MİRZƏ İsmayil qasir axundzadə 210 baki 2015
Yüklə 6,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- B-335 şifrəsi
|
Fr-439 şifrəsi altında saxlanan I vərəqlik (20,5 x26,5 sm) materialda Mirzə Ġsmayıl Qasirin iki Ģeri yazılmıĢdır. Vərəq iki yerə qatlanmıĢ olsa da, onun ancaq bir üzü yazılıdır. Burada qara mürəkkəblə املاغآ راز ردق وب لگ هديدرون یا راکفا لد اد نوچ همتيا یرپ ینم
املاغآ mətləsi ilə baĢlanan və
وزوس قاملاغآ وب یرصاق بابک یدتيا املاغآ ران نونوا ودلوا هنوزوک ايند beyti ilə bitən 18 beytlik qəzəli, həmçinin ريخب تيفاع ناسلوا ميک ودلوا ميديموا ريغ و انشآ ميمد راک وا لااق ناريح beytilə baĢlanıb,
ین هتکن وب تئا ندرصاق راگداي هدنيبلق
ريغريخ ريديئي هدرصع وب ند هسميک خوچ beytilə qurtaran 6 beytlik qəzəli yazılmıĢdır. BaĢqa yazılarla tutuĢdurulmaq yolu ilə bunların Qasirin özü tərəfindən köçürüldüyünü aĢkar edirik - fraqment avtoqrafdır [85].
Məlumdur ki, Mirzə Ġsmayıl Qasir yaradıcılığının bir hissəsini də onun gözəl xəttat kimi katiblik etməsi təĢkil edir. Mütəxəssislər onun nəsx, təliq və naxun xətlərinin ustası olduğunu dəfələrlə qeyd etmiĢlər. Xəttatlıq MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 62
fəaliyyətindən bizim günlərimizə nümunə kimi onun 1870-ci ildə köçürdüyü ġeyx Mahmud ġəbüstərinin “Kənzül-həqaiq” məsnəvisinin gəlib çıxdığını qeyd etməliyik [87]. Əlyazmalar Ġnstitutunda B-335 şifrəsi altında saxlanan bu əsər 13 x 21 sm ölçülü tək cizgi ağ və saya çəhrayı vərəqlərdə Ģikəstə elementli incə nəstəliq xətti ilə köçürülmüĢdür. Kitab 68 vərəqdən ibarətdir. Titul vərəğində rusca «Mirza Ali Akber Kulibekov» adı yazılmıĢdır. Cildi üzərinə qırmızı bəzəkli parça çəkilmiĢ müqəvva-kartondan ibarətdir. Qasirin irsi və yaradıcılığından söhbət açan müəlliflər onun “Kənzül- həqaiq”i köçürdüyünü qeyd etmiĢ, lakin bu əlyazma kitabının tam mündəricatına diqqət yetirməmiĢlər. Halbuki ġeyx Mahmud ġəbüstərinin məsnəvisi kitabın yalnız 1 b -49
b vərəqlərini əhatə edir. 50 a -lakunadır. 50 b -52
a vərəqlərində farsca “Dər müsibi-seyyidi-Ģühəda 23” adlı mərsiyə (v. 52 b -55
a lakunadır), 55 b -63
a vərəqlərində Qasirin özünün farsca, 65 a -64
b vərəqlərində Çakərin farsca, 65 a -67 b vərəqlərində isə həmin Ģairin “qəzəli-türki” ləriyazılmıĢdır. Göründüyü kimi, Qasirin yazılı avtoqraf irsinin müəyyən parçası da burada təsbit olunmuĢdur. Bundan baĢqa, Mirzə Ġsmayıl Qasirin xətti ilə bir də Hafiz “Divan”ının əlyazma nüsxələrindən birində rastlaĢırıq. 1 b vərəğindəki qeyddən görünür ki, 8 x 13 sm ölçülü həmin miniatür əlyazma Qasirin Ģəxsi kitabxanasında olmuĢdur [88]. Ümumiyyətlə xəttatlıq sənətinin mahir bilicisi olan Qasir baĢqa xəttatları da yaxĢı tanıyırdı. Seyid Əzimin həcvini alanda xəttin Həmidə mənsub olduğunu təyin etmiĢdi: Söz sənin, xətt Həmidin, nə’ti-tə’rif mənim, Hamıya oldu bu mə’na mütəsəvvər, Seyyid. Mirzə Ġsmayıl Qasirin haqqında və Ģerlərindən ən çox nümunələr verilmiĢ mənbələrdən biri də Əlabbas Müznibin Ģəxsi arxivindəki materiallar hesab oluna bilər. Burada Ģairin azərbaycanca və farsca Ģerlərinə 21 vərəq həsr edilmiĢdir [90]. Görünür, Müznib onun ayrıca kitabını hazırlamağı planlaĢdırmıĢ, lakin arzusuna çatmamıĢdır. BaĢqa bir yerdə isə Müznib Qasirin tərcümeyi-halı haqqında da məlumat toplamıĢdır [91].
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 63
“El Ģairləri” kitabının müəllifi Salman Mümtaz Qasirlə ən çox maraqlanan ədəbiyyatĢünaslardan biri
olmuĢ, onun
qəzəllərini, müxəmməslərini [94], Məcruhla Qasirin müĢairəsini [96], Qasirin Məcruha ithaf etdiyi Ģerini, həcvlərini [95] toplamıĢdır. Əlyazmalar Ġnstitutunda fraqment kimi ayrıca saxlanan 26,5 x 36 sm ölçülü iri kağızda qara qələmlə yazılmıĢ materialın da xəttinə görə Salman Mümtaza mənsubluğu bəlli olur: həmin mənbədə də “min kəlami-Üryan”-la yanaĢı, “min kəlami Qasir” 29 beytlik [86] “Qarə pul” Ģeri qeydə alınmıĢdır. Katib Ģeri 1331-ci ildə (=1913 m.) cəmadiyül-axər ayının 20-də köçürdüyünü göstərmiĢdir. * Salman Mümtazın arxivində həmçinin Ə.ġərifov və H.Rəhimovun “Lənkəran Ģairləri” haqqında makina yazıları saxlanılır ki, burada da Qasir haqqında qeydlərlə rastlaĢırıq [93]. “Həmin məcmuəni diqqətlə nəzərdən keçirdikdə belə anlaĢılır ki, onun tərtibçisi Lənkəranda olmuĢ, oranın yaĢlı sakinləri və məcmuədə adları çəkilən Ģairlərin bəzisi ilə görüĢmüĢ, onlardan canlı Ģahid kimi istifadə etmiĢ, “Təzkirei-Ziyai”ni də oxumuĢdur” [25, s.80]. Beləliklə, məlum olur ki, Salman Mümtaz “El Ģairləri” kitabını nəĢrə hazırlayarkən çox ciddi axtarıĢlarda olmuĢ, Mirzə Ġsmayıl Qasir irsi ilə də əlahiddə maraqlanmıĢdır. Nəticədə Qasirin 7 Ģeri (Əskinas, Ərə verdi, Odun, Məcruh haqda mürəbbe, Qarə pul, Məhəmmədəli bəy Məcruha, Balaxanım) ilk dəfə olaraq 1927-ci ildə nəĢr olunmuĢdur [43, s.208-220]. Sonralar Qasirin adı rəsmi ədəbiyyatda uzun müddət unudulmuĢ, onun həyat və yaradıcılığı haqqında bir də yalnız 50-ci illərin sonlarından maraqlanmağa baĢlamıĢlar. Haqqında yazılmıĢ ayrı-ayrı məqalələrdə tədricən Qasir Ģerlərindən nümunələr təqdim edilmiĢ, nəhayət, 1983-cü ildə M. Mustafayev özünün tərtib etdiyi XIX əsr Azərbaycan Ģeri nümunələri kitabına Qasir poeziyasını da daxil etmiĢdir [40, s.40-53]. Elə həmin il Əlyazmalar Ġnstitutunun dövri bülletenində Əzizağa Məmmədov Mirzə Ġsmayıl Qasir Axundovun“Qara pul”, “Pul”, “Bahalıq”, “Əskinas”, “Sən öləsən”, “ġairin cavabı”, “Ərə verdi” Ģerlərini nəĢr etdirmiĢdir [35, s.122-126]. Qasir irsinin elm aləmində “Fövcül-füsəha” məclisi fonunda təbliğində və tanıdılmasında Əlyazmalar Ġnstitutunun əməkdaĢı, mərhum alimimiz Nəsrəddin Qarayevin də xidmətləri qeyd olunmalıdır [24]. Bundan baĢqa, M.TalıĢlının 1983-cü ildə nəĢr etdirdiyi kitabda Qasirin pedaqoji fəaliyyətinə *
