MİRZƏ İsmayil qasir axundzadə 210 baki 2015
Yüklə 6,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
yazıb yaradır, Ģerləri dillərdə əzbər olurdu, mədrəsələrdə, kitab emalatxanalarında köçürülüb yayılırdı. Azərbaycan əlyazma kitabı tarixinin araĢdırılması [bax: 28, s.5-19; 29, s.5-12; 65, s.5-17] göstərir ki, əlyazma kitabı mədəniyyəti məhz XIX əsrə qədər – Azərbaycanın iĢğalına qədər yüksəliĢdə olmuĢ, XIX əsrdən isə, bir yandan da, tədricən çapçılığın Azərbaycana yol tapması ilə tənəzzülə doğru getmiĢdir. Çarizmin Azərbaycanda xanlıq-bəylik statusunu ləğvetmə siyasəti nəticəsində kitab sənətkarları sifariĢ mənbəyindən yavaĢ-yavaĢ məhrum
olmuĢ, mədəniyyətimizin bu qolu tənəzzülə uğramıĢdar. XIX əsrdən artıq kitabçılıq xətti ilə Ģairlik əl vermirdi. Mədrəsələrdə Qur’anın, Hafizin, Sədinin əsərləri köçürülürdü. Yeni meydana çıxan satiriklərin əsərlərini heç kəs köçürmürdü. Məsələn, Seyid Əzim kimi Ģəxsiyyətin əsərlərinin cəmi 7 nüsxəsi (Azərbaycanca divanın 3 nüsxəsi, fars divanının, təzkirəsinin bir nüsxəsi və iki Ģerilər toplusu nüsxəsi) məlumdur [bax:76]. Belə bir Ģəraitdə əsərlərinin əlyazma kitabı Ģəklində yayılmadığını və hətta çap etdirmək imkanlarının olmadığını görən XIX əsr Ģairləri özlərinin ayrı-ayrı regional birliklərini yaradıb, ədəbi məclislərdə toplaĢmağı qərara aldılar. Yalnız bu yolla məĢhurlaĢıb tanınmaq, Ģerlərinə əbədilik qazandırmaq olardı. Bu məclislərdə isə Ģairlərin bir-birinə təsiri olduqca güclü idi. Lakin məclis Ģairlərinin Ģerləri heç də məhdud dairədə qapanıb qalmır, xalq kütlələrinin dilində əzbər olurdu. Məsələn, Mirzə Ġsmayıl Qasirin özünün Ģerlərinin böyük bir qismi onun vəfatından çox-çox sonralar, XX əsrin hətta II yarısında Lənkəran ziyalılarının dilindən toplanıb, təzədən yazıya köçürülmüĢdür. Deməli, XIX əsrin ədəbi məclislərinə, həmin məclis üzvlərinin fərdi yaradıcılıqlarına qarĢı daha obyektiv fikir söyləmək və bu mühiti lazımınca qiymətləndirmək vaxtıdır. Ümumiyyətlə, XIX əsr ədəbiyyatı özünün məclisləri ilə məĢhurdur. Düzdür, hələ orta əsrlərdə də Azərbaycan ərazisində ədəbi məclislərin olduğu bəllidir. Məsələn, XII əsrdə Təbrizdə Eldəgizlər və ġamaxıda ġirvanĢahlar saraylarında ədəbi məclislər fəaliyət göstərmiĢ, Xaqani, Fələki, Beyləqani MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 17
kimi Ģairlər bu məclislərdə ĢerləĢmiĢlər [3, s.67]. Xətai sarayında MəliküĢĢüəra Həbibinin baĢçılıq etdiyi və Süruri, ġahi, Matəmi, Tüfeyli, Qasımi kimi Ģairlərin iĢtirak etdiyi ədəbi məclisin fəaliyyəti tarixə düĢmüĢdür [bax:3,s.308-341]. Lakin “saray ədəbi məclisləri nəzərə alınmasa, Azərbaycanda XIX əsrə qədər Ģairlərin müstəqil bir məclisi olmamıĢdır” [24, s.2]. Bu dövrün ədəbi məclislərinin əsas əlamətdar cəhəti onda idi ki, “mənsub olduğu sinifdən, varlı və ya kasıb olmasından asılı olmayaraq, hər bir Ģair, Ģer-sənət həvəskarı rəğbət bəslədiyi, yığıncaqlarında iĢtirak etmək istədiyi məclisin üzvü ola bilərdi. Buna görə də XIX əsr ədəbi məclisləri bir növ demokratik kütləvi yaradıcılıq ittifaqları səciyyəsi daĢıyırdı” [24, s.2-3]. Bütün Azərbaycanda məclisçilik sayəsində ədəbi dirçəliĢ, yenilik sezilirdi. Yeni Azərbaycan ədəbiyyatının formalaĢmasında XIX əsr ədəbi məclislərinin xüsusi rolu mütləq qeyd olunmalıdır. Bir yerə toplaĢan Ģairlərin bir-birinə təsirinin artacağı təqdirdə ədəbiyyatda yeknəsəqlik meydana çıxa bilərdi. Bunu nəzərə alan məclis üzvləri öz yaradıcıqlarında həm forma, həm də məzmun yeniliyi axtarır və daim ədəbi axtarıĢda bulunurdular. Bir məclis üzvlərinin öz aralarında ĢerləĢməklə yanaĢı, ölkənin baĢqa məclislərindəki yenilikləri əxz etmək səyləri bununla əlaqədar idi. Həmid Araslı göstərir ki, belə məclislərdə ən çox müəmmalara, yəni Ģerin forma və məzmununda qeyri-adilik yaratmağa fikir verilirdi [7, s.95]. ġairlərin bir yerə toplaĢması ilə orta əsr Ģerinə məxsus tərkdünyalıq hissləri, sufilik motivləri sıradan çıxır, “ələmdən nəĢəyə”, daha ciddi desək, real gerçəkliklərin tərən - nümünə keçid üstün gəlirdi. Burada dinib-danıĢma, müĢairə əsas idi. Klassik üslub müĢairəyə bir o qədər də geniĢ imkan vermədiyi üçün bu cür məclislər mühitində istər-istəməz sıradan çıxmağa meyl edirdi. Ədəbi məclislərin