Microsoft Word monoqrafiya docx
Yüklə 7,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II FƏSİL
İRAN ƏDƏBİYYATŞÜNASLIĞINDA NİZAMİ İRSİNİN ÖYRƏNİLMƏSİ VƏ TƏDQİQİ. Demək lazımdır ki, ədəbiyyatşünaslıq elmi yeni elmlər siyahisinə daxildir. Iranda Nizamiyə diqqət çox böyükdür. Onu demək kifayətdir ki, 600 nəfər müəllif Nizamidən yazmış, onun əsərlərini təhlil etməyə çalışmışlar. Bu alimlər içərisində V.Dostgerdi, S.Nəfisi, Ə.Şəhabi, M,Sərvət, Ə.Zərrinkub, B.Zəncani, S.Həmidi və başqalarını göstərmək olar. Göstərilən alimlərin Nizaminin öyrənilməsi, tədqiqi və təbliğində əvəzedilməz əmək və zəhmətləri vardır. Digər tərəfdən Nizaminin şair kimi dahiliyi və əsərlərini farsca yazmasını da nəzərə alsaq, maraq dairəsinin nə dərəcədə geniş olacağına şübhə yeri qalmır. Ancaq onu da demək lazımdır ki, İran mütəxəssislərinin Nizamiyə fars prizması ilə baxılmasının da əsas səbəbi onun fars dilində yazılmasıyla əlaqədardır. Bir çox müəlliflərin əsərlərində hətta, internet səhifələrində buna rast gəlirik. Baxmayaraq ki, Nizaminin Gəncədə doğulmasını heç bir ədəbiyyatşünas inkar etmir, lakin yeri gəldikdə onu farslaşdırma meylləri özünü göstərir. Azərbaycan ədəbiyyatşünasları M.Rəfili, H.Araslı, A.Rüstəmova, R.Əliyev sübut etmişlər ki, Nizami məhz Azərbaycan şairidir. M.Ə.Rəsulzadə isə fakt, arqument, sübut və dəlillərlə bunu bir daha təsdiq etdi. Digər tərəfdən onu vurğulayaq ki, İran ədəbiyyatı çox qədim köklərə malik dünya ədəbiyyatının ən parlaq bir hissəsidir. Heç təsadüfi deyil ki, bu ədəbiyyat Firdovsi, Xəyyam, Ənvəri, Sədi,Hafiz, Şəhriyar kimi sənətkarları dünya ədəbiyyat səhnəsinə bəxş etmişdir. Əgər Firdovsi bu ədəbiyyatın bünovrəsini qoymuşsa, Xəyyam öz fəlsəfəsi ilə bəşəriyyəti mat qoymuş, Sədinin öyüd və nəsihətlərini demək olar ki, dünyada bilməyən insan yoxdur. Hafiz kimi qəzəlxan hələ yetişməmişdir. Müasir İran ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Şəhriyar isə dünyaya səs salmışdır. 24 Sadaladığımız bu şairləri yetişdirən torpaq, heç şübhəsiz ki, ədəbiyyat və ədəbiyyatşünaslıq sahəsində inkişaf etməli idi. Iran ədəbiyyatşünaslığından danışarkən demək lazımdır ki, hələ orta əsrlərdən bu iş öz təşəkkülünü tapmışdır. Bir çox təzkirəçilər bu barədə öz fikirlərini ifadə etmişlər. Az da olsa bizim əlimizdə olan məlumatlara görə məşhur təzkirəçi Dövlət Şah Səmərqəndi ədəbiyyatşünaslıqdan xəbər verir. Lakin ədəbiyyatşünaslığın ayrıca bir elm sahəsi kimi inkişafı XIX əsrə təsadüf edir. Bu zərurət İran əhalisinin ədəbiyyata həddindən çox meyl etçəsiylə əlaqədardır. Iranda elə bir insan tapmaq olmaz ki, Firdovsi, Xəyyam, Sədi, Hafiz və Şəhriyardan bir neçə beyt əzbərdən bilməsin. Şeirə olan maraq ədəbiyyatşünasların yetişməsinə zəmin yaratdı. Belə demək mümkünsə, bu qədər oxucu kütləsi qarşısında yüzlərcə şair və yazıçısı olan bir ölkədə mütləq ədəbiyyatşünaslar da olmalı, onlar nəyi oxuyub, necə təhlil