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 64
də 7 səhifəlik yer ayrılmıĢ [55, s.20-26], nəvəsi Ġ. Axundov öz kitabında Qasirin ictimai fəaliyyəti və bədii irsi barədə qohum-əqrəbasından topladığı məlumatları çap etdirmiĢdir [6, s.36-44]. Göründüyü kimi, 60-cı illərin ibtidasında “seyredici realizmdən irəli gedə bilməyən” [3, s.471] Qasir haqqında sonralar getdikcə daha geniĢ faktlar toplanmıĢ və tədricən onun yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində özünəlayiq yerini tutmağa baĢlamıĢdır. Nəhayət, “bir çox dəyərli lirik, ictimai məzmunlu Ģerləri və mənzum hekayələri” [31, s.96] hansı səbəbdənsə kənarda qalsa da, “ġəhri-hal” adlı tərcümeyi-hal səciyyəli iri həcmli mənzum əsəri və yenə “Farsca- azərbaycanca lüğət” adlı çox oricinal və maraqlı Ģeri [58] verilməsə də, 1988- ci ildə “Yazıçı” nəĢriyyatı tərəfindən ilk dəfə Qasirin 152 Azərbaycan və 21 fars dilində (tərcüməçi – M.S. Sultanov) Ģerlərini əhatə edən kitabı nəĢr olunmuĢ, bu kitab Mirzə Ġsmayıl Qasir irsinin daha geniĢ oxucu kütləsinə çatdırılmasında ilk addım kimi qiymətli olmuĢdur. Bununla belə, Qasir irsinin tam nəĢri hələ də gələcəyin iĢi olaraq qalır. Burada bir məsələni də yada salmaq və izahını vermək yerinə düĢərdi. Məlumdur ki, “vaxtilə məĢhur ədəbiyyatĢünas F. Köçərli Qasirlə görüĢmüĢ və yazacağı əsərində onun haqqında məlumat vermək məqsədilə Ģerlərindən nümunələr almıĢ və kitabının mündəricəsində onun adını da çəkmiĢdir”. Tədqiqatçılar təəccüblə qeyd edirlər ki, “lakin hansı səbəbə görəsə Qasirin Ģerləri və tərcümeyi-halı Köçərlinin nəĢr olunmuĢ ədəbiyyat tarixinə dair əsərlərinə düĢməmiĢdir” [39, s.8-9]. Bu məsələ ilə maraqlandıqda diqqətimizi belə bir fakt cəlb etdi ki, Firidun bəy Köçərlinin əsərinin II cildinin II hissəsində Qasirin, eləcə də Sirrinin və Acizin adları “Föhrüst”də sonda verilir, kitabda isə onların heç birinə yer ayrılmır. Buradaca “idarə” adından qeyd olunur ki, həmin üç müəllif haqqında əsərin əlyazmasında da heç nə yoxdur [23, s. IV]. Ancaq biz daha bir Ģeyə diqqət yetirməliyik: Firidun bəy bu əsəri çox sanballı və səliqəli bir Ģəkildə yazmıĢ, 2 cildin hər iki hissəsində səhifə tənasübünü gözləmiĢdir – 4 kitabdan hər biri 270-280 səhifəni əhatə edir. II cildin II hissəsi isə (Qasirsiz, Sirrisiz, Acizsiz) artıq 263 səhifədir. Tərtibat iĢinə olduqca yaradıcı və dəqiq yanaĢan bir alim hansısa bir cildin səhifələrinin “ĢiĢməsinə” razı ola bilməzdi. Görünür, Qasirin həmin Ģer nümunələri Firidun bəyin əlinin altında olmuĢ və onun adını mündəricata bu
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 65
kitab hələ tamamlanmamıĢdan salmıĢdır. Sonra isə tənasübün pozulacağını görüb, həmin üç Ģair haqqında məlumatları II cildin II hissəsindən çıxarmıĢ, yəqin etmək olar ki, nəzərdə tutduğu III cildə salmaq istəmiĢdir. Lakin paradoksal təsadüf də olsa, əsərini çap etməyə “razılıq vermiĢ” sovet höküməti müəllifi özünün düĢməni kimi edam etmiĢ və bu görkəmli Ģəxsiyyətin arzuları yarımçıq qalmıĢdır. Zənn etmək olar ki, “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları”nın mündəricatına adı salınsa da, kitabın mətnində Qasirin “unudulmasının” əsas səbəbi elə budur. Məsələni baĢqa cür izah etmək çətindir. Əlyazma irsinin təsviri və əsərlərinin nəĢri tarixinin nəzərdən keçirilməsi bir daha göstərir ki, Qasir yaradıcılığının mühüm hissəsi hələ də əlyazma Ģəklində qalmaqdadır. Bu Qasir əlyazmaları üzərində mətnĢünaslıq iĢi aparılmasını zəruriləĢdirir və bəlkə də, məhz belə mətnĢünaslıq tədbirləri Ģairin irsinin qalan hissəsini nəĢrə hazırlamağa praktiki kömək edə biləcəkdir. MətnĢünaslığın belə prinsipial tələbi ilə hesablaĢmamaq çətindir: “Əvvəlcə mətni öyrənməli, sonra onu nəĢr etməli” [66, s.550]. Digər tərəfdən, Qasir əlyazmalarını mətnĢünaslıq süzgəcindən keçirmək üçün hazırlıq mərhələsi kimi Ģairin yaradıcılıq xüsusiyyətlərini, iradə və məramını özündə əks etdirən ideya tutumunu və yaradıcılığında klassik ənənələri öyrənmək lazım gəlir. Çünki “mətnĢünaslıq əsərin mətninin tarixini araĢdırır, mətnin tarixi insanlar tərəfindən yaradılır... Bu halda isə mətnin tarixi cəmiyyətin tarixi ilə bağlı olur” [66, s.57] və cəmiyyətin tarixi bədii ədəbiyyatın ideya məzmununun formalaĢmasına təsir göstərir. Beləliklə, mətni tədqiq etmək üçün sadalanan məsələləri iĢıqlandırmıĢ köməkçi vasitə kimi praktiki əhəmiyyət kəsb edir. QASĠR ĠRSĠNĠN ĠDEYA MƏZMUNU VƏ KLASSĠK ƏNƏNƏLƏRĠ Mirzə Ġsmayıl Qasir poeziyasının ideya xətti təbii olaraq, Ģairin yaĢadığı dövrün və ictimai mühitin təsiri altında formalaĢmıĢ və bu Qasir yaradıcılığının ümumi məzmununun zənginliyində öz əksini tapmıĢdır. Tarixdən məlumdur ki, 1804-1813-cü illər rus-Ġran müharibəsi nəticəsində P.S. Kotlyarevskinin baĢçılığı altında rus qoĢunları Lənkəranı ələ keçirib, Ģəhəri rus imperiyasının forpostuna çevirmiĢ, bununla Azərbaycan MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 66