əsas məziyyətlərindən biri də onların son nəticədə Azərbaycan Ģerindən sufilik ruhunun uzaqlaĢdırılmasında, ədəbiyyatın həyata dönüĢündə rolu ilə Ģərtlənə bilər. Digər tərəfdən, “bu məclislər təkcə yaradıcılıq iĢləri ilə deyil, elmi- nəzəri məsələlərlə də məĢğul olur, ədəbiyyat tarixini, xüsusən görkəmli sənətkarları müntəzəm surətdə öyrənirdilər” [10, s.4]. Məsələn, Seyid Əzim təzkirəsinin yaranmasında ġamaxıdakı “Beytüs-səfa”nın fəaliyyətinin müəyyən rol oynadığını söyləmək olar. Üçüncü tərəfdən, bu məclislər anadilli Ģerimizin inkiĢafında, deməli, müasir Azərbaycan dilinin ədəbi üslubunun təĢəkkülündə mühüm xidmət göstərmiĢ, onun leksik və üslubi həcminin xəlqiləĢməsinə güclü təkan vermiĢdir. N.Qarayev XIX əsr
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 18
məclislərinin fəaliyyətini dərindən öyrənərək, belə nəticəyə gəlmiĢdi ki, “bu dövrdə Azərbaycan dilində yazmaq meyli çox qüvvətlənmiĢdi. Məclis Ģairlərinin, demək olar ki, hamısı öz Ģerlərini əsasən Azərbaycan dilində yazırdılar” [24, s.5-6]. Bu isə o demək idi ki, ədəbi məclislər rus iĢğalı altında olan Azərbaycanda vətənpərvərlik, milli dilimizi və mədəniyyətimizi qorumaq ideyalarının baĢlanğıcını qoyurdu. Artıq məclis üzvü olan Ģairlər ana dilinin imkanlarından milli mədəniyyətin yaĢadılmasının rəhni kimi faydalanır, təhsil aldıqları fars və ərəb dillərindən uzaqlaĢırdılar. Bu Ģairlərin əksəriyyətinin yaradıcılığındakı fars-ərəbdilli Ģer nümunələri əsas etibarilə ya məclisdən qabaqkı dövrün məhsulu kimi qiymətləndirilə bilər, ya da onlar bu Ģeirlərini məclisdən kənardakı mühitdə yazırdılar. Məclis dili-ana dili idi. XIX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatının xoĢbəxtliyi onda oldu ki, Azərbaycanın bütün bölgələrində belə ədəbi məclislər yaradılıb fəaliyyət göstərdi və bu məclislər, bir tərəfdən, ədəbiyyatın özünü köhnəlməyə qoymadı, ikinci tərəfdən, özünün minillik qüdrəti ilə çarizmin Azərbaycanı axıradək məhv etmək siyasətinə qarĢı sinə gərən ədəbiyyat amilinin gücü ilə özünəməxsus müqavimət hərəkatına çevrildi. Ədəbi məclis hərəkatının baĢlanğıcı böyük mütəfəkkir-pedaqoq Mirzə ġəfi Vazeh tərəfindən 1820-ci ildə Gəncədə qoyulmuĢdu. Onun yaratdığı, sonralar Tiflisdə fəaliyyətini davam etdirdiyi “Divani-hikmət” məclisi 1852- ci ilədək yaĢamıĢ və digər məclislərin ortaya çıxmasında əsas rol oynamıĢdı. A. Bakıxanovun 1825-ci ildə Qubada yaratdığı “Gülüstan” məclisi əsrin sonuna qədər iĢini davam etdirmiĢdi. 30-cu illərdə Ordubadda ġıxəli Naibin baĢçılığı ilə daha bir “ƏncümanüĢ-Ģüəra” məclisi yaradılmıĢdı. Nəhayət, Mirzə Ġsmayıl Qasir Lənkəranda yaĢayarkən buradakı Ģairləri baĢına toplayaraq, məclis hərəkatının bu bölgəyə gəlib çıxmasına nail olmuĢ, “Fövcül-füsəha” ədəbi məclisini yaratmıĢdı. “Fövcül-füsəha”nın sonralar ġamaxıda və Bakıda “Beytüs-səfa” (1867) və “MəcməüĢ-Ģüəra” (1880) məclislərinin yaradılmasına müsbət təsiri olmuĢdur. Belə ki, həmin məclis üzvləri Lənkəran məclisi ilə tez-tez əlaqə saxlayır, onun üzvləri ilə mənzum məktublaĢırdılar. Hətta Qasirin “MəcməüĢ-Ģüəra”nın məclislərinə dəvət olunduğu da məlumdur. Əsrin 60-70-ci illərində ġuĢada Mirzə Rəhim Fəna və Mir Möhsün Nəvvab tərəfindən əsası qoyulan “Məclisi-üns” və “Məclisi- fəramuĢan”ın da XIX əsr Azərbaycan ədəbi-mədəni mühitinin yeniləĢməsində, ədəbiyyatın müasirləĢməsində xüsusi rolu olmuĢdur [47a, MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 19
s.8, 32, 50, 72, 110, 166, 238, 346]. Həmin məclislərin təsiri altında ġəkidə, Qazaxda, AğdaĢda, Dərbənddə, Ġrəvanda, Təbrizdə, Ərdəbildə ədəbi dərnəklər meydana çıxmıĢdı [47a, s.430]. N.Qarayev qeyd edir ki, Qasir “Fövcül-füsəha”nı “Divani-hikmət”, “Gülüstan” və “ƏncümanüĢ-Ģüəra” ədəbi məclislərinin zəiflədiyi bir vaxtda təĢkil etmiĢdi [24, s.60], bu isə onu göstərir ki, Lənkərana qədər Azərbaycanın çox yerlərini dolaĢmıĢ Ģair belə məclislərin hər cəhətdən əhəmiyyətini baĢa düĢürdü və məclis hərəkatının sönməməsi üçün əlindən gələni edirdi. Tarixən “Fövcül-füsəha”dan sonra yaranmıĢ məclislərlə və ədəbi dərnəklərlə əlaqə saxlamaqla onların XIX əsr ictimai-siyasi zəminində yeganə milli qüvvə kimi yaĢamasına dərin maraq göstərmiĢdi. “Qasir