etməyi millətə izah etməlidirlər. Irana şəxsi səfərlərim zamanı bunun bir daha şahidi oldum. Tehranda “İnqilab”meydanında dörd yol ayrıcında onlarla kitabxanalar mövcuddur ki, bu satış mərkəzlərində istənilən şair və yazıçıların əsərlərini tapmaq mümkündür. Kitab mağazalarında alıcı izdihamı hökm sürür. Nizamiyə gəldikdə isə, dahi şairin farsca yazması və dünyada heç bir şairlə müqayisəsi mümkünsüz görünməsi buna təkan vermiş və zəmin yaratmışdır. Demək yerinə düşər ki, İranda 600 nəfər Nizami əsərlərinə və onun təhlilinə vaxt ayırmışır. Nəticədə şairi bizə məhz onlar daha yaxşı tanınmışlar. Bu sahədə İran ədiblərinin rolu danılmazdır. Ədəbiyyat haqqında elm “ Ədəbiyyatşünaslıq” adlanır. Onun sahələri: ədəbiyyat nəzəriyyəsi, ədəbiyyat tarixi və ədəbi tənqiddən ibarətdir 1 . Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının əsası qədimlərə söykənsə də, inkişafının yüksək mərhələsi M.F.Axundovun, daha sonra isə F.B.Köçərlinin adı ilə bağlıdır. 1. Xəlilov P. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları, Bakı, 1963 səh.4 25 M.F.Axundovun ədəbiyyat haqqındakı fikirləri indi də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. F.B.Köçərli isə minlərcə zəhmət bahasına II cilidlik “Azərbaycan ədəbiyyat tarixi” kitablarını yazmaqla bu sahədə misilsiz iş görmüşdür. Klassik ədəbiyyatda XI əsr Qətran Təbrizidən başlayan ədəbiyyat sonralar “Divan ədəbiyyatı” adıyla məşhurlaşır. Füzuli və Saib Təbrizi dövründə (XVI-XVII əsr) özünün yüksək inkişaf dövrünə qədəm qoyur. Əgər ədəbiyyatşünalığın daha qədim dövrünə nəzər salsaq görərik ki, Antik Yunan ədəbiyyatının yetişdirdikləri dahi şəxsiyyətlər Homer, Sofokl, Esxil, Aristofan, Evripid, Pifaqor, Heraklit, Demokrit, Sokrat, Platon , Aristotel kimi nəhəng dühalar məhz bu dövrdə yetişmişlər və dünya elminə böyük tövhələr vermişlər. Adları çəkilən bu alimlər filosoflar olsa da “Poeziya haqqında” çox dəyərli fikirlər söyləmişlər 1 . Azərbaycan intibah dövrü sənətkarlarından X.Şirvani, M.Gəncəvi və Nizami Gəncəvi intibahın nəticəsində yetişsələr də, özləri də intibaha böyük tövhələr vermişlər. Xüsusilə Nizaminin bu sahədə əcvəzedilməz rolu vardır. O, həm ictimai fikir, həm poeziya və həm də fəlsəfi ideyalar tərənnümcüsü kimi şöhrət qazanmışdır. Avropada intibah daha sonralar yaranır və Şekspir, Leonardo da Vinci, Lope de Veqa, Servantes kimi sənətkarlar yetişir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı əsasən ilk cücərtilərini XI-XII əsrdə Xətib Təbrizi və Yusif Xoylu yaradıcılığı Nizami əsərinin ədəbi-estetik fikrinin yaranmasında möhkəm bünövrə olmuşdur. (K.Talıbzadə). Iran ədəbiyyatşünaslığının formalaşması və ayrıca bir elm sahəsi kimi fəaliyyəti adlarını sadalayacağımız şair, yazıçı, alim, şərqşünas və ədəbiyyatşünasların böyük zəhməti vardır. Nizami onlar üçün məbəddir. 1.Əlimirzəyev X.Ədəbiyyatşünaslığın elmi-nəzəri əsasları, Bakı, 2008. Səh. 30 |