tarixində “ruslaĢdırma” siyasətinin ilk baĢlanğıcı məhz Lənkəranda öz təzahürünü tapmağa baĢlamıĢdır. Əsrin ortasında Lənkərana köçüb gələn Mirzə Ġsmayıl Qasir qısa müddət içərisində hakim rus üsul-idarəsinin yerli camaatın problemlərinin həllinə heç bir maraq göstərmədiyini, avtoxton islam mədəniyyətinin tədricən özünün ən zəruri mənəvi keyfiyyətlərini itirməyə məhkum olunduğunu baĢa düĢmüĢdü və bütün bunlar Ģairin satiraya meyl etməsində əsas rollardan birini oynamıĢdır. Ġranın Ģəhərlərini gəzmiĢ, ġirvanda və Muğanda yaĢayıb-iĢləmiĢ Qasir, yəqin ki, Lənkərandakı kimi ziddiyyətlərlə heç bir yerdə qarĢılaĢmamıĢdı. Məlumdur ki, Azərbaycan ədəbiyyatında satiranın müəyyən elementləri həcviyyat Ģəklində çox qədim tarixi köklərə malik olmuĢdur, lakin “orta əsrlərdə klassik sənətkarlarımızın heç biri satiranı ədəbi cərəyan halına salmaq üzərində xüsusi çalıĢmamıĢ və tarixi Ģəraitlə bağlı olaraq belə bir məqsəd o zaman heç qarĢıda durmamıĢdır” [38, s.122]. XIX əsrdə isə Azərbaycanın yeni tarixi Ģəraiti məhz konkret satirik poeziyanın meydana gəlməsinə təkan vermiĢ, ayrı-ayrı regionlarda yaranan ədəbiyyat nümunələri, müxtəlif Ģairlərin yaradıcılığı bir-birinə güclü təsir göstərərək, milli ədəbiyyatımızın bu cərəyan boyu yeniləĢməsinə yol açmıĢdır. Əlbəttə, burada Ģairlər arasında mənzum məktublaĢmalar da mühüm rol oynamıĢdır, lakin güman etməyə əsas var ki, Azərbaycan ədəbiyyatında satira zamanın tələbi olmuĢ, mühitin ortaya atdığı ədəbi problem kimi özünə yer qazanmıĢdır: ölkənin hər bir yerində məhəlli və bütövlükdə Azərbaycan üçün ümumi olan ictimai dərd-sər var idi,
bu da
ictimai təfəkkürün inkiĢaf qanunauyğunluqlarından biri kimi, satiranın təbii Ģəkildə ortaya çıxmasına səbəb olmaya bilməzdi. Sabirin “yazıb-yaratdığı günlərdə cəmiyyət məhəm- mədhəsənəmilərdən, novruzəlilərdən, qurbanəlibəylərdən, fatma- tükəzbanların uğursuz tale- yindən, qırmızısaqqal kiĢilərdən uzaqlaĢırdısa” [2, s.139], Zakirin və Qasirin dövründə müsəlmançılıq anlayıĢının tənəzzülə sürüklənməsinin, dini-əxlaqi- mənəvi dəyərlərin çox böyük ustalıqla siyasi təzyiq altında
ünütdurulmasının nəticəsində elə həmin
məhəmmədhəsənəmilərlə xudayarbəylər, pristavlarla qurbanəlibəylər, fatma- tükəzbanlar hələ meydana çıxmağa baĢlayırdı və həyatın özündəki belə yabançılıqlar ədəbiyyatda əksini tapmaya bilməzdi. Beləliklə, Mirzə Ġsmayıl Qasir kimi sənətkarlar ancaq ədəbi bir yenilikdir deyə yox, həyatın və ictimai mühitin təsiri altında satiranın
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 67
imkanlarından bəhrələnməyə meyil göstərir, ürəklərində qövr edənləri yalnız bu yeni janrın vasitəsi ilə kağıza “boĢaltmağın” mümkünlüyünü görürdülər. Məhz belə oldu ki, kifayət kəmiyyətdə (və yəqin ki, yalnız klassik mövzu ənənələrinə sadiq qalıb ancaq bu istiqamətdə iĢləsə idilər, bu kəmiyyət göstəricilərini inkiĢaf etdirib, kamil bir divan ortaya qoyardılar) və kifayət qədər uğurla lirik poeziya nümunələri yaratmıĢ Zakir də, Qasir də və sonralar Mirzə Ələkbər də Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində məhz satirik Ģairlər kimi tanındılar, klassik Azərbaycan satirasının ən görkəmli nümayəndələri oldular. Onların satirik poeziyası “müstəqil ədəbi cərəyana çevrilən Ģerin vuran qəlbi və düĢünən beyni olmuĢdur” [36, s.16]. Mirzə Ġsmayıl Qasir öz yaradıcılığına “Məcnun” təxəllüsü ilə yazdığı farsca və azərbaycanca qəzəlləri ilə baĢlamıĢdır. Onun lirik yaradıcılığının böyük əksəriyyəti həyatının Ġran dövrü və Lənkərana gəlib çıxmamıĢdan qabaqkı illərə aid edilə bilər. Lənkəran mühitində isə Qasir bütün gücünü- qüvvəsini maarifçiliyə, yaratdığı ədəbi məclisə, məclisçilik hərəkatının Azərbaycanda yayılıb-möhkəmlənməsinə yönəltmiĢ və bu yolda çox böyük maneələrlə qarĢılaĢdığından onun yaradıcılığında mübarizlik, ifĢaçılıq, satira əsas mövqeyə keçmiĢdir. Mirzə Ġsmayıl Qasir yaradıcılığında əsas ideya istiqaməti “iki dəqiqədə min dərdə çarə”, lakin ikinci tərəfdən, “zəminü zamanı bir-birinə vuran”, “çox tacir oğlu taciri həmmal eyləyən”, “hər gülüstani, istəsə, bir dəm xərabə edən” pulun, əskinasın, kapitalist münasibətlərinin tənqidi ilə bağlıdır ki, bu da Qasir satirasının ictimai dəyərini çox yüksəkdə saxlayır. Salman Mümtaz “Qasım bəy Zakir” məqaləsində Zakirin AĢiq, Zəbih, Zuyi, Didə, Mirzə Mehdi, Asi, Vəfa, Lə’li, Yusifi, Hacı Seyid Əzim və Sabirlə yanaĢı, Qasirin də müəllimi olduğunu qeyd edir [45, s.139] və bu tamamilə doğrudur. Lakin Qasiri satira aləmində ictimai cəhətdən Zakirdən və Seyid Əzimdən irəli çəkməyə sövq edən bir obyektiv amil vardır. Qasım bəy Zakir 1857-ci ildə artıq vəfat etmiĢ və çari zmiin 1861-ci ildə təhkimçilik hüququnu ləğv edəndən sonrakı dövr Azərbaycanını görməmiĢdir. Odur ki, bu böyük sənətkarın əsərlərində kapitalist münasibətlərinin ifĢası, pulun cəmiyyətdə iyrənc bir mövqe tutması, milli-mənəvi dəyərləri sıxıĢıdırıb məhv etməsi bədii ifĢa olunmamıĢ qalır. “Tarix göstərir ki, Azərbaycanın klassik sənətkarları öz dövrlərindəki haqsızlıq və zülmü tənqid etməkdə bir o qədər də sərbəst olmamıĢlar. Ġrticanın çomağı, yeni dövrdə isə çar senzurasının MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 68
