Microsoft Word Yeni kitab A5-son docx
Yüklə 1,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
185 USTAD DƏRSLƏRİ 186 “Ziyalının missiyası və rolu məqama xidmət etmək deyil, məqamlar arasında vəhdətə xidmət etməkdir, nəsillərlə əsrlər, yaxınlar və uzaqlar arasında da əlaqə və ahəng yaratmaqdır, işığı keçməyə, şamı sönməyə qoymamaqdır, ocaqdan- ocağa od daşımaqdır”. (Y.Qarayev) 187 YADLAŞMAYAN İRSİN ÜNVANI – KAMAL TALIBZADƏ “Nəsillərin əlaqəsi qırılanda tarixin yükü ağırlaşır. Mənim məramım elmin gücü, qəlbin və zəkanın enerjisi ilə milli vicda- nı oyatmaq, milli şüurun təkamülünə yol açmaq, milli mən- liyimizi amansız bir ehtirasla xalqı millətsizləşməyə sürükləyən məhdud tayfa psixologiyasının və ucuz baqqal əxlaqının mən- gənəsindən xilas etməkdir”. Bu sözləri professor Nizaməddin Şəmsizadə 90-cı illərdə, akademik Kamal Talıbzadəyə həsr etdiyi kitabında qələmə alıb. O dönəmdə ki, əsrlər və nəsillər, irslər və varislər bölünmüş za- manın o tay-bu tay hüdudlarında qalıb gen və qan, kök və mənşə yaddaşına olan cavabdehlik və mənəvi məsuliyyət his- sini eroziyaya uğradırdılar. Məhz növbəti yaddaşsızlıq və unut- qanlıq xətasının baş verməməsi, “xalq və mən” şüurunun yeni- dən (artıq neçənci dəfə!) təhlükə qarşısında qalması üçün millətin aydınlarına heç bir mərhələdə olmayacaq qədər qədir- şünaslıq etmək gərəkirdi. Keçmişi rekonstruksiya işi, dünəndən bu günə, sələfdən xələfə, nəhayət, ziyalıdan xalqa gələn əlaqə- lərin, üzvi və mənəvi bağlılığın orqanik tamlığına nail olmaq – yeni epoxanın təlqin etdiyi vəzifələr belə idi və ona aparan magistral yolda ən yaxşı (və dəfələrlə sınanmış) arsenal kimi xalqın milli-mənəvi dəyərlərinə, əxlaqi meyarlarına, o cümlə- dən düşüncə sahiblərinin irsinə iz tutulurdu. Belə ədəbi irsin layiqli daşıyıcısı olmaq prioritetini nümayiş etdirən Kamal Talıbzadənin yaradıcılığı yeni ovqat və statusda özünüifaya çalışan ziyalı məramının realizəsi, subordinasiyası pozulmuş cəmiyyətin əzəli harmoniyasının bərpası üçün ibrət nişanəsi idi. Əks halda əvvəldə gətirdiyimiz sitatın layiqli ünvanı olmaz, vəhdətə, bütövlüyə doğru getdiyimiz yolda karımıza gələn mənəviyyat timsalına çevrilməzdi. Azərbaycan humanitariasının ötən onilliklər ərzində qazan- dığı uğurlar, əldə etdiyi nailiyyətlər sırasında Kamal Talıbza- dənin yeri və rolu əlahiddə əhəmiyyət kəsb edir. Bu əlahiddəlik 188 yalnız sanballı elmi monoqrafiya və tədqiqat əsərlərinin səciy- yəsi ilə qapanmır, eyni zamanda onların hər birinin düşüncə sistemimizdə intəhasız iştirakı, fasiləsiz dövriyyəsi ilə tutum qazanır. Altmış ilə yaxın bir dövrün məhsulu sayılan sənət örnəklərinin effekti təsiri bir çox tendensiya və təmayüllərin, bədii-estetik meyarların formalaşmasında münbit zəmin, ori- yentir rolu oynayıb. Heç şübhəsiz, bu missiyanın bədii fikirdə permanent və sürəkli iştirakı daima davamını tapacaq, çağdaş və gələcək zamanın irəli sürdüyü problemlərin həlli və təhlili tələbatı bu əsrlərə yenidən, ardıcıl istinad etməyi, onları milli dəyərlər işığında “oxumağı” zəruri edəcəkdir. Kamal Talıbzadənin həyatı müştərək zaman və “mən”in qüt- bündə qərar tutub: iki əsrin müasirinə çevrilib, iki ziddiyyətli epoxanın iştirakçısı olub və ən əsası, eyni taleyi yaşamış atası Abdulla Şaiqin adını adında yaşamaqla iki ömrün nuruna sı- ğınıb, onun