Microsoft Word Materiallar Full

ƏRƏB VƏ  AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINDA SİRƏ JANRININ 

OXŞAR XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

Lalə BAYRAMOVA 

AMEA, Şərqşünaslıq İnstitutu 

[e-mail] 

Sirə janrının Azərbaycan və ərəb ədəbiyyatında mühüm rolu vardır. Azərbaycan ədəbiyyatında “dastan” termini ərəb 

ədəbiyyatında “sirə” termininin ekvivalentidir. Azərbaycan və ərəb dastanları arasında kifayət qədər oxşar süjet və motivlər 

mövcuddur. Müxtəlif coğrafi məkanda yaşadıqlarına baxmayaraq malik olduqları eyni həyat tərzi bu iki xalqda oxşar adət-

ənənə, oxşar fikir və düşüncə tərzi yaradıb və nəticədə bunlar öz əksini onların yaratdığı folklor nümunələrində, xüsusilə 

dastanlarında tapıb. Hər iki xalqın dastanları onların köçəri həyat tərzindən qaynaqlanaraq şifahi və yazılı mədəniyyətinin 

izlərini özündə təcəssüm etdirmişdir. 

Dastanları bir-biri ilə eyniləşdirən ən mühüm cəhət isə motivlərdir. Xalq dastanlarının yaranmasının mühüm rolu olan 

motivlər hər iki xalqın istər mədəniyyətində, istər genezisində, mənşəyində oxşar xüsussiyyətləri dəqiqliklə aşkar edir. 

Digər oxşar cəhət olaraq hər iki xalqın  ədəbiyyatında dastanlar nəsrlə  nəzmin növbələşməsindən ibarətdir. Hər ikisi 

oxşar kompozisiya və süjet xəttinə malidir. Məsələn, “Koroğlu” dastanında qollar, “Kitabi Dədə-Qorqud” da boylar, “ 

Əntərə” dastanında fəsillər hər biri müstəqil qəhrəmana, bitkin süjet xəttinə malik əsərlərdir və ardıcıl gələn boylar, qollar, 

fəsillər bir-biri ilə mövzu cəhətdən sıx əlaqəlidir və biri digərini tamamlıyır. Bunu “ Əli Zibək ”, “ Zət əl-Himmə”, “  Bənu-

Hilal” dastanlarına aid edə bilərik.  

Sirə janrına xas xüsusiyyətlərdən biri əsas qəhrəmanlarının   igid, cəsur qəhrəman olması zəruridir. Sirə nümunələrinə 

diqqət etsək görərik ki, ərəb və azərbaycan xalq sirələrinin əsas məzmununu qəhrəmanlıq təşkil edir. 

Sirələrin əsas qəhrəmanları çox vəfalı, nəzakətli və vətənpərvərdirlər. Bunu biz “ Əli Zibək ”, “ Əz-Zahir Beybars ”, 

“Əbu Seyf”  və bir çox dastan nümunələrində şahidi oluruq.  

Həmçinin sirə qəhrəmanları çox cəsurdular. Həmzə Əl-Pəhləvan romanında tarixi şəxsiyyət  Həzrəti Həmzə qureyşin 

dəyərli və hörmətli adamlarından idi. Bədr müharibəsində  məğlub olmuş  Əbu Süfyan Məkkə  əhalisinin nəzərində 

hökumətinin nüfuzunun zəiflədiyinə dözə biləyib Uhud dağı  ətəyində Peyğəmbər(s) qonşunu ilə müharibə başlatdı. 

Məhəmməd (s.a.s) Peyğəmbərin  əmisi olan Həmzə  cəsurcasına onlarla son axan qanınadək vuruşdu. Bu müharibədə 

Peyğəmbərimiz(s) yaralandı,  əmisi Həmzə ilə  vəhşi qul Cubeyr ibni Mutim tərəfindən  şəhid edildi. Azərbaycan 

dastanlarında da Koroğlu kimi, Qaçaq Nəbi kimi cəsur qəhrəmann obrazları olmuşdur. 

Hər iki xalqın dastanlarında bədii ifadə vasitələrinin – epitet, metafora, müqayisə, mübaliğə geniş işlədilmişdir. Təbiət 

təsvirləri – toponomiya diqqəti xüsusi cəlb edir. Hər iki xalqın dastanlarında  təsvir olunan mənalar bir-biri ilə çox 

oxşardılar, ifadə vasitələrindən təzad hər iki xalqın sirəsi üçün xarakterikdir. Məsələn, varlı  və kasıb, yaxşı  və pis, qoca-

cavan və sairə təzadlarla zəngindirlər.  Məsələn, Koroğlu gənc, güclü, Hasan paşa isə qoca gücsüzdür. Eyvaz gənc, qüvvətli, 

Ərəb Reyhan isən qoca, lakin güclüdür, Əntərə cavan, igid, Malik isə qoca, lakin qüvvətlidir. 

Başqa janrlardan fərqli olaraq, dastanda həm nəsr, həm nəzm hissələri olur. İstər Azərbaycan, istərsə  də  ərəb 

qəhrəmanlıq dastanlarında hər hansı  əhvalat, hadisə  nəsrlə söylənilir və yeri gəldikcə mövzu ilə bağlı  şeir parçaları da 

verilir. Hər iki xalqın dastan dili çox poetikdir. Dastanların poetik dili məcazların, mübaliğənin, metofaranın, bənzətmənin, 

alleterasiyanın oxşarlığı ərəb və azərbaycan poeziyası arasında bağlılıq yaradır.  

Azərbaycan dastanlarında nəzm hissəsi adətən qoşma və gəraylıdan ibarətdir. 

Bir sözlə, hər iki xalqın dastanlarında oxşar xüsusiyyətlər yetərincədir. İstər ərəb, istərsə də Azərbaycan dastanlarında  

feodalizm oxşar tarixi motivlərin ən əsası hesab oluna bilər. Hər iki xalq dünyagörüşünü bölüşüblər. Oxşar yaşayış tərzi 

onların  ədəbiyyatına əsrlər boyu təsir göstərmiş və göstərməkdədir. 

---