ġamaxı, Bakı, Ərdəbil, Dərbənd, ġuĢa Ģairləri ilə yaxından əlaqə saxlamıĢ” [24, s.60], onları daim ĢerləĢməyə, ədəbi mübarizədən əl çəkməməyə ruhlandırmıĢdır. Mücrimə “ġuĢidə idim, namə- pəyamın mənə gəldi / Ol əmrə dedim mən də cəvabın sənə, gəldi”, - beytilə baĢlanan məktubdan Qasirin ġuĢada olması, orada çox qalması [24, s.57] və deməli, ġuĢa ədəbi məclislərində iĢtirak etməsi bəlli olur. Ümümiyyətlə, Qasir və ədəbi-mədəni mühitini öyrənərkən Ģairin istər “Fövcül-füsəha”dakı fəaliyyətini, istərsə də Azərbaycanın digər yerlərindəki ədəbi məclislərlə əlaqələrini, onların iĢləməsində öz köməyini əsirgəməməsini ayrıca araĢdırmaq lazımdır. Bu onun XIX əsr ədəbi-mədəni mühitindəki rolunu baĢa düĢməkdən ötrü vacib məsələdir. Dövrün mühitini müəyyənləĢdirən komponentlərdən biri kimi ölkədə maarifçiliyin, təhsil sisteminin vəziyyəti də nəzərdən keçirilməlidir. ĠĢğaldan sonra Rusiyanın Azərbaycanı minillik tarixi olan ġərq inkiĢaf təmayülündən çıxarmaq siyasəti nəticəsində ənənəvi təhsil, təlim-tərbiyə sistemi bərbad hala düĢməkdə idi. Nizamilər, vaqiflər, qövsilər yetirmiĢ köhnə mədrəsə təhsil sistemi artıq öz rolunu baĢa vurmaqda idi. Əsrin birinci yarısında hələ köhnə elm və maarif inersiya üzrə yaĢamaqda davam etsə də, artıq Avropada və Rusiyada təhsil modern vəziyyətə keçməyə baĢlamıĢdı, bu isə yeni imperiya ilə tanıĢ olmağa baĢlamıĢ qabaqcıl ziyalıları düĢündürməyə bilməzdi. XIX əsrdəki ictimai-siyasi dəyiĢiklərin əsas müsbət cəhətini bunda görmək olar ki, Azərbaycan ziyalıları Qərb inkiĢaf xətti ilə təmasa qovuĢdular. Bu elə bir dövr idi ki, bir qəbil dindarların fitvası ilə Azərbaycanda hətta kartof və pomidor əkilməsi belə “Ģeytan əməli” elan olunmuĢdu. “Əkinçi”nin və ayrı-ayrı ziyalıların tövsiyələrinə baxmayaraq,
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 20
əhali fanat ruhanilərin təbliğatına uyub bu mədəni bitkilərin əkilməsinə və yeyilməsinə tərəddüd göstərirdi. Hətta Qasirin də baĢına bununla bağlı bir əhvalat gəlmiĢdi. “Qasir və Mirzə Sadıq Mehmandarov (A.R.) pomidor və kartofun əhəmiyyətindən danıĢırmıĢlar... Bu bitki ancaq Ģəhərin müsəlman olmayan əhalisi tərəfindən “FəriĢtad” məhəlləsində əkilər və həmin bitkini “haramdır”, “murdardır” – deyə yeməzmiĢlər. ġəhərin cahil ruhaniləri hətta həmin bitkiləri maĢa ilə götürüb atarmıĢlar. Qasirin və Mirzə Sadığın təklifləri ruhani dairələrinin böyük narazılığına səbəb olur. Onların hər ikisinin Lənkərandan qovulması üçün qərar çıxarılır. Hər iki ziyalı əlacsızlıqdan o dövrün müctəhidinə məktub yazaraq ondan kömək istəyirlər. Alınan cavabda deyilir ki, bu bitkiləri məsləhət görənləri Lənkərandan qovmamalı, bəlkə, əksinə, onlara hörmətlə yanaĢmalı, dediklərinə riayət etməli, çünki müctəhidin özü də bu bitkilərdən istifadə edir” [57]. Bu kiçicik fakt o zamankı Azərbaycan mühitinin necə rəzil vəziyyətə düĢdüyünü, xalqı belə vəziyyətdən çıxarmaq üçün zəmanə ziyalılarının maarifçilik sahəsində necə böyük çətinliklərlə qarĢılaĢmalı olduğunu göstərir. Ġmperiya strukturlarında məmurluğa yol tapmıĢ M.F.Axundov, A.Bakıxanov, H.Zərdabi kimi qabaqcılların səyi ilə Azərbaycanın bütün bölgələrində yeni təhsil sisteminin yaradılması uğrunda mübarizə gedirdi. Əsrin sonlarına doğru ölkənin hər yerində mollaxana və mədrəsələrlə yanaĢı, artıq “üsuli-cədid” məktəbləri (“uĢkollar”) fəaliyyət göstərməyə baĢlayırdı. 1861-ci ildə rus çarı təhkimçilik hüququnu ləğv etdikdən sonra imperiyanın hər yerində, o cümlədən Azərbaycanda yeni kapitalist münasibətləri yaranmağa baĢladı. Bacarıqlı ziyalılarımızın səyi ilə Qori seminariyasında Azərbaycan (türk) Ģöbəsinin açılması vətənimizin maariflənməsi, yeni təhsil sisteminin sonrakı qələbəsi yolunda mühüm hadisəyə çevrildi. Bununla bərabər, qəflət yuxusunda olan geniĢ xalq kütlələri uzun müddət yeniliyi qəbul etmir, “üsuli- cədid”də bir “küfr” görürdülər. Hətta Bakının özündə də yeni məktəblərə qarĢı müqavimət buzunu sındırmaq lazım gəlirdi. Əlabbas Müznib xatiratında yazırdı: “Bu zamanlarda Mirzə Məcid Qənizadə ilə Həbiblinin 1887-də hökümətdən icazə alıb üsuli-cədid üzrə təsis etdikləri məktəb davam edirdisə, forma cəhətindən ruslara təqlid edildiyi üçün xalq arasında sevilməyirdi” [92].
