Microsoft Word navoiy gazallariga sharhlar lotin ziyouz com doc

www.ziyouz.com kutubxonasi 

20

bag‘rida kamol topib, ko‘zga ayonlashdi. Buni me’morlik san’ati bilan qiyoslasa bo‘ladi: Samarqandu 

Buxoro, Iroqu Nishopur, Balxu Hirot me’morchilik yodgorliklariga qarang, ularning naqshu nigori, 

koshinlari, tarhu tarovatida o‘xshashlik bor. Ammo har biri yana o‘ziga xos salobat, husnu jozibaga 

ega, har bir me’morning «dastxati»ni aniq his etasiz. She’riyat ham shu: qat’iy an’analar andozasi ichra 

benazir ustakorlik, ulug‘ salaflar darajasiga ko‘tarilish va shu maydonda ihtirolar qilish, yangi yo‘l, 

yangy ohanglar topib, elni qoyil qilish. An’anaviy usul-raviyada mahorat ko‘rsatish — bir mo‘‘jiza, 

asrlar an’anasini yengib shoirona ixtirolar qilish — ikkinchi, yanada oliyroq mo‘‘jiza. Navoiyning har 

bir g‘azalida an’anaviy mavzuni yangi ruh, yangi tuyg‘u va fikr bilan yangidan yangratish, g‘azalning 

qadimiy shaklidan foydalanib, shoirona mo‘‘jizalar ko‘rsatish mahorati namoyon. Voqean, tahlilga 

olgan g‘azalimiz ham «Erur ko‘ngilda safo ishq toza dog‘i bila» deb boshlanadi: ishqning ko‘nglida 

har bir yangilanishi, toza dog‘lar qoldirish yangi ilhom va zavq olib keladi, yangi she’rni bunyod etadi. 

Ushbu g‘azalni baytma-bayt sharhlab chiqsak, aytilgan fikrlar to‘laroq va aniqroq anglashiladi.  

Birinchi bayt: 

 

Erur ko‘ngulda safo ishq toza dog‘i bila, 

Nechunki ko‘zda yorug‘liq erur qarog‘i bila. 

 

Ishqning dog‘i — dardu alami, asorati, yarasi tozarishidan ko‘ngilda shodlik, surur va ravshanlik 

paydo bo‘ldi. Zotan, bunga ajablanmaslik kerak, chunki ko‘zning qorachig‘i ravshanligi uning 

qorachug‘idan. Baytning mazmuni shu. Ajoyib tashbih: ko‘z gavhari qora, ammo ko‘rishning quvvati, 

yorug‘lik o‘shandan, demak, ishq ko‘ngilga dardu dog‘ solsa-da, lekin ko‘ngil ko‘zini 

ravshanlashtiradi, olamni musaffo nigoh bilan idrok etishga chirog‘i hidoyat bo‘ladi. Navoiy shu 

tashbih orqali tazod san’atining favqulodda yangi bir ko‘rinishini kashf etgan va inson ruhidagi 

talotumlarni, qarama-qarshi holatlarni tushuntira olgan: ishq-muhabbatdan forig‘ odam tinch, xotirjam 

yashashi kerak. Biroq hayotda buning aksi bo‘ladi, muhabbat dardiga giriftorlik xursandchilik, 

farog‘atga sabab bo‘ladi. Ko‘ngil bu darddan yayraydi! Shoir oqlik va qoralikni (baytda «safo» va 

«toza» so‘zlari ham o‘zaro mutanosiblikka kirishib, zavqli bir tuyg‘u bag‘ishlaydi), qullik va ozodlikni, 

ishqiy bezovtalik lazzati va ishqsizlik badbaxtligini qiyoslaydi, sufiyning tan azoblari evaziga 

tuyadigan ruhiy-ma’naviy huzurini olqishlaydi. Dog‘ — tamg‘a, nishon; dog‘ — anduh, g‘am; dog‘ — 

jarohat, yara; dog — yurakdagi qora nuqta, suvaydo; dog‘ — lolaning qora rangi; dog‘ — qullik 

belgisi. Safo esa «riyozat chekishdan ko‘ngilning poklanishi» («Mir’ot-ul ushshoq»), «poklik, ta’bning 

nopisand, yomon xislatlardan tozalanishi... ko‘ngilning ag‘yor, ya’ni g‘ayri yordam, g‘addor dunyodan 

yuz o‘girishi»dir («Mustalahoti urafo» 262-bet). Shunday qilib, ishq dog‘i ag‘yor domi, dunyo qudrati 

qulligidan ko‘ngilni ozod etadi. Ilohni sevish, unga qul bo‘lish qullikdan ozod bo‘lishning chin yo‘li, 

demak, bunday qullikdan xursand bo‘lish kerak. Shuning uchun ham oshiq mahbubasining tamg‘asini 

ko‘ngilda asrab, unga qul bo‘lishdan boshi osmonda. Ishqning farah va farog‘at, safo va ro‘shnolik 

keltirish xosiyatini shunday ajoyib, original toza tasvir bilan ifodalagan shoir ikkinchi baytda 

mo‘‘jizakor taxayulining yana bir qirrasini ko‘z-ko‘z etadi: 

 

Firoq shomi yengilmas o‘qung ko‘ngul yo‘lini  

Ki, borur ul sari paykonidin charog‘i bila, 

 

Birinchi baytdagi qorong‘u-yorug‘ tazodi davom ettirilgan, ammo ma’no boshqa. Birinchi baytdagi 

tashbih asoslari dog‘ va ko‘z qorachig‘i ijobiy ma’nodagi rang edi, aniqroq qilib aytsak, bu qoraliklar 

oqlik-ravshanlik keltiradigan edi, (riroq shomi esa oshiq uchun yorug‘lik emas, azob-iztirob olib 

keladi. Oshiqning hijrondagi kunlari tun bilan barobar, hijronda oshiq uchun yorug‘lik yo‘q, uning 

tongi zim-ziyo, quyoshi mahv etilgan, firoq shomi tariqat ahli nazdida solikni ilohdan ajratib turuvchi 

parda, kasrat, deydi shoir ma’shuqaga qarab, o‘qing (kipriging) ko‘nglim yo‘lini adashmasdan topadi, 

---

Alisher Navoiy g‘azallariga sharhlar