məsuliyyət və səviyyə yükünü əzm və ləyaqətlə da- şıyıb. Eyni sözləri alimin böyük tədqiqatlarla zəngin yaradıcılıq yoluna da şamil etmək olar: Abbas Səhhət haqqında ilk məz- munlu sözü ötən əsrin əvvəllərində Hüseyn Minasazovdan oxuyuruq, fəqət ilk konseptual, monoqrafik tədqiqat kontek- stində qiyməti isə Kamal Talıbzadə verib. Tənqid janrının milli ədəbiyyata gətirilməsinin, onun klassik nümunələrinin “baniyə- karı” Mirzə Fətəli Axundov olub. Eyni “baniyə-kar” rolunu Kamal Talıbzadə onun sistemli tarixini yaradanda həyata ke- çirib. Lakin yalnız “baniyə-kar” olaraq gördüyü xidmətlərin miqyas və vüsəti deyil, hər bir əsərində spesifik çalar kəsb edən mühüm məziyyətlər onlardan bəhs etməyə yetərincə əsas verir. Kamal Talıbzadənin elmə ilk töhfəsi onun namizədlik dis- sertasiyası kimi yazdığı “Abbas Səhhət” monoqrafiyasıdır. Bu monoqrafiyanı “Romantizmin Abbas Səhhət yaddaşı”nın bər- pası naminə atılan ilk addım hesab etmək olar. Tədqiqat əsərinin fundamentallığı, pozitiv xarakteri və özəlliyi də məhz bu cür yanaşma metodunun dominantlığı ilə şərtlənir. Abbas Səhhətin həyat və yaradıcılıq yolunu, onun məram-məslək çalışmalarını kompleks şəkildə tədqiqata cəlb edən müəllif bir 189 gerçəkliyi qətiyyətlə və birmənalı şəkildə bəyan edə bilib: “...şairin yaradıcılıq metodu hər şeydən əvvəl romantizmin ide- ya-bədii xüsusiyyətləri ilə səsləşir”. Bu o zaman idi ki, roman- tizm haqqında baş alıb gedən mübahisələrdə “həqiqət” daha çox yad ideologiyaya işləyir, şəxsiyyətlər və onların təmsil olunduqları cərəyan və üslublar deformasiyaya məruz qalaraq xalis, təbii naturasından məhrum formada təqdim olunurdu. Kamal Talıbzadənin monoqrafiyası isə artıq ortodoks marksist təlimlərinin davamı olmayıb, nisbətən sərbəst və həqiqi sənət hadisəsi kimi təzahür etmişdir. Ümumiyyətlə, Abbas Səhhət Kamal Talıbzadənin bütün yaradıcılığında iştirak edir. “Qorki və Azərbaycan” monoqrafi- yasında Qorki – Abbas Səhhət ədəbi təsir qarşılığı baxımından, “XX əsr Azərbaycan tənqidi” monoqrafiyasında isə “yeni şeir” konsepsiyasının ideoloqlarından biri kimi. Lakin bu “iş birliyi” yalnız mətnlərlə məhdudlaşan müştərəklik olaraq qalmır, başlıcası, ruhi, mənəvi tələbin, yaxınlığın əlaməti, eyni yaşam məramının sintezi, dialektik vəhdəti kimi özünü göstərir. Bu xüsusda ustad tənqidçi Yaşar Qarayevin söylədiyi fikir daha ibrətli səslənir: “Mütəxəssis tədqiq etdiyi böyük sənətkarın şəxsiyyəti, mənəviyyatı və əxlaq dərsləri ilə yoluxub zənginləş- məli, daxilən də, mənən də onunla müştərək ovqata, amala qay- nayıb qarışmalıdır. Əks halda elm ilə poeziya, çağdaş alim ilə klassik irs arasında həqiqi təmas, əsl ünsiyyət baş verməz. İlahi impulsların dövriyyəsi, ruhlarla beyinlər arasında məhrəmlik, aşinalıq yox, adi mexaniki kontakt baş verər, vəssalam”. Müba- liğəyə varmadan demək olar ki, Kamal Talıbzadənin uzun illik yaradıcılıq fəaliyyəti onun tədqiqatçısı olduğu Abbas Səhhət irsindən yalnız sxematik, səthi-liberal tərzdə bəhrələndiyini deyil, ən əsası məslək, əqidə və bütövlük kimi ali xüsusiyyət- ləri əxz elədiyini sübut edir. Eləcə də, dissertasiyanın ilk fəs- linə Abbas Səhhətə məxsus “Məsləkim tərcümeyi-halımdır” fikrinin seçilib sərlövhəyə çıxarılması, şairə göstərilən marağın kökündə onun həyat idealına olan tədqiqatçı rəğbət və