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 21
Ġstər yeniliyin ab-havasını duyan zamanın * nəbzini tutan yerli ziyalıların, istərsə də Qori seminariyası məzunlarının Ģəhərlərdə üsuli-cədid məktəbləri yaratmaq cəhdləri çox böyük çətinliklərlə rastlaĢırdı. ** 1881-ci ildə Qoridən qayıdan Teymur bəy Bayraməlibəyov “tərcumeyi- hal”ında yazırdı: “Mən bu məktəbə gələndə cəmi 4 Ģagird oxuyurdu. O zaman azərbaycanlılar öz uĢaqlarını rus məktəblərinə (yəni dövlət tərəfindən açılmıĢ məktəblərə – A.R.) qoymaq istəmirdilər. Belə hesab edirdilər ki, rus məktəbində oxumaq günah və dini cinayətdir. Avam valideynlərin, dindarların ciddi təsiri olduğunu görüb, mən müsəlman qardaĢlarıma kömək etməyi mənəvi borc bilib, qapı-qapı gəzərək uĢaqları məktəbə toplamaq məqsədilə təbliğata baĢladım. Təəssüf ki, çox vaxt təhqir və təqibə məruz qalırdım. Dindar valideynlər məni danlayaraq deyirdilər: “Özün kafir və allahsız olduğun bəs deyil, bizim uĢaqları da yoldan çıxartmağa çalıĢırsan. Rədd ol, kafir!” Belə qəti etiraz cavabı məni ruhdan salmadı” [50, s.115- 116]. Beləliklə, “oxutmuram, əl çəkin” zamanında maarifçilik hərəkatı kütləviləĢməsə də, ayrı-ayrı yerlərdə məhəlli ziyalıların iĢə qarıĢması ilə müəyyən
irəliləyiĢlərə nail
olmaq mümkün
idi. Məsələn, T.Bayraməlibəyovun tərəfini saxlayan “Fövcül-füsəha” üzvlərinin, ilk növbədə Qasirin yaxından iĢtirakı ilə Lənkərandakı təhsil sisteminə “əl gəzdirilir” və “Lənkəran məktəbi 5 sinifli olub geniĢlənir” [6, s.40; həmçinin bax: 55, s.8-26 və s.]. Ümümiyyətlə, istər bundan qabaqkı illərdə, istərsə də həmin illərdə Mirzə Ġsmayıl Qasirin Lənkəran əhalisi arasında maarif və mədəniyyətin yayılması sahəsində xidmətləri, onun pedaqoji fəaliyyəti ayrıca qeyd olunmalıdır. Qasir dövrünün təhlilindən aydın olur ki, XIX əsr ziyalıları özləri köhnə mədərəsə təhsili almalarına baxmayaraq, “üsuli-cədid” sisteminin daha mütərəqqiliyini baĢa düĢür, ölkənin maariflənməsi üçün onun daha perspektivli olduğunu hiss edirdilər və beləliklə, köhnə təhsilli ziyalıların dünyagörüĢlərində yeniləĢmə baĢ verir, onlar cəmiyyətin də qabaqcıl inkiĢaf *
M.T.Sidqi “Üsuli-cədic” məktəbi açmışlar [47,s.104].
** Həmin vəziyyət XX əsrin 10-cu illərində də müşahidə olunurdu [bax.52]
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 22
yoluna qədəm qoyması uğrunda mübarizə aparırdılar. Belə mütərəqqi fikirli, müasirləĢməkdə olan ziyalı təbəqəsinin nəzərəçarpacaq nümayəndələrindən biri də Mirzə Ġsmayıl Qasir idi. MĠRZƏ ĠSMAYIL QASĠRĠN HƏYATI ġairin həyatı haqqında indiyədək ayrı-ayrı tədqiqatçılar tərəfindən müxtəlif səpkili məlumatlar toplanmıĢdır. Lakin onların hamısının biryerdə xronoloji düzümünün verilməsi, ayrı-ayrı məqam və tarixlərə qarĢı tənqidi münasibət, müxtəlif əlyazma mətnlərindəki faktların təhlili və öz yaradıcılığındakı faktlara əsasən bir sıra dəqiqləĢdirmələr aparılması yolu ilə Qasirin həyatı bəhsinin yenidən və mükəmməl iĢlənməsi hələ də aktual olaraq qalır. Çünki “ədəbiyyat klassiklərinin çoxunu Ģəxsi həyatı, məiĢəti, zövqü, rəftarı, insanlara münasibəti, ünsiyyəti həmiĢə böyük maraq doğurur” [37, s.57] və buna görə də bütün bunlar haqqında məlumatlar dəqiq və ya həqiqətə maksimum dərəcədə yaxın olmalıdır. Əlyazma qeydlərində və mətbu ədəbiyyatda Mirzə Ġsmayıl Qasirin anadan olma və vəfatı tarixləri haqqında bəzən fərqli məlumatlar verilmiĢdir. Bu barədə hətta indinin özündə də fikir müxtəlifliyi ilə rastlaĢırıq. Qasirin adı ilk dəfə müxtəlif təzkirələrdə [23 (mündəricatda) 80, 81, 83, 84 və s.] və ayrı-ayrı Ģairlərin mənzum məktublarında çəkilir, lakin təzkirə müəllifləri (görünür, məlumatsızlıqdan) onun həyatı haqqında, demək olar ki, heç nə göstərmir, Ģerlərindən bəzi nümunələr verməklə keçinirlər. Qasirin həyatı haqqında ilk, həm də bir-birinə zidd məlumatlara yalnız XX əsr ədəğiyyatĢünaslarının (M.S.Ordubadinin, S.Mümtazın, Ə.Müznibin) Ģəxsi arxiv materiallarında rast gəlirik. Bu qeydlərdən məlum olur ki, tədqiqatçılar onun həyat və yaradıcılığı ilə əsasən bu dövrdə maraqlanmağa baĢlamıĢ, kimliyi, həyatının ayrı-ayrı ictimai maraq doğuran səhifələri barədə məlumatları vaxtilə Ģairi Ģəxsən tanıyan qocaman müsahiblərdən onların xatirələri əsasında yığmıĢlar. Təbiidir ki, Ģifahi yolla toplanmıĢ faktlarda bir sıra qüsurlar və sual doğuran məqamlar özünü göstərir. Əlabbas Müznibin arxivində saxlanan qeyddən məlum olur ki, “Mirzə Ġsmayıl Qasir ġirvan sahili Araz kənarında 1824-cü ildə təvəllüd etmiĢdir” və “1897-ci ildə ürək ağrısından ölmüĢdür” [91]. Görünür, bu məlumat bir ara MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 23