qanlı qələmi daim onların gözü qabağında gəlib durmuĢdur” [38, s.127]. Seyid Əzimin poeziyasında da belə vəziyyət özünü büruzə verir – Ģair ya pulun cəmiyyətdə mövqeyini hiss etməmiĢ, ya da çar metropoliyasından Azərbaycana ixrac edilən yeni münasibətlərə toxunmamağa üstünlük vermiĢdir. Qasirdə isə vəziyyət baĢqa cürdür. O, Azərbaycan Ģerində kapitalist münasibətlərinə toxunan və buna qarĢı etiraz edən ilk Ģairdir. O, baĢa düĢürdü ki, tarixən heç bir təhkimçilik ziddiyyətləri olmamıĢ Azərbaycanda Rusiyanın problemlərindən irəli gələn çar fərmanının tətbiqi əslində burada milli xanlıq-bəylik münasibətləri qalıqlarının tamamilə məhv edilməsinə, beləliklə, millətin özü içərisindən liderlər müəyyənləĢməsinin qarĢısının alınmasına və deməli, milli-mənəvi dəyərlərin, ənənəvi müsəlmançılıq münasibətlərinin məhv edilib, onların pul-kapitalist münasibətləri ilə əvəzlənməsinə, bir sözlə, Azərbaycan mədəniyyətinin, azərbaycanlı Ģüurunun biryolluq kölələĢdirilməsinə yönəldilmiĢdi. Məhz bunu dərindən duyduğu üçündür ki, Qasir Ģerləri “ictimai həyatın mənfiliklərini qəzəblə ittaham edən, yaxud kəskin surətdə lağa qoyan” [14a, s.205] bir ideya ilə silahlanır, satirikləĢir, bu Ģerdə etiraz səsi coĢub-daĢır. ġair özü türkcə yazdığı pula aid dörd Ģerin mətləsini xatırlayaraq, pul- kapitalist münasibətlərinə qarĢı mövqeyini altıncı dəftərin (B-1266) sonundakı farsca qeydində belə açıqlayır: “Pulun keyfiyyət və xasiyyəti haqqında mürəbbe, müxəmməs və sairədən ibarət bu bir neçə parça Ģeri onlara nəzər salanların ibrət alması üçün məsxərə (satira) Ģəklinə saldım və camaat arasına atdım. Lakin vaxt olmadığı üçün bəzi nüsxələr tapılmadı. Sözsüz ki, istər-istəməz bu bir neçəsindən baĢqa hər sözün mətləsi sona qədər yazılmadı. Zəmanə adamlarının çoxu pulun xəstəsidir. Əlbəttə, onların zövqünə uyğun olacaqdır”. Qasir pulun insanlar arasında zümrə fərqlərini dərinləĢdirdiyini, ictimai ziddiyyətləri artırdığını, çərxi-fələyi tamamilə tərsinə fırlatdığını görür: Gəh bir zaman pəĢĢəni manəndi-fil edər, Gəh bir qarıĢqatək eyliyir əcdahanı pul... Pulun çox ədalətsizliklər törətdiyini və yaramaz adamlara qismət olduğunu göstərir:
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 69
Hər yerdə mümsük olsa, onu axtarıb tapar, Eylər onun cibində, evində məkanı pul... Ümumiyyətlə, Qasirin satira yaradıcılığında pula, qara pula, əskinasa, kapitala həsr olunmuĢ bir sıra silsilə Ģerlər vardır ki, ideya-məzmun etibarilə bunların hamısı bir-birini tamamlayır, Ģairin kapitalist münasibətləri haqqında dünyagörüĢünü əks etdirir. Qasir yaradıcılığında cəhalətin, geriliyin, hətta o dövr üçün belə köhnə fikirliyin tənqidi, yenilik uğrunda mübarizə motivləri, təhsil almağa, maarifə qoĢulmağa çağırıĢ əsas yerlərdən birini tutur: Uyma, ey dil, qəflətə, bir dəm ayıl sən xabidən, Hər zaman ibrət götür girdari-Ģeyxü nabidən deyən Ģair “tifli-məktəb”in “əbcədü dəftərdən agah” olmadığından məyus olur, bütün bunların vilayətdə kizbü-böhtana, yalançılığa, insanlar arasında bir-birinə pis münasibətlərin yaranmasına yol açdığını görür, bütün hirsini “sən öləsən!” nidası ilə kağıza tökür: Xasü amm içrə qəribə mütəarif olmuĢ, Ġnanır, söyləsə hər kimsə yalan, sən öləsən... Cəhalət o qədər baĢ alub gedir ki, mənəviyyatsızlıq o həddə çatır ki, Anlasa gər bir-birinə yalan yerə deyib, DüĢər ortalığa nahaq yerə qan, sən öləsən... “Həqqi-batil sındı cəhlilə” – deyən Qasir insanların “Ģər’i - peyğəmbərdən” uzaqlaĢdığını və buna görə də “əl kəc, qələm əyri” olduğunu görür, bir-sıra Ģerlərində öz zəmanəsindən Ģikayətlənməli olur. Bu mənada Ģairin “Anlamadım” Ģeri çox səciyyəvidir. Qasir dünyanı gəzib-dolaĢdığını, “bəzi ətrafı dolandığını”, lakin “mərifətü əqlü kəmala” rast gəlmədiyini, onu anlamadığını yazır. Nadanlıqdan camaat ancaq var-dövlət, cah-cəlal yığmaqla məĢğuldur. “Bəzilər Məkkəyə getcək adını Hacı qoyar” və təkəbbürdən “bir neçə kəs börkünü qıyqacı qoyar” – bütün bunlardan MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 70
