Microsoft Word Yaxin ve orta serq olkeleri doc

İRAN İSLAM RESPUBLİKASI 
 
 
1. Coğrafi mövqeyi və təbiəti 
 
Coğrafi mövqe.  İran
*
  Cənub – Qərbi Asiyada (və ya Orta 
Şərqdə) əlverişli geosiyasi mövqeyə malik olub, sahəsi 1,6 mln. kv. 
km-dir. Ölkənin sahəsi B.Britaniya, Fransa, İtaliya,  İsveçrə kimi 
inkişaf etmiş dövlətlərin birlikdə götürülən  ərazisinə  bərabərdir. 
Avrasiyada bu göstəriciyə görə Rusiya, Çin, Hindistan, Səudiyyə 
Ərəbistanı və İndoneziyadan geri qalır. Sahəsinin böyüklüyünə görə 
dünya ölkələri sırasında 17-ci yerdədir. Ölkə  şimaldan Ermənistan, 
Azərbaycan və Türkmənistan  şimal-şərqdən  Əfqanıstan, cənub-
şərqdən Pakistan, qərbdən  İraq və Türkiyə ilə  həmsərhəddir. 
Şimaldan, cənub-qərbdən və  cənubdan dənizə  çıxışı var. 
Sərhədlərinin ümumi uzunluğu 8 min km-dir, bunun üçdə biri dəniz 
sərhədləridir. Azərbaycan Respublikası ilə 611 km məsafədə 
həmsərhəddir və bu sərhəd əsasən Araz çayı boyuncadır. 
 Səth quruluşu və faydalı qazıntıları.  İran dağlıq ölkədir. 
Dağlar, yaylalar ərazisinin təqribən beşdə dörd hissəsini təşkil edir. 
İranda iki əsas relyef forması xüsusilə seçilir: şimal-qərbdən cənub-
                                      
*
  İran –  qədim fars dilində «aria», «arxiya» sözlərinin dəyişdirilmiş 
forması olub, «nəcib», «əsl nəcabətli» mənalarını bildirir. Keçmişdə yük-
səkvəzifəli şəxslərə verilmiş bu ad sonralar bütün ölkəyə şamil edilmişdir. 
 
282
qərb istiqamətində uzanan dağ silsilələri və  mərkəzdəki yüksək 
düzənliklər sistemi. 
Ölkənin mərkəzində yerləşmiş  İran yaylasının  əsas hissəsini 
Dəşte-Kəvir və Dəşte-Lut səhraları tutur. Şoran tirələrdən ibarət olan 
Dəşte-Kəvir (dəşt- bərk torpağa malik səth, kəvir – şoranlıq) kənd 
təsərrüfatına tamamilə yararsız, nəqliyyat üçün təhlükəli sayılır. 
Dəşte-Lut (lut, yəni bitkisiz) isə Yer kürəsinin  ən bürkülü və quraq 
səhralarından biridir. Dəşte-Kəvirdən fərqli olaraq burada qumla 
örtülü sahələr çoxdur. Dəşte-Lut səhrası üçün səciyyəvi xüsusiyyət 
qum təpələrinin üstünlüyüdür. Bu qum təpələri sütun, qüllə və qalanı 
xatırladan təbii landşaft formaları yaratmışlar. Hər iki səhrada 
yaşayış  məskənlərinə ensiz kənar zolaqlarda rast gəlmək olar. İran 
yaylasını dağlar  əhatə edir. Bu dağların  ən möhtəşəmi Elburs 
sistemidir. Elbursun və eləcə  də bütün İranın  ən hündür dağı 
Dəmavənddir
*
 (hünd. 5604 m.). Dəmavənd iranlılar üçün gözəllik, 
əzəmət və qüvvət rəmzidir. 
Elburs dağ sistemi mürəkkəb relyefə malik olduğundan,  ərazi 
təsərrüfat fəaliyyətinə müəyyən dərəcədə  cəlb olunmuşdur. Dağ 
keçidlərindən yollar çəkilmiş, yeraltı suların üzə çıxdığı ərazilərdə isə 
intensiv  əkinçilik aparılır. Elburs sistemi şərqdə Türkmən-Xorasan 
dağlarına keçir. Bu dağlar sıldırım yamaclara malikdir, lakin dağlar 
arasındakı məhsuldar vadiləri kənd təsərrüfatı üçün yararlıdır. 
İran yaylasının cənub kənarlarından Zaqros dağ sistemi 
başlayır. Cənub-şərqdə bu dağ sistemi Cənubi  İran dağları ilə  əvəz 
olunur. Ölkənin şimal-qərb hissəsi də dağlıqdır. Burada çökəkliklərlə 
parçalanmış Kordestan, Talış, Boqrovdağ, Qaradağ, Ağrıdağ 
silsilələri uzanır. 
İranın böyük düzənlikləri əsasən ölkənin kənar hissələrindədir. 
Bunlardan təsərrüfat və turizm baxımından  ən mühümü Xəzərsahili 
(və ya Cənubi Xəzər) ovalığıdır. Ölkə ərazisinin cəmi 5 faizini təşkil 
edən bu ovalıqda əhalinin 20 faizi yaşayır. Mesopotamiya ovalığının 
aşağı hissəsi  İran  ərazisinə daxil olur. İran və Oman körfəzlərinin 
sahilləri düzən olsa da, əkinçiliyə yararlı deyildir. 
İran faydalı qazıntılarla zəngin ölkədir. Bunlar içərisində 
mineral enerji sərvətləri, xüsusilə neft və  təbii qaz dünya 
                                      
*
 Dəmavənd – püskürən, tüstüləyən qala mənasını bildirir. 

---

 
283 
əhəmiyyətlidir. Neft ehtiyatına görə regionda, həm də dünyada 
qabaqcıl mövqeyə malikdir. Ölkənin ən mühüm neft yataqları qərbdə 
və şimaldadır. Xəzər şelfində də neft axtarışı işlərinə başlanılmışdır. 
Ölkədə  təbii qaz ehtiyatı da çoxdur (14 trilyon kub m.). Mineral 
enerji sərvətlərindən kömürün əhəmiyyəti də böyükdür. Ən mühüm 
yataqları şimal dağ massivi və qərbdədir.Son illərdə enerji məqsədilə 
nüvə xammalından istifadəyə meyl güclənmişdir. Bu isə bir sıra Qərb 
ölkələrini, ilk növbədə ABŞ rəsmilərini daha çox narahat edir. İranda 
qara metal (dəmir filizi) və əlvan metal (mis, qurğuşun, sink, qalay, 
sürmə, boksit və s.) filizləri də çıxarılır. Dəmir filizi yataqları əsasən 
Kerman, Semnan, Tehran rayonlarında, əlvan metal filizləri isə şimal 
və  qərb  əyalətlərindədir.  İran tikinti və üzlük materialları (mərmər, 
qranit, yəşəm daşı, gil, gips, əhəng daşı  və s.), qiymətli daşlarla da 
(firuzə, əqiq və s.) zəngin ölkədir.