məĢhur olduğundan F. Qasımzadə də Qasirin 1824-1897-ci illərdə yaĢadığını göstərmiĢdir [26, s.501]. M.S.Ordubadinin arxivində olan daha geniĢ məlumatda isə Qasirin 1241-ci hicri (1825-ci miladi) tarixində Cənubi Azərbaycanda Əhər Ģəhərinin Hüran qəsəbəsində anadan olduğu və 1317-ci (1900-cü miladi) ildə vəfat etdiyi göstərilir [97]. Göründüyü kimi, geniĢ məzmunundan Qasiri Ģəxsən tanımıĢ olduğu duyulan anonim müəllif Ģairin ölüm tarixi haqqında dəqiq məlumat verir (ola bilsin ki, o, Qasirin vəfatının və dəfninin Ģahidi olmuĢdur A.R). lakin təvəllüd ili digər faktlarla tutuĢdurulduğu irəliyə çəkilmiĢdir. Yazı müəllifinin Qasirin nəsli haqqında müfəssəl məlumat verməsi onun Ģairin yaxın adamlarından və ya qohumlarından biri olması ehtimalına əsas verir. * Həmin məlumatın qasirĢünaslıqdakı ənənəviləĢmiĢ standartdan kənara çıxdığını və Ģairin həyatı üçün əlavə faktlar verdiyini nəzərə alaraq, onun əsas tezislərini ayrıca qeyd etmək maraqlıdır. Burada göstərilir ki, “Mirzə Ġsmayıl Qasir Axund Hacı Molla Səlim ġirvaninin oğludur. Hacı Molla Səlim Ģirvanlı olmağı məĢhurdur. Lakin əsli Ləki əhlindən Kərbəlayı Dövlətxan, o da Mülkünxan, o da Əlixan, o da Əzim ağanın oğludur. Hacı Molla Səlim təhsil edib, fəzilət və kəmalat sahibi olub, Nəcib paĢa Kərbəlanı qarət edəndən sonra Kərbəlada təhsil etdiyi zaman öz vətəni–mərufuna qayıdıb, fəsiləsinə nisbət Ləkidə qalmayıb, ġirvan Ģəhərinə ixtiyar edibdir... Rus dövləti Qafqaz cəbhəsinə qələbə edəndə Hacı Molla Səlim öz əqvam və əĢirəsi ilə Mustafa xan xidmətində Ġrana mühacirət edibdir. Mustafa Hacı Mirzə Ağasinin kəcrəftarına və pis xasiyyətindən rəncidə olub, dübarə ġirvana övdət edibdir (Bu fakta diqqət yetirək, çünki tarixlərin dəqiqləĢdirilməsi üçün istinad etmək olar – A.R.). Amma Hacı Molla Səlim Əhər Ģəhərində qalmağı özü üçün qərar verib... Hacı xan ġükuyi Səlim xan oğlu ki, Məhəmməd Ģah tərəfindən sahibi-ixtiyar ləqəbi ilə müfəxxər idi, Hacı xanın xidmətinə cəmi məsləkisilkində müntəzəm olublar. Bu halda Hacı xan səltənət tərəfindən Kərnit Ģəhərinə hökumətə təyin olub. Hacı Molla Səlim ziyarət qəsdi ilə... Kərnitdən gedən vaxtı Hacı xan–mərhum həmvətəninin mühafizəsi və Hacı Molla Səlim qardaĢı MəĢədi Əzim bəy Hacı xan hüzurunda piĢxidmətə xass olub və sair əmioğlanları qulluğunda olmaq üçün Hacı Molla Səlimin xahiĢi ilə neçə gün Kərnidə təvəqqəf etməyə vadar edir. Bu vaxta Kərnid camaatı *
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 24
Hacı xana ĢuriĢ edib, Hacı xanı və cəmi onun əqvam və ənsarını qətl edirlər. Hacı Molla Səlim də orada Ģəhid olur. Ġcmalən bu əhvalat lazım olduğu üçün yazmağı münasib gördüm. Mirzə Ġsmayıl təvəllüd edibdir Hüranda – Əhər Ģəhərinin qəsəbəsidir. Tarixi-1248 hicridə (1832/33) atası Hacı Molla Səlim Kərnidə Ģəhid olandan sonra 7 yaĢında ikən anası Əhərdə olan ev və bağı satıb, Təbrizdə Ģirvanlıların çox artıq olmaq münasibətilə oraya, yəni Təbrizə hərəkət və orada bir nəhv ilə dirilik ediblər. Mirzə 16 sinninə yetiĢərkən (? – Qasirin, müəllifin göstərdiyi kimi, 1824/25-ci illərdə anadan olduğunu qəbul etsək, 16 yaĢı 1840-cı ildə tamamlanmalı idi. Halbuki dəqiqləĢdirilmiĢ faktlara əsasən, Qasir 40-cı illərdə artıq ġimali Azərbaycanda idi – A.R.) nə olduğu və kimin oğlu oldugünü biləndən sonra Ģövqlənib Xacə Ələsgər mədrəsəsində təhsilə məĢğul olubdur. 