ehtiramını duymağa imkan verir. Bu fikir eyni zamanda Kamal 190 Talıbzadənin öz ömrünün bəyanatı kimi simvolik çalar kəsb edir. Alimin sonrakı fəaliyyəti də bu fikri, məramı təsdiqləməyə yönəlmiş “praktiki kurs” səciyyəsi daşıyır. “Sənətkarın şəxsiy- yəti” kitabı ilə şəxsiyyəti meyara çevrilir, “Ədəbi irs və varislər” kitabı ilə irsə arxa, dayaq durmağın nümunəsini verir. Və bu nümunə yalnız doğma sənətkarlarımızın yaradıcılığından bəhs ediləndə yox, həmçinin digər ölkə ədiblərinə münasibət izhar ediləndə belə milli əhval-ruhiyyəsini itirmir. “Qorki və Azər- baycan” monoqrafiyası fikirlərimizə əyani sübutdur. Bütün ümumsovet məkanının Qorki nüfuzu önündə təzim etdiyi bir zamanda yazılan bu monoqrafiya müəllifinə hissə qapılıb yad təsirdə əriməyə imkan vermir. Qorki təsirinin izlərini milli ədə- biyyat özəlliklərini qoruyaraq axtarmağa çalışan tədqiqatçının əsərində hər yazıçının orijinal, spesifik səciyyəsi öz dəyərini saxlayır, zahirən bir-birinə çulğaşmış halda görünən yaradıcı şəxslərin dəsti-xətti bütün tərkibi və parametrləri ilə görünə bilər. Əlbəttə, Kamal Talıbzadənin irsi də dövrün yeritdiyi siya- sətin təsirindən, sosializm doktrinasının diktə etdiyi varlıq və etiketlərdən xali deyil. Onun tədqiqat əsərlərində vulqar ideo- loji konsepsiyaların güdazına getmiş tarixi gerçəkliklər də var, bir çox şəxsiyyətlərin mövqe və xidmətlərinin təhrif və əyinti faktları da... Lakin diferensial yanaşdıqda bu əsərlərin ölçü və çəkisi o dövrün tələb və istəklərindən, şablon və ehkamların- dan, üzdəniraq marksizm-leninizm nəzəriyyələrindən ağır gəlir. Bəlkə elə ona görə 90-cı illərdə, yeni epoxaya qədəm qoyanda Kamal Talıbzadənin həyat ritmi pozulmadı, zamanın iki fərqli mərhələsi onun yaradıcılığında bir-biri ilə ziddiyyətə girmədi. Hər halda, bunun baş verməməsi üçün bircə səmimi etiraf kifa- yət oldu: “Bir çox ədiblərin şəxsiyyətini biz həm az öyrənmiş, az təbliğ etmiş, həm də bir çox hallarda obyektiv yanaşmamış, birtərəfli münasibət bəsləyərək bir çox həqiqətləri deyə bilmə- mişik. Bu gün biz keçmiş irsə yeni aspektdə yanaşmalı, həmin ədiblərin mövqeyini düzgün müəyyənləşdirməyə çalışmalıyıq”. Bu fikirlər Kamal Talıbzadənin yeni əsr və nəsil qarşısında vicdan hesabatı kimi səsləndi və sonralar yazdığı bir neçə mə- 191 qalə ilə ədib əski səhvlərə təshih və düzəlişlər verdi. Təbii ki, bu, zamanın Kamal Talıbzadəyə bəxş etdiyi imtiyaz və imkan- lar idi. Fəqət, heç bu imtiyaz və imkanlar olmasaydı belə (necə ki, bir çoxlarına bu qismət olmadı), Kamal Talıbzadə irsi ədə- biyyatın yaddaş sirrində yaşayacaqdı. Heç olmasa Abdulla Şaiq ocağının, Abbas Səhhət irsinin layiqli varisi olduğuna görə və yenə də heç olmasa “Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi” kimi monumental tədqiqat əsərini yazdığına görə... “XX əsr Azərbaycan tənqidi”, yaxud on səkkiz il sonra nəşr olunan “Azərbaycan ədəbi tənqidi tarixi” kitabı elmə nə verdi? Bu kitabın meydana gəlməsi ilk öncə böyük bir sahədəki boşluğu aradan qaldırdı, Azərbaycanda estetik-nəzəri fikrin yoxluğu, təməlsizliyi haqqında şüurlara yeridilən əsassız, cə- fəng formulalara son qoydu və ən əsası, yeni bir məktəbin – Tənqid məktəbinin əsasını yaratdı. Sonralar bu məktəbdə ərsə- yə gələn tənqidçi simaları çağdaş ədəbi prosesə vəsiqəni məhz Kamal Talıbzadənin