini “türk şeirinin örnəyi”,  Ə.Nazim  isə “türk 

ədəbiyyatının böyük klassiki”, “bütün dəhası və ustadlığı ilə əsrinin fikri xüsusiyyətlərini əks etdirən” bir qüdrətli şair hesab 

edirdi.  

Dövrün görkəmli tənqidçisi M.Quliyev 1930-cu ildə çap etdirdiyi “Oktyabr və türk ədəbiyyatı” adlı kitabını M.Füzuli 

ilə başlayır. Tənqidçi hər  şeiri misilsiz fikir daşıyan  şairin hər bir obrazında geniş  həyati bilik, psixologiya, təbiət 

hadisələrinin dərin təhlilinin bədii  əksini tapdığını göstərirdi. M.Quliyev göstərirdi ki,  M.Füzuli poeziyasının sehri onun 

dərin xəlqiliyindədir və “bütün mədəni Şərqdə məşhur olan” bir şair kimi M.Füzuli poeziyası onu ana dilində oxuyan hər bir 

kəs üçün doğmadır.  

Tənqidçi B.Çobanzadə, M.K.Ələkbərli şairin türk dilində yazmağa üstünlük verməsi məsələsi ilə bağlı maraqlı fikirlər 

söyləmişlər. B.Çobanzadə Füzulinin şeirlərinin çoxunu türkcə yazmasının təsadüfi olmadığını vurğulayırdı. Çünki şair 

farsca daha gözəl yazıldığının və “farsca daha ziyadə ədəbi modada bulunduğunun fərqində” idi. Tənqidçi fəxrlə bildirirdi 

ki, M.Füzuli də  “Aşıq Paşa, Əlişir Nəvai, Yunus İmrə ...kibi digər bir çox qüvvətli türk şairləri kibi türkcə kibi işlənməmiş 

bir dil ilə gözəl  şeir yazmaq mümkün olduğunu iləri sürmüşdür”. M.K.Ələkbərli isə bu baxımdan “Azərbaycan 

ədəbiyyatının mayeyi-iftixarı” hesab etdiyi şairin vaxtilə  “ərəb və fars sözləri ilə zibillənmiş  olan  türk  bədii dilinin 

inkişafında” çox böyük bir rol oynadığını qeyd edirdi. Bu mənada ana dilli ədəbiyyatımızın, dilimizin inkişafında Füzuli 

sənətinin xidməti misilsiz dəyərə malikdir.    

M.Quliyev M.Füzuli yaradıcılığına forma nöqteyi-nəzərindən yanaşanda isə əruz, heca vəzni haqqında nihilist mövqe 

nümayiş etdirirdi. Bu məqamda tənqidçi Füzuli şeirlərindəki yüksək bədiiliyi, sənətkarlıq qüdrətinin layiqli dəyərini ifadə 

edə bilmirdi. Marksist tənqid bədii formanı yüksəltməyi formalizm kimi qəbul edirdi.  Tənqidçi “yeni ədəbiyyat, yeni 

mündəricə ilə köhnə şəkil, köhnə qəlib kifayət deyildir”, -  deyərək əruz və hecanın yararsız olduğunu yazırdı. Qeyd etmək 

lazımdır ki, bu hal bu dövrdə zamanın təsir və tələbindən irəli gələrək bir çox tənqidçilərin fikirlərində özünü göstərirdi.  

Tənqidçi Ə.Nazim isə dahi romantik olan Füzuliyə realizm tərəfdarı nöqteyi-nəzərindən yanaşırdı. Məlumdur ki, 1930-

cu illərdə romantizmə münasibət birmənalı olmamışdı. Bu baxımdan  Ə.Nazimin də Füzuli yaradıcılığına yanaşmasında 

müəyyən ziddiyyət özünü göstərirdi. Tənqidçinin fikrincə, “Füzulinin tərənnüm etdiyi hisslər, əməllər eşq və onun min bir 

variantı real bir eşq və hisslər deyil, mücərrəd, mütləq, müncəmid, “əzəli” və  “əbədi” bir eşqdən başqa bir şey deyildir; 

yalnız bəzi acı istehza, satira və kinayəli  əsərlərində bir sıra real cizgilər verən Füzuli öz stili etibarilə yenə  də  Şərq 

klassisizminin ədəbi səliqəsindən, qaşılı köşklərindən xaricə çıxmamışdı”. 

---