4 il təhsil aldıqdan sonra nəsx, təliq xəttini bir qədər gözəl yazdığına görə, bir də xətti yaxĢı yazıb, qəĢəng və əcib bədii nəqĢlər tərtib etdiyi üçün Ģöhrət edib, tainki Hacı Seyid Hüseyn Ġsfahani Tabatabani nazimi-tüccar Mirzə Ġsmayılı öz oğlanları üçün müəllimliyə istəyib. MüĢar əleyh də çox artıq fəlakət və yoxsulluğa davam etmədiyi halda müəllimliyi qəbul edibdir... Sonra nədən isə öz vətəni-əslisini arzu edib, ġirvan tərəfinə nazil olubdur. ġirvan xanzadələri Araz kənarında sakin olmaq münasibəti ilə öz əmioğlanları orada sakin olduqları üçün həmin məqamda bir az müddət qalıb. Allahqulu xan ki, Mustafa xanın oğludur, onun oğlanlarına təlim və tərbiyə edibdir. Allahqulu xanın böyük oğlu Ġbrahim xan idi. Bu arada Abbas bəy Qarabağlı ki, onlara “para uĢaqları” deyiblər. Muğana morğu olub, əhli-hal və sahibi-mərifət olduğu üçün Mirzə Ġsmayılı özünə yoldaĢ və katib veribdir. Mirzə Ġsmayıl də əmmaməni papağa təbdil, Abbas bəylə həmsöhbət və bəzi ümuratda iĢtirak edibdir. Knyaz Tarxanov zamanında ġamaxı quberniya olub, hamı morğular orada cəm olduğu üçün... (Mirzə Ġsayıl da oraya köçübdür)... Morğuluq dəsgahı münqəriz və sud idarəsi açılandan sonra Mirzə Ġsmayıl ziyarət etməkdən ötəri Lənkərana gəlib. Qəzayi-ittifaqiyyədən ortancıl dayısı Molla Əli Məhəmməd – mərhumun səbiyyəsini ixtiyar edibdir. MaaĢı təng keçdiyi üçün Mirzə Sadıq bəy Mehmandarov Qarabaği Mirzə Ġsmayılın irəlidəki yaxĢılıqlarını görüb Lənkəranda pristav (?-A.R.) olduğu üçün Mirzə Ġsmayıla artıq dərəcədə hörmət edibdir. Bir mərtəbədəki öz iĢ otağını Mirzə Ġsmayıla verib, o da orada həmən Mirzə Sadıq bəyin oğlanlarına təlim və tərbiyə edibdir və sair ətfallardan orada cəm olub, həqiqətdə bir məktəbxana bina olubdur. Necə ki,
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 25
mərhum özü buna Ģerlə təsir edibdir. Bu qərar ilə Lənkəranda sakin olub, əvaxiri-ömründə 17 il Ģəhərdə rus məktəbxanasında Ģəriət müəllimi olubdur... Zira ki, artıq yazmağa çox sözlər xatirimdən məhv olubdur” [97]. Göründüyü kimi, təqdim olunan parça qocaman bir Ģəxsin yadında qalanlardır. Bununla belə, söylənilənlər Qasirin həyatının müxtəlif çağları haqqında fakt verir və tədqiqatçıya yalnız bu faktların dəqiqləĢdirilməsi qalır. Qeyd edək ki, Qasirin həyatının burada xatırlanan məqamlarının doğruluğuna əsaslı Ģübhə qalmır: onlardan bir çoxu, Ģairin həyatının, məsələn, təhsil illəri və Cənubi Azərbaycanla, eyni zamanda Lənkərana gəlib çıxmazdan qabaqkı illərlə bağlı səhifələri barədə məlumatların geniĢləndirilməsi baxımından bu yazı olduqca maraqlıdır. Bununla bərabər, Qasirin anadanolma yeri və ili haqqında dəqiqləĢdirmə aparmağa ehtiyac vardır, çünki bunlar digər tədqiqatçıların göstərdikləri ilə üst-üstə düĢmür. Yazının müəllifi Qasirin atası Hacı Molla Səlimin tarixçəsini yazarkən göstərir ki, Kərbəla təhsilindən ġirvana qayıdandan sonra rusların gəliĢi ilə yenidən vətəni tərk edib, ona hörmətlə yanaĢan ġirvan xanı Mustafa xanla birgə Ġrana mühacirət edir. Sonradan Mustafa xan ġirvana qayıtsa da, Hacı Molla Səlim Əhərdə qalır. Bu fakta diqqət yetirək. Məlumdur ki, 1791-ci ildə ġamaxıda hakimiyyəti ələ almıĢ Mustafa xan “1796-cı ildə Azərbaycandakı rus qoĢunlarının komandanı general V.Zubovla aralarında ixtilaf baĢ verdiyinə görə hakimiyyətdən salınıb, əmisi oğlu Qasım bəylə əvəz olunmuĢdu. Rus qoĢunları Azərbaycandan çəkildikdən sonra yenidən hakimiyyəti ələ almıĢdı. 1805-ci il dekabrın 25-də ġamaxı xanlığı Rusiyaya birləĢdirildikdən sonra Mustafa xana general-leytenant rütbəsi verilmiĢ, 1820-ci ildə xanlığın ləğvindən sonra hakimiyyətdən salınmıĢdı” [74]. Beləliklə, Hacı Molla Səlimin Mustafa xanla Ġrana mühacirəti dəqiq olaraq 1796-cı ilə düĢür. Bu vaxt hələ Ġsmayıl anadan olmamıĢdı və həmin mühacirət faktı onun həyat tarixçəsinə düĢə bilməz. Eyni zamanda Qasir haqqında toplanmıĢ baĢqa məlumatlardan aydın olur ki, “o, təhsilini baĢa vurduqdan sonra ġamaxıda sakin olan anasının yanına gəlir” [6, s.37]. Məlum olur ki, Qasirin anası heç də həmin naməlum müəllifin göstərdiyi kimi Təbrizdə Ģirvanlılar məhəlləsində birdəfəlik məskünlaĢıb “dirilik etməyib”, ġirvana qayıdıb. Ümumiyyətlə, ailəsi ilə bağlı göstərilənlərin hamısının Qasirdən qabaq baĢ verdiyini güman etməyə əsas var. Yuxarıdakı tarixi fakta qayıtsaq, məlum olur ki, Mustafa xan ġamaxıya