“nədir mənfəəti-cahü-cəlal, anlamadım”, - deyən Ģair əsl xoĢbəxtliyin, tərəqqinin oxuyub təhsil almaqda olduğunu, xalqın öz mənliyini qoruya bilməsinin açarının maarifçilikdə olduğunu dərk edir. Tədqiqatçıların qənaətlərinə görə, Qasirin satiraya üz tutmasının bir səbəbi də Lənkəranda ona “babi” adı qoymuĢ nadanların münasibətindən irəli gələn Ģəxsi motivlərlə bağlı olmuĢdur. “Ruhani və cəhalətpərəstlər Qasir kimi mütərəqqi fikirli adamla heç vaxt barıĢmır, hər vasitə ilə ona zərbə vurmağa çalıĢırdılar. Məhz bu səbəblər M.Ġ.Qasiri həcv və satirik Ģerlər yazmağa məcbur edir. Qasir “KiĢilər” adlı bir satirik Ģerində cəhalətpərəstləri “yalançı müsəlman” adlandıraraq, bu nadanların əlindən tənqə gəldiyini bildirir: EĢidin bu sözü, ey sahibi-iman kiĢilər! Məzhəbi pak, özü pak müsəlman kiĢilər! Lənkəranda, görəsən, mən kimə naxoĢ demiĢəm, Ya kimin kasəsinə, kisəsinə boĢ demiĢəm, Ya kimin atına dübrüĢ, eĢĢəyinə hoĢ demiĢəm, Ya ki mən hansı görək adəmə sərxoĢ demiĢəm. Ta ki, məndən ola bir kimsəyə üsyan, kiĢilər! Mənə “babi” deyən heç etməyib əndiĢəsini, Ġstəyibdir isbat edə öz piĢəsini. Bir baxın anlamaza, daĢla çalıb ĢüĢəsini, YetiĢə həcv ilə, bilməyib, qazaram riĢəsini Yazaram mən ona bu növ ilə dastan, kiĢilər!” [57] Qasirin bu Ģeri də təəssüf ki, kitabına düĢməmiĢ, eyni adlı baĢqa Ģeri verilmiĢdir. Təbiidir ki, öz Ģəxsi düĢmənlərini “sahibi-iman”, “pak müsəlman”, ələlxüsus da “kiĢilər” adlandırmaqla Qasir olduqca dərin və bu cür “kiĢilərin” qana bilməyəcəyi üslubi ironiyaya, kinayəyə əl atmıĢ, onların əslində bu keyfiyyətlərdən məhrum olduqlarını çox eyhamlı Ģəkildə çatdırmıĢdır. Tədqiqatçı-alim M.Mustafayev haqlı olaraq, göstərir ki, “Qasirin bu Ģerini oxuduqda istər-istəməz M.Ə.Sabirin “A Ģirvanlılar”, Mirzəli Möcüz ġəbüstərinin “A Ģəbüstərli dadaĢlar, sizə mən neyləmiĢəm?” Ģerləri yada düĢür” [41]. Bu isə ona iĢarədir ki, XIX əsrdə də, XX əsrin əvvələrində də, MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 71
Ġranda da, Turanda da qabaqcıl ziyalıların qisməti eyni cür, həyatı və mühiti eyni cür idi. Qasir Ģerinin ideya Ģaxələrindən birini qadın hüquqsuzluğuna qarĢı mübarizə təĢkil edir. Ümumiyyətlə, XIX-XX əsrin əvvəllərinin satirasında “siğə, mütə, çoxarvadlılıq, qeyri-bərabər-evlənmək, qadını ev dustağı edən Ģəriət qanunları kəskin satira atəĢinə tutulur. Azərbaycan qadınının ismət və ləyaqəti, heysiyyat və mənliyi, mənəvi paklıq və ucalığı müdafiə olunur” [19, s.136]. Bu mənada Qasir Ģeri nəinki istisna təĢkil etmir, hətta, əksinə, XIX əsr Azərbaycan satirasının adı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində özünəməxsus sanballı yer tuta biləcək gözəgəlimli nümayəndələri içərisində Qasir birinci Ģəxsiyyətdir ki, qadın hüquqsuzluğu məsələsinə öz yaradıcılığında geniĢ yer verir. Zakir və Seyid Əzim satirasında qadın problemi böyük bir məsələ kimi qoyulmamıĢ, sonralar Mirzə Jəlil, Sabir, Yüsif Vəzir kimi bir sıra ədiblərimiz tərəfindən inkiĢaf etdiriləcək bu mövzu ilk dəfə bu qədər dolğunluğu ilə Qasir poeziya- sında iĢlənmiĢdir. XIX əsrin məĢədibadlarının, gülnazlarının taleyini ilk dəfə Qasir görüb-sezmiĢ və kəskin atəĢə tutmuĢdur. ġair öz yaradıcılığında qadın məsələsinə ya birbaĢa toxunaraq, bu mövzuda Ģerlər yazmıĢ, ya da ayrı-ayrı Ģerlərində nadan və cahil xalq kütlələrinin rəzilləĢmiĢ dünyagörüĢləri fonunda adiləĢmiĢ belə eybəcər hallara toxunmuĢdur. Deyilənə görə və həm də Ģerin özünün məzmunundan göründüyü kimi, Qasir cavanlığında Balaxanım adlı bir gözələ vurulmuĢ, lakin atası onu Molla Əli adlı bir qocaya satmıĢ, beləliklə, cəhalətdən doğan bir bəlanı öz taleyində hiss edəndən sonra o, qadın hüquqsuzluğunu ifĢa edən “Balaxanım” adlı satirik Ģerini yazmıĢdır: Nə rəvadır qoca kiĢi gəlinin Tapsın vüsalından kam, Balaxanım... Qasir öz sevgilisinə müraciətlə onu qocaya ərə getməyə razı olmamağa, “qoca hirək kiĢiləri” tutmamağa, ona ərə gəlib, onunla xoĢbəxt olmağa çağırır. “Dəliqanlı” cavanlıq dövründə yarına yalvarıb, ondan vəfa gözləməsi gənc Qasirin hələ o illərdə sadəlövhcəsinə ədalətə, haqqa inanmasına, digər tərəfdən, qadının kölə vəziyyətini yaxĢı baĢa düĢmədiyinə dəlalət edir. Amma
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 72
heç bir Balaxanım öz “Hacı filani” atasının, qardaĢlarının, əmilərinin sözündən çıxa bilməzdi. Məlumdur ki, Qasirin ilk məhəbbəti daĢa dəymiĢ, Balaxanımı qoca mollaya vermiĢlər. Tədricən bu həyatdan baĢ çıxarmağa baĢladıqca, Azərbaycan qadınının “malü əĢya” kimi satılıb-alındığını öz gözləri ilə gördükcə, Qasirin hiddəti artır, belə ədalətsizlikdən yana-yana “Ərə verdi” Ģerini yazır: Öz nökərinə versə idi, gər bu ayaqdan, Heç kimsə deməzdi ki, qızı nökərə verdi. Halbuki qızı satıb pul qazanmaq eĢqinə Ahu bərəni bir yekə nərrə xərə verdi. Söyləyüblər qızı ver itə, amma iti aldat, Bu səhv eləyib, qoydu iti, əntərə verdi. və gör bir nə zəmanədir ki, özləri də öz qızlarını elə həmin cür satan Hacı- Filanilər də “söylür hamı əfsus o qızdan”. Elmi-maarifi təbliğ edən, yeni tədris üsullu məktəb açmağa çalıĢanları “babi” adlandıran bir cəmiyyətdə “kiĢilər” kiĢiliyi-atalığı bu cür baĢa düĢürdülər. Qasiri də mənən yandırıb-yaxan bu idi ki, o, bütün bunların səbəbinin nadanlıqda olduğunu çox gözəl dərk edirdi. Beləliklə, Qasir satiralarının da XIX-XX əsrin əvvəllərinin bu yeni cərəyanı içərisindəki ənənəviləĢmiĢ ideya