yazdığı monoqrafiyanın içindən keçərək aldılar. Çünki tənqidi fikrin inkişafı qanunauyğunluqlarını öyrənmək müasir təmayülü və istiqamətləri dərk etməyə şərait yaradırdı. “Bu elə bir iş idi ki, sonradan onu davam etdirmək mümkün olacaqdır” – əsəri yazandan sonra Kamal Talıbzadə bu fikri söyləmişdi və elə məhz bu sonralığın xatirinə ilk nəşr- dən son nəşrə gedilən zaman intervalında geriyə boylanmağa, daha dərin qatlara enməyə, nəzəri-estetik fikrin təkamül və in- kişaf mərhələlərini qatbaqat çözməyə çalışmışdır. Kökdən, ibtidadan agah olandan sonra isə onun üzərində qurulan hörgü- nün sirlərini duymaq, mahiyyətini anlamaq çətin olmur. Odur ki, “Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi” monoqrafiyası Kamal Talıbzadənin özünü də yalnız ədəbiyyat tarixçisi stixiyası ilə məhdudlaşdırmadı, onun həm də bir tənqidçi kimi formalaşma- sına stimul verdi. Hərçənd bu barədə söz düşəndə Kamal Ta- lıbzadə “mən tənqidçi yox, tənqid tarixçisiyəm” deyə etirazını bildirir. Lakin həm müxtəlif kitablarına səpələnmiş məqalələrin elmi-nəzəri sanbalı, həm də ümumən ədəbi fakta, ədəbi prosesə yanaşmada orbitr olan tənqidçi təfəkkürünün spesifikası bizi 192 ixtiyarlı edir ki, ədəbiyyatşünas alim Şamil Salmanovun bu kontekstdə söylədiyi mülahizəyə haqq qazandıraq. “O, öz natu- rası etibarilə müasir ədəbiyyatla bağlıdır, müasir ədəbiyyatla, müasir ədəbi təfəkkürlə nəfəs alır, onunla yaşayır, buna görə də o uzunömürlük ədəbi fəaliyyəti dövrlərində heç vaxt ədəbiyya- tın köklü, aparıcı hadisələri və meylləri yanından sükutla keç- məmişdir ki, bu bizə ondan həm də bir tənqidçi kimi da- nışmağa kifayət qədər əsas verir”. Kamal Talıbzadənin sırf ədəbi proseslə ilgili məqalələrinin əsas predmeti yazıldığı dövrün ədəbi-bədii materialları olsa da, ümumilikdə onlarda ədəbiyyatımızın koordinal problemlərinin inikasını görə bilirik. Hətta çağdaş tənqidimizin kəsir və çatış- mayan cəhətləri, zəiflik və inertlik hallarından bəhs edilərkən belə adı çəkilən və sadalanan səbəblərin o dövr üçün də xarak- terik olduğunu görürük: cəsarətsizlik, prinsipial tənqidçi möv- qeyinin zəifliyi, tənqidçi-yazıçı münasibətlərində hökm sürən disharmoniya, ədəbi prosesə azalan tənqidi marağı və s. və i.a. Və əgər bütün bu səbəblər bu günümüzün tənqidi üçün də xarakterik səslənirsə, deməli, Kamal Talıbzadə kifayət qədər ciddi, narahat problemləri vaxtında duya bilmiş, onların diaq- nozunu dəqiq müəyyənləşdirməyi bacarmışdır. Bütün bunlar Kamal Talıbzadənin həyat və sənət qrammati- kasında büllurlaşan və təsdiqini tapan düşüncə dünyasından müəyyən etüd və ştrixlər idi ki, o, bunları əyaniləşdirməyə bir ömür sərf etmişdir. Zamanınsa müəyyən etdiyi və bir çox də- yərli sənətkarların şəxsində, simasında əyaniləşdirdiyi bir həqi- qət var: o yaradıcılıq yaşayan və yadlaşmayan irsə dönür ki, özündə mənsub olduğu xalqın ruhunu və potensiallıq dərəcə- sini, ədəbiyyatın estetik və ideya-məfkurə məzmununu ehtiva edə bilir. Kamal Talıbzadənin varislik haqqına tapınaraq yaz- dığı əsərlər bu gün layiqli irs timsalında estafeti yeni nəslə ötürür. Bu irsin sabaha boylanan üzü, gələcəyə yönələn istiqa- məti onun zamanla yol yoldaşı olacağına, əsrlərlə yanaşı, müş- tərək və müvazi gedişinə təminat verir. Yüklə 1,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|