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 26
dönəndən sonra yenidən taxtına əyləĢmiĢdi. Belə ehtimal daha inandırıcı görünür ki, Mustafa xan vətənə qayıdanda, yəqin ki, Hacı Molla Səlim ġamaxıda onu nə gözlədiyinin qaranlıq olması səbəbindən xana qoĢulmayıb bir müddət Əhərdə və Kərnitdə qalmıĢsa da, sonradan öz dostunun yenə taxta sahib olduğunu görüb, ġirvana qayıtmağa macal tapmıĢ, heç də Kərnit iğtiĢaĢında qətlə yetirilməmiĢdir. Çünki məlum fakta görə, “Qasirin atası Molla Səlim Cavad mahalında (indiki Sabirabad, Saatlı rayonlarını əhatə edir) mədrəsə açaraq 1812-ci ilədək müdərrislik etmiĢdir” [39, s.5]. ġairin nəvəsi Ġshaq Axundovun öz əli ilə yazdığı və bizdə olan bir səhifəlik qeyddən məlum olur ki, onun böyük bibisi, yəni Qasirin böyük qızı Humra xanım həmin faktı təsdiqləmiĢ və hətta əlavə etmiĢdir ki, 1812-ci ildə babası Hacı Molla Səlim “yatdığı yerdə səhvən baĢqasının yerinə onu toppuzla vurub öldürmüĢlər”. Bütün bunlar naməlum xatirə sahibinin Molla Səlimin Kərnitdə ölümü və Qasirin Əhərdə anadan olması haqqında verdiyi məlumatı təkzib edir. Belə çıxır ki, 1805-ci ildə Mustafa xana ruslar tərəfindən general- leytenant rütbəsi verilərkən Hacı Molla Səlimin ailəsi artıq ġirvanda yaĢayırdı. Bu halda isə Mirzə Ġsmayıl Qasirin digər tədqiqatçıların əksəriyyətinin qəbul etdikləri təvəllüd tarixi həqiqətə daha uyğun gəlir. Həmin xatirə müəllifi də daxil olmaqla əksər qasirĢünaslar belə bir faktdan çıxıĢ edirlər ki, atası qətlə yetiriləndə Mirzə Ġsmayıl 7 yaĢında olmuĢdur [6, s.37; 39, s.5] Deməli, Mirzə Ġsmayıl Qasir “1805-ci ildə ġamaxı qəzasının (indiki AğdaĢ rayonunun) Ləki kəndində ruhani ailəsində anadan olmuĢdur” [6, s.37]. Tədqiqatçı M.TalıĢlının “Ģair 1900-cü il mayın 10-da, anadan olduğu tarixdə Lənkəran Ģəhərində vəfat etmiĢdir” [56] deyərək, Qasirin təvəllüd gününü də dəqiqləĢdirməyə can atması baĢqa heç bir mənbədə müdafiə edilmədiyindən əsassız görünür. M.S.Ordubadi arxivindəki qeydlərin müəllifi bizə Qasirin təhsil illəri və Lənkərana qədər keçdiyi həyat yolu haqqında söz deməyə imkan yaradır və bu baxımdan daha artıq qiymətlidir. Məsələn, Qasirin Ģairliyə təhsil illərində baĢlaması fikri təsdiq olunur. Əlyazmalar Ġnstitutunda saxlanılan və 1802-ci ildə yazılmıĢ M-264 Ģifrəli çüngdə Qasir Ġsfahani adlı bir Ģəxsin Ģerlərindən parçalar verilmiĢdir [82, vər.13b, 53a]. Qasir Ġsfahaninin Mirzə Ġsmaylın atası Hacı Molla Səlim ola biləcəyini də ehtimal etmək olar, çünki o da öz zəmanəsinin yaxĢı təhsil görmüĢ ziyalılarından biri olmuĢ, Ģer yazmıĢdır. Yuxarıdakı xatirat sahibi göstərir ki, Qasir “özü deyərdi ki
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 27
(Qasirlə Ģəxsi yaxınlığına ən yaxĢı sübüt-A.R.), mənim təxəllüsüm əvvəl Məcnun idi. Lakin bəzi yazılarda amın ərəbi, farsi, türki əĢarını mülahizə edib, o mərhumun təxəllüsünü Qasir görüb, mən də özümü Qasir adlandırdım. Deməli, Qasir əsildə Hacı Molla Səlimin təxəllüsüdür. Mirzə Ġsmayıl özü üçün o təxəllüsü əxz edibdir” [97]. Beləliklə, bir tərəfdən, “nazimi-tüccar” Hacı Seyid Hüseyn Ġsfahaninin “Qasir Ġsfahani” təxəllüslü Ģair tanıĢının yadigarı Mirzə Ġsmayılı təhsildən sonra axtarıb-tapması faktı təsdiq oluna bilər, ikinci tərəfdən, Qasirin “Məcnun” təxəllüsü ilə tələbəlik dövründən Ģairliyə baĢlaması, “Qasir” təxəllüsünü Ģair kimi yetiĢəndən sonra götürməsinin “sirləri” aĢkar olur. Doğrudan da, zakiranə-sabiranə satirikin XIX əsrin II yarısında “Allah taalanın yanında qüsurlu, nöqsanlı” mənasını verən “Qasir” kimi təxəllüsə üstünlük verməsi kimisə düĢündürə bilərdi: bu təxəllüsün ənənəviliyi heç bir Ģəkk-Ģübhə yeri qoymur, sufizmin ədəbiyyatımızı tərk etməyə baĢladığı çağlarda bu təxəllüsün seçilməsinin əsaslı olduğu üzə çxır. Qasirin təvəllüd tarixi haqqında ən maraqlı faktı Ģairin nəĢr edilən “ġərhi-hal”ından əldə edirik. Farsca yazdığı bu əsərdə Qasirin belə qeydi diqqəti cəlb edir: ﺎﺗﻧﻣ هك ترجه زا خيراتو خير رد دوب