məzmunundan qida aldığını, onu zənginləĢdiirdiyini görürük. Qasir yaradıcılığının əsas ana xəttini cəhalətə və geriliyə qarĢı mübarizə, maarifçilik ideyaları və bundan irəli gələn qadın hüquqsuzluğunun tənqidi təĢkil edir. Qasirin hətta ilk baxıĢda Ģəxsi problemi kimi görünən mənzum-satirik məktublaĢmalarında, həcvlərində belə, bu prinsipial məsələlərə sıx-sıx toxunulur. Mirzə Ġsmayıl Qasir olduqca vətənpərvər Ģair idi. Buna ən bariz dəlillər kimi onu nümunə göstərə bilərik ki, “Azərbaycan” adının çar siyasəti nəticəsində azərbaycanlılara unutdurulduğu, vətənimizin ümumən Qafqaz adı altında tanıdılması illərində, XIX yüzillikdə Qasir, demək olar ki, yeqanə satirikdir ki, öz Ģerində “Azərbaycan” kəlməsini iĢlədir: Tərk olub indi bizim əsrdə həm qismi-qəsəm, Eyləyüb xəlqə hamı cərbi-zəban, sən öləsən. MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 73
Nə ki, Azərbaycan, bəlkə, Ġraq əhli, hamı, Dəb olub bundan çinin, ondan çinan, sən öləsən... Ayrı-ayrı Ģerlərində o, dilinin türk dili olduğunu dəfələrlə qeyd edir, hətta farsca yazdığı çoxsaylı Ģerlərindən bir mürəbbedə türk Ģairləri Füzuli və Nəvainin “sözunə aĢiq” olduğunu göstərir. Onun bütün həyatı və fəaliyyəti də vətəninin və xalqının çiçəklənməsi, “ikinci ana vətəni” doğma Lənkəranın tərəqqisi, ölkədə elm və maarifin, anadilli ədəbi məclis hərəkatının yayılması iĢinə sərf olunmuĢdur. Bütün bunlar Qasirin böyük vətəndaĢ, millət və torpaq qeyrəti çəkən vətənpərvər Ģəxsiyyət olduğunu təsdiqləyir. Deməli, Qasir öz əsərlərində, ictimai inkiĢaf qanunauyğunluqlarını və cəmiyyətin dəyiĢkənlik dialektikasını nəzərə almayıb, Azərbaycanda yetiĢməkdə olan kapitalist münasibətlərini pisləməklə, maarifçilik xəttini tutmaqla, qadın hüquqsuzluğuna və nadanlığa qarĢı çıxmaqla əslində bir böyük ideyaya – vətənpərvərlik ideyasına xidmət etmiĢ, bu ideyanın ədəbiyyat vasitəsi ilə xalq kütlələrinə çatdırılmasına çalıĢmıĢdır. Mirzə Ġsmayıl Qasirin ən mühüm xidmətlərindən biri onun Zakir kimi görkəmli müasiri tərəfindən binası qoyulmuĢ satiranı və bu cərəyandan irəli gələn mövzu və sücetləri özünün uzunömürlü yaradıcılığı boyu yaĢadıb püxtələĢdirilməsi, Lənkəran mühitindən doğan orijinal variantlarla zənginləĢdirməsi və nəhayət, “öz əli ilə” XX əsrin qovuĢuğuna gətirib çatdırması sayıla bilər. Yeni əsrdə isə Mirzə Ələkbər Sabir və onun müasirləri kimi mütərəqqi ziyalılarımız Qasir poeziyasındakı ruhu və ideyanı mənimsəyib, davam və inkiĢaf etdirmiĢ, daha yüksək zirvələrə qaldırmıĢlar. Əgər Qasir yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində satiranın təĢəkkülü və inkiĢafını öyrənmək baxımından maraq çəkirsə, ikinci tərəfdən, Qasir Ģerinin tədqiqi bütünlükdə XIX əsr boyu Azərbaycan ədəbiyyatının inkiĢafını, yeni ədəbiyyatın meydana gəlməsini, klassik ənənələrdən yeni- yeni forma və məzmun faktlarının meydana çıxması prosesini izləməyə imkan verir. Bütün bir əsr ərzində çox maraqlı həyat və yaradıcılıq yolu keçmiĢ Ģair-pedaqoqun əsərləri içərisində, bir yandan, tam klassik Ģeriyyatı özündə əks etdirən, ikinci tərəfdən, yeni ədəbiyyatda da klassik poeziya ənənələrini bir element kimi yaĢadan və nəhayət, üçüncü tərəfdən, yazılı ədəbiyatımız üçün ancaq XIX əsrə xas yenilikləri əhatə edib, klassik
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 74
elementlərdən məhrum olan çox gözəl Ģerlərə rast gəlirik. Tədqiqatçılar qeyd etmiĢlər ki, “XIX əsr qəzəl Ģairlərindən fərqli olaraq, Qasir klassik Ģer formalarından baĢqa, heca vəznində, aĢıq ədəbiyyatı ruhunda qoĢmalar da yazmıĢdır” [34, s.40]. Deməli, Mirzə Ġsmayıl Qasir yaradıcılığında yeni ədəbiyyata xas olan cəhətləri onun Ģerlərinin yalnız məzmununda deyil, formasında da görürük. Bu isə Qasir irsinin mətnĢünaslıq təhlili üçün mühüm təcrübi əhəmiyyət kəsb edir. Bununla yanaĢı, Qasir Ģerlərindən heç biri boĢ fəzada yaranmamıĢdır və onun bütün yaradıcılığında bu və ya digər dərəcədə klassik Ģer ənənələri özünü büruzə verir. Yəqin ki, Qasirdə klassik ənənələrdən danıĢarkən hr Ģeydən əvvəl onu qeyd etmək lazımdır ki, Mirzə Ġsmayıl Qasir satira ədəbiyyatında orta əsrlər Azərbaycan Ģerlərində geniĢ yayılmıĢ qəzəlin formal cəhətlərini, yəni satirada lirikanın formal elementlərini tətbiq etmiĢ ilk Ģairlərdən biridir. Sonralar Mirzə Ələkbər Sabir tərəfindən daha da inkiĢaf etdirilib, geniĢ iĢlənmiĢ bu bədii üslubun ilkin əlamətləri Qasir yaradıcılığında özünü göstərir: Neçə müddətdi qamıĢ söhbətimz ləngə düĢüb, Ġstərəm Ģe’r yazaq, qafiyəmiz tənqə düĢüb mətləli 6 beytlik satirası formaca qəzələ bariz nümunə ola bilər. Hicri 1301-ci ildə (=1883 m.) öz dostları Hüseynəli, Məhəmmədhəsən və Mirəli Nağıya zarafatla yazdığı Ey mənim dostlarım, mən kimi əbləh kiĢilər, Fikrü amalı uzun, niyyəti kutəh kiĢilər mətləli, Sizə bu nüqtəni kərrat deyibdür Qasir, Olmayın pis adama heç və’də həmrəh kiĢilər mətləli 10 beytlik satirası da formaca qəzəlin bütün əlamətlərinə cavab verir. Qasir satiraları içərisində bu cür məqamlara çox rast gəlirik. Bütün bunlar göstərir ki, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində hələ XIX əsrdə Qasir köhnə Ģer formalarına yeni məzmun vermiĢ, yeni ədəbiyyata tədricən keçid mərhələsində çox maraqlı bir ədəbi prosesin binasını qoymuĢdur. Onun
