Microsoft Word Materiallar Full

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

245 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

Nəriman Həsənzadənin “Atabəylər” dramı dövlətçilik ideyasının daşıyıcısı kimi və milli mənafelərin  əks etdirilməsi 

baxımından zamanı qabaqlamış bir sənət  əsəridir. Dramaturq “tarixi xronika” adlandırdığı  mənzum dramında Atabəylər 

tarixinin Qızıl Arslan hakimiyyəti dönəmini əks etdirməklə Azərbaycanın “qızıl dövrü”nün – 1186-1191-ci illərin siyasi və 

mədəni mühitinin mini panoramını yaratmağa nail olmuşdur.  

“Atabəylər” dramının personajlar sistemi özünəməxsusluğu ilə diqqətəlayiqdir. Dramın personajlar sistemini tarixi 

şəxsiyyətlər (Atabəy Qızıl Arslan,  İnanc xatun, Nizami, Əcəmi, Toğrul bəy, Əbubəkr, Mahmud), müəllifin təxəyyülünün 

canlandırdığı obrazlar (Ayəba, Ruz, Gülaçar, Əbuşər, Yad adam), köməkçi personajlar (bağban, kənizlər, əsgərlər, elçilər, 

ozan, rəqqasələr) və ayrıca tarixi hadisələri xronologiyasını  qələmə alan salnaməçi obrazı  təşkil edir. Qızıl Arslan, İnanc 

xatun, Toğrul bəy,  Əbubəkr və Mahmud, həmçinin köməkçi personajlar tarixin siyasi prosesinin fiktiv müstəvidə  də 

iştirakçılarıdır. Nizami, Əcəmi, bağban və ozan obrazlarının canlandırılması ilə Atabəylər dövründə Azərbaycanın mədəni 

həyatının tarixi səhifələri işıqlandırılır. Müəllifin bu obrazları yaratmaqda məqsədi Atabəylər dövründə Azərbaycanın 

mədəni-ictimai mühitinin inkişafını  əks etdirməyə çalışmasıdır.  Əsərdə Nizami salnaməçi tərəfindən yeddinci personaj 

olaraq belə  təqdim olunur: “Azərbaycanın böyük şairi Nizamidir. “Xosrov və  Şirin” poemasını Cahan Pəhləvana həsr 

etmişdir.”  

Nizami və Əcəminin səhnəyə gəlişi, İnanc xatunla qarşılaşmaları əsərin ekspozisiyasını təşkil edir. Azərbaycan ədəbi-

bədii fikrində ilk dəfə olaraq XII əsrin iki müxtəlif qüdrətli sənətkarının – Nizami Gəncəvi ilə memar Əcəminin Naxçıvanda 

görüşməsi epizodu “Atabəylər” dramında verilmişdir ki, bu da tarixi həqiqət kimi sonrakı elmi araşdırmalarda da öz 

təsdiqini tapa bilmişdir.”Bu mənim  ən uzaq səyahətimdir” deməklə Nizaminin bir tarixi fakt olaraq uzaq səfərlərə 

çıxmamasına işarə olunmuşdur.  “Görkəmli  şərqşünas professor Rüstəm  Əliyevin Nizami Gəncəvinin Naxçıvana səfəri 

haqqındakı elmi açıqlamalıarı  bədii təxəyyüldə ehtimal olunan görüşün tarixi gerçəklik olduğunu yəqinləşdirdi. Bu fakt 

Nəriman Həsənzadənin tarixə bədii yanaşmasının elmi məntiqə əsaslandığını nümayiş etdirir.” (İsa Həbibbəyli) 

Nizami Gəncəvi obrazı dramın birinci pərdəsinin birinci şəklində, üçüncü pərdənin üçüncü şəklində  səhnəyə  çıxır. 

Səhnəyə birinci çıxışı Naxçıvanda Mömünə xatun türbəsinin açılışı  mərasiminə  dəvət alması  və ziyarətə  gəlməsi ilə 

bağlıdırsa, ikinci çıxışı Qızıl Arslanın Gəncəyə gəlişi zamanı Nizami ilə görüşməsinin təsviri ilə əlaqədardır.  

Nəriman Həsənzadə Nizami və Əcəmini “dövrün məşəli” adlandırır. Atabəy Qızıl Arslanın dilindən “Sən quran əlisən, 

o yazan əli” deyərək sənətkarları tarixin yaradıcıları kimi görür. Qızıl Arslan şairi millətin taleyində  əhəmiyyətli rol 

oynayan bir şəxsiyyət kimi dəyərləndirir, onu millətin dilmancı adlandırır. Nizaminin millətin tarixi taleyindəki rolunu 

dramaturq Qızıl Arslanın nitqində belə müəyyənləşdirir: 

                           

“Nə vaxt yetişərsə böyük sənətkar, 

                

           Hər xalqın şöhrəti o vaxta düşər.” 

“Atabəylər” dramında Nizami Gəncəvinin ədəbi siması  iki qısa epizodda ətraflı şəkildə öz bədii ifadəsini tapmışdır. 

Nizami bir mütəfəkkirdir, təbibdir, siyasi proseslərə müdaxilə edən söz sahibidir, həm də dünya nemətindən könlünü üzüb 

guşənişinliyə  çəkilmiş bir zahiddir. Nizaminin əsərlərindən yeri gəldikcə misallar gətirilməsi surəti dolğunlaşdırır,  əsərin 

məna gücünü artırır. Azərbaycan dilinin  milli mədəniyyətimizin inkişafından kənarda qalması narahatlığının Nizami   

yaradıcılığında öz ifadəsini tapdığı kimi, dramın da problematikasını zənginləşdirmişdir. 

“Atabəylər” dramında yer alan personajların adları həm də onların xarakterinin təmsilçisidir. Əbuşər “şərin atası” kimi 

məna ifadə edərək hadisələrin cərəyanındakı rolundan xəbər verir. Gülaçar, Bağban adları Azərbaycanın inkişafı  və 

çiçəklənməsi arzusunun rəmzləri kimi çıxış edir.  

Nəriman Həsənzadənin “Atabəylər” dramı Nizami obrazının yaradılması ilə ədəbiyyat tariximizdə şairin həyatına həsr 

olinmiş əsərlər siyahısında önə çəkilmiş əsərlərdən biri kimi diqqətəlayiqdir.