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 75
yaradıcılığında klassik ənənələrin qorunması belə əsərlərində özünün orijinallığı ilə seçilir: məzmun yeni, forma klassik və ənənəvidir. Mirzə Ġsmayıl Qasir yaradıcılığında klassik ənənələrdən daha geniĢ söhbət açmaq üçün isə onun lirikasını öyrənmək lazımdır. Məlumdur ki, Qasir əsasən ikidilli Ģair olub, əsərlərinin böyük bir qismini ana dilində və farsca yazmıĢdır. Öz yaradıcılığına qəzəl yazmaqla baĢlayan Qasir xüsusən cavan yaĢlarında bu janrda fəal olmuĢ, hər iki dildə gözəl lirika nümunələri yaratmıĢ, həyatının sonrakı dövründə isə “Fövcül- füsəha”dakı rolu və mühitin təsiri altında əsas qüvvəsin baĢlıca olaraq Azərbaycan dilində yeni ədəbiyyat incilərinin yaradılması üzərində cəmləmiĢdir. Bununla yanaĢı, Qasir ədəbi irsinin araĢdırılması bir daha sübut edir ki, Ģair öz yaradıcılığında klassik Ģer ənənələrinin yaĢadılmasına dərindən maraq göstərmiĢ, bütün ömrü boyu qəzəllər, mürəbbe, müxəmməs, müsəddəs, müstəzad, rübai və s. poeziya nümunələri yazmaqda davam etmiĢdir. Qasir kifayət qədər kamil təhsil almıĢ, fars və ümümtürk ədəbiyyatı xadimlərinin yaradıcılığı ilə yaxından tanıĢ olmuĢdur. Belə olduqda isə, təbiidir ki, klassik ədəbiyyat onun öz yaradıcılığına da güclü təsir göstərməli idi. “Kullandığı məzmunlar, dilə təsəvvüf tərzi klassik ədəbiyyatın prinsiplərinə görədir” [59, s.36]. Qasirin ümumiyyətlə bütün yaradıcılığına və dini-fəlsəfi dünyagörüĢlərinə ġərqin böyük mətəfəkkirlərinin nəzərəçarpacaq təsiri olmuĢ və o özü Ģerlərində bunu etiraf edərək, ayrı-ayrı Ģəxsiyyətlərin adlarını çəkmiĢdir. Maraqlı haldır ki, Qasir ana dilində yazdığı əsərlərdə fars Ģairi Hafiz ġirazinin, farsca yazdığı Ģerlərində isə türk Ģairləri Füzuli və Nəvainin Ģeriyatına vurğunluğunu tərənnüm edir. “Qəzəllərində Füzulinin havasını görməmək mümkün deyildir. Farsca Ģerilərində də Hafizin təsiri vardır” [59, s.36], bununla belə Qasir Azərbaycan Ģerini fars Ģerindən, fars Ģairlərini türk Ģairlərindən fərqləndirmir. “Mirzə Ġsmayıl Qasir – поэт XIX века, благотворно использовавший и продолжавший классический литературные традиции, в стихах выражал симпатию к творчеству узбекского поэта: стихи, газел и саида мне всегда приятны из слов Физули, их «Хамса» Навои» [69]. Öz ustadlarının yaradıcılığında olduğu kimi, Mirzə Ġsmayıl Qasir də bütün lirikasında eĢq və gözəllik aĢiqi, hicrandan yanan və sevgilisinin MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 76
vüsalına çatmağa can atan, onun baĢına dolanan və gözələ əli çatmayanda, hətta təhqir olunanda özünü həqiri-fəqir tutan bir məcnun kimi çıxıĢ edir, gözəli ilahiləĢdirməyi bacarır: Qasira, dilbər haçan qətlimə durdu turĢru, Verməyib mən canımı canana təqsir eylədim... Beləliklə, Qasirin lirik qəhramanı altruizm, cəfakeĢlik əlamətlərini orta əsrlər Ģerindən qətirib yeni dövr ədəbiyyatına çıxarır, təmiz və təmənnasız məhəbbət rəmzi kimi yaĢadaraq, klassik ənənəni qoruyur. Eyni hal Qasirin farsdilli Ģerlərində də özünü göstərir. ورکوت هشيپ هب تسه ملد هک متفک ون ۀصق نوکم زاغآ هدزاب لد فلز ۀقلح رهز لد رازه دناشفا
دوب رادرب یوجب دوخ لد هتفک “Dedim, ürəyim sənin yanında girov qalmıĢ, o ürəyi geri qaytar, daha heç bir nağıl söyləmə. BaĢını silkələdi. Saçının hər telindən min ürək töküldü. Dedi, öz qəlbini axtar götür, rədd ol”.
Burada qeyd etmək yerinə düĢər ki, Qasir poeziyasında orta əsrlər lirikasında gen-bol iĢlənmiĢ ümumiləĢdirilmiĢ dini-əsatiri və ədəbi adlar sisteminin iĢlədilməsi ilə rastlaĢırıq ki, bu da Qasir poeziyasında klassik dil- üslub ənənələrinin saxlanılmasına iĢarədir və yeri gəldikcə mətnĢünasın karına gəlir. BaĢqa bir tərəfdən, Qasirin yaradıcılığında lirik Ģerdə sətirarxası, əslində daha dərin mənalar verilməsi ənənəsinin izlərinə də rast gəlirik. Bu cür mənaları (Füzulidəki kimi) baĢa düĢmək və bütün əhatəsi ilə qəbul etmək üçün oxucudan geniĢ məlumata və biliyə sahib olmaq tələb olunur. Mistik təfəkkürə əsasən, güya cadugərlər kimisə və ya hansısa ruhu öz yanlarına çağırmaq üçün (ehzar etmək üçün) dua deyib, od içinə nal atırmıĢlar. Qasir həmin beytdə bundan istifadə edir və gözəlinin od kimi
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 77
alıĢıb – yanan üzünə tökülmüĢ zülfünü ehzar nalına bənzədib, Allahdan sevgilisinin onu ehzar etməsini arzulayır: Tərcüməsi: Zülf çün həlqələnib, naldır, atəĢdə yanır. KaĢ, ya rəbb, məni o, sehrlə ehzar etsin. * Qasir yaradıcılığında klassik ənənələrdən biri də onun nəzirə yaradıcılığında özünü göstərir. O, Nizaminin, Füzulinin, Firdovsinin, Xəyyamın, Hafizin, Sədinin, Jaminin, özbək Ģairlərindən Lütfinin və ƏliĢir Nəvainin Ģerlərindən ustalıqla istifadə etmiĢ, üslubi novatorluq kimi onlara çox maraqlı nəzirələr yazmıĢdır. Məsələn, XIV əsr Ģairi Lütfinin Sənsən sevərim, xox inan, xox inanma, Kondur ciqarim xox inan, xox inanma [61, s.99]. mətləli Ģerinə: Ey taci-sərim, xah inan, xah inanma, Sənsəngühərim, xahinan, xahinanma. Həmçinin Qasirin həmin mətləli qəzəlindəki Nərgiz kimi çeĢmindən olub teĢnə qəzalun, Yandı cigərim, xah inan, xah ininma. beyti istər-istəməz dahi Füzulinin Nərgisin fikri, Füzuli, gözəl könlündə gəzər, Tutar ahu vətən ol yerdə kin, otlu-suludur. misralarını yada salır. *
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 78
Qeyd etmək lazımdır ki, Mirzə Ġsmayıl Qasir hələ təhsil illərində cığatay Ģairlərinin əsərlərini oxumuĢ və bu dili öyrənmiĢdir. Buna görə də ayrı-ayrı mənbələrdə Qasirin “Cığataysayağı” baĢlığı altında Ģerlərinin də mövcüd olduğu göstərilir, lakin təəssüf ki, Ģairin yazılı irsi arasında buna rast gəlmirik. Ancaq Lütfiyə yazdığı həmin nəzirə bu gümanın əsassız olmadığını göstərir. Bütün bu klassik poeziya əlamətləri ilə yanaĢı, Mirzə Ġsmayıl Qasir yaradıcılığının əsasən yüksək pafosluğu, həyatiliyi, dünyəviliyi xüsusi qeyd olunmalıdır. Qasirdə hətta ən çətin məqamlarda belə, nikbinlik, gələcəyə inam, vüsala ümid var. Qasir poeziyasında sufilikdən və ya hansısa bir dini təriqətçilikdən əsər-əlamət yoxdur. Obrazlı desək, Mirzə Ġsmayıl Qasir poeziyası ənənəvi orta əsrlər ədəbiyyatından “gülə-gülə ayrılmaqda olan” yeni Azərbaycan ədəbiyyatının aynasıdır. Qasir füzuliyanə səpgidə yazdığı lirik əsərlərində belə, dünyəvi ləzzəti, məhəbbəti tərənnüm edir, cənnətdə vəd edilən nisyə eyĢ-iĢrəti rədd edir. Deyilənlərlə yanaĢı, Mirzə Ġsmayı Qasirin bəzi ədəbi priyomların və mövzuların sonralar XX əsrin əvvəllərinin Azərbaycan poeziyasında ənənəviləĢməsində rolu da qeyd olunmalıdır. Bu zaman ya Qasirin priyomları və mövzuları sonrakı satiriklər tərəfindən qəbul edilərək, daha da zənginləĢdirilmiĢ, ya da Qasir öz müasirlərinin priyom və mövzularını mənimsəyərək sonrakı nəslə ötürə bilmiĢdir. Belə ki, hələ 60-cı illərdən Azərbaycan ədəbiyyatĢünaslığında qəzəl, mərsiyə, müxəmməs, müsəddəs və məsnəvi klassik Ģer formalarının satiraya ilk dəfə gətirilməsi Sabirin novatorluğu kimi qələmə verilirdi [53, s.89-96]. Qasir yaradıcılığının geniĢ təhlili isə göstərir ki, bu formalarda satirik Ģerlər yazmağın təməlini məhz o qoymuĢdur və yalnız sonralar milli satiramızda həmin priyom kütləviləĢib, Sabir Ģerində özünün zirvəsinə çatmıĢdır. Belə ki, Qasirin “Bahalıq”, “Pul”, həmçinin qadın hüquqsuzluğunun tənqidinə həsr olunmuĢ Ģerləri qəzəl, qəsidə formasındadır. Onun “Əskinas” Ģeri müsəddəs, “KiĢilər” Ģeri müxəmməs formasındadır və s. Bütün bunlar, həmçinin Qasirin ayrı-ayrı mövzu və misralarının Sabirdə də iĢlənib məĢhurlaĢdırılması ehtimal etməyə inam yaradır ki; Mirzə Ələkbər Mirzə Ġsmayılın yaradıcılığı ilə tanıĢ olmuĢ, ondan müəyyən ideya və fraqmentləri əxz etmiĢdir. Nümunə üçün müqayisə etmək olar: MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 79
Qasirdə: Ah, səd ah, həzar ah, rəfiqa, səd ah! Oldu bica yerə ömrüm bu cəhan icrə tabah... Sabirdə: Əfsus, qocaldım, ağacım düĢdü ədimdən, Səd heyf cavanlıq! Qasirdə: Bilmirəm, mən sənə, ey sahibi-himmət, nə yazım, Eyliyim bir neçə əhvalıva diqqət, nə yazım... Sabirdə: ġairəm, çünkə vəzifəm budur əĢ’ar yazım, Gördüyüm nikü bədi eyləyim izhar, yazım... Bundan baĢqa, Mirzə Ġsmayıl Qasir bir pedaqoq kimi dərs vəsaiti yaradaraq Azərbaycan məktəbinin yeni tədris üsuluna keçməsi üçün bir yenilikçilik addımı atmıĢsa, ikinci tərəfdən, Ģagirdlərin fars leksikasını yaxĢı mənimsəməsi üçün ənənəvi – orijinal bir mənzum lüğət yazmıĢ və bunu farsca Ģərhi-halında qeyd etmiĢdir: “Yüz beytlik lüğət yazdım Ģer ilə o zaman”. Məlum olduğu kimi, orta əsr ġərq leksikoloqiyasında xarici dilin daha yaxĢı öyrənilməsi üçün ayrı-ayrı Ģairlər, yəqin ki, Qasir kimi – özlərinin dərs dedikləri mədrəsə Ģagirdləri üçün nəzmlə lüğət yazırdılar. Bunun iki üstünlüyü var idi: əvvəla, Ģagirdlər Ģeri daha yaxĢı yadda saxlayır və beləliklə, avtomatik olaraq, əcnəbi dilin leksikasını da mənimsəmiĢ olurdular, ikincisi, bu yolla lüğətçilik məktəbi də zənkinləĢirdi. Beləliklə, Qasir yaradıcılığında ənənə məsələsini araĢdırarkən, onun bu lüğəti haqqında danıĢmamaq olmur. Müəllif lüğətini “azərbaycanca-farsca” prinsipi üzrə qurmuĢ və adlandırmıĢdır. Beləliklə, Qasirin bu əsəri Azərbaycan leksikoqrafiya tarixində ilk “terminoloji lüğət”lərdən biri hesab edilə bilər.
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 80
Lüğət baĢlanır: دوﺑ وﺳﯾﮐ چاس فلز کپرب یوک موترسا شب نادبوربا اشق انشيپ نيلآ تسا شوگ قالوق مه Bitir: زيبمازيس ممن من هون تسوا نآ وب نيا انبرمه یا دوب اننيا رالوب انشيا دالوا مه Göründüyü kimi, Mirzə Ġsmayıl Qasir Ģer yaradıcılığında da, müəllimlik fəaliyyətində də öz əcdadlarının qoyub getdikləri klassik ənənələrə dayaqlanmıĢ, lakin dövrün və mühitin artıq dəyiĢdiyini, köhnə doqmatik stereotiplərin inkiĢafa mane olduğunu dərk edərək, istər bir Ģair kimi, istərsə də pedaqoq kimi Azərbaycan mədəniyyətinin müasirləĢdirilməsi iĢində fəal iĢtirak etmiĢdir.
Yüklə 6,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|