(Ömür tapdım hicrətin و خيرات tarixində ki, mən. Bu misradakı خيرات
- müəmmasına ilk dəfə diqqət verən tədqiqatçı X.Mehdiyev qeyd edir ki, burada “sənətkar özünün hicri 1217-ci (1802) ildə doğulduğunu aydın Ģəkildə göstərmiĢdir” [31, s.95]. Təəssüf ki, bu fakt uzun müddət qasirĢünaslığın diqqətindən kənarda qalmıĢ, ədəbiyyat tarixinə düĢməmiĢdir. Hazırda, demək olar, bütün mənbələrdə – ədəbiyyat tarixində, ensiklopedik mənbədə, Qasirə həsr olunmuĢ elmi və elmi-kütləvi məqalələrdə və s. onun təvəllüd ili 1805-ci miladi ilindən hesablanmıĢ və bu, artıq ümumməqbullaĢmıĢdır. Digər tərəfdən, X.Mehdiyevin üzə çıxardığı müəmma hər nə qədər qiymətli olsa da, XIX əsrin əvvəllərindəki Ģəraitdə hansı məqamdasa Ģərtilikdən uzaq olmaya da bilərdi və ümumiyyətlə ədəbiyyat tarixində klassiklərin ayrı-ayrı tarix göstəricilərində müəyyən Ģərtiliyə yol verilməsinin labüdlüyünü yada salmaq olar. Məsələn, Nizaminin, Füzulinin, Nəsiminin anadan olma və ya vəfat tarixləri uzun müddət Ģərti
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 28
olaraq göstərilmiĢdi. Həyat yoldaĢı Hənifə xanımın öz əli ilə Həsən bəy Zərdabinin tərcümeyi-halında onun 1837-ci il noyabrın 12-də anadan olduğunu [98] göstərməsinə baxmayaraq, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində 1842-ci il kimi təsbit olunmuĢdur. Belə faktlar çoxdur. Bütün bunlar ədəbiyyat tarixində analoji faktların cüzi tərəddüdünə yol verir, baĢqa sözlə rəsmi pasportun olmadığı bir Ģəraitdə tarixi rəqəmlərin “yuxarı-aĢağı” olması təbii idi. Yeri gəlmiĢkən, mətnĢünaslıqda da etiraf olunur ki, “müəllifin göstərdiyi tarix mətnĢünas tərəfindən qeyd-Ģərtsiz qəbul oluna bilməz. Bu yoxlanılmalıdır. Çoxdan yazılmıĢ əsəri çap etdirərkən (bizim məsələdə: çoxdan baĢ vermiĢ hadisəni xatırlayarkən – A.R.) müəllif tarixdə səhv edə bilər [70, s.203]. Buna baxmayaq, Qasirin atası Hacı Molla Səlimin vəfatı ilində 7 yaĢında olması və onun 1812-ci ildə vəfat faktından çıxıĢ edərək, 1805-ci ildə anadan olması haqqında toplanmıĢ məlumatları qəbul etsək də, X.Mehdiyevin tapıntısına diqqəti xüsusi cəlb etməli oluruq. Yəqin ki, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin Mirzə Ġsmayl Qasirə həsr olunmuĢ hissəsində gələcəkdə Ģairin təvəllüd tarixinə bir daha nəzər yetirələcəkdir. ġairin anadan olma yeri haqqında da müxtəlif fikirlər mövcüd olmuĢdur. Haqqında yuxarıda qeyd etdiyimiz anonim xatirəsinin Qasirin Əhərdə doğulması haqqında məlumatı dəqiq sayıla bilməz. Qasir Ģerlərindən nümunələri ilk dəfə “El Ģairləri” kitabında nəĢr etdirmiĢ Salman Mümtaz “burada qeyd edilən el Ģairləri barəsində məlumatı olan Ģəxslərdən rica edirəm ki, qəzetə və məcmuələr vasitəsi ilə öz məlumatlarını tənqid və ya məqalə tərzində yazmaqdan çəkinməsinlər. Bu kibi yoldaĢlara indidən təĢəkkür edirəm” [43, s.7], - deyə səmimi müraciət etmiĢ, bu yolla Ģerlərindən əlinə keçənləri ilk dəfə nəĢr etdirdiyi və haqqında məlumatı olmayan klassiklər haqqında məlumat toplamağa çalıĢmıĢdısa da, bir qədər sonra çox kobud tərzdə hücümlara məruz qalmıĢdı. Onun arxivindən tapdığımız və çap üçün nəzərdə tutulmuĢ bu yazının nə yolla Mümtaz arxivinə düĢdüyünü müəyyənləĢdirə bilmədiyimiz latın qrafikası ilə makina çapında oxuyuruq: “Birinci dəfə olaraq Qasirin haqqında az-çox təlimat verənlərdən birisi Salman Mümtaz olmuĢdur. “Azərbaycan ədəbiyyatı. El Ģairləri” adlı Mümtazın əsərlərindən verilən məlumat tamamilə yanlıĢdır. Mümtaz Qasiri Ģirvanlı hesab edir. Bu qətiyyən düzgün deyildir. Qeyd etmək
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 29
lazımdır ki, Mümtaz tərəfindən dərc edilmiĢ ... Ģerləri Ģairin lənkəranlı olduğunu isbat edərək Salman Mümtaz məzkurun Ģirvanlı olmasını isbat etmək istəyir ... S.Mümtaz tərəfindən Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini təhrif etmək heç kəsə gizlin olmasa gərəkdir. Ucuz xaltura, yeni kəĢf etmək, təzələrə səthi yanaĢmaq, bu yaxud digər bir Ģairin əsərlərini öyrənməmək və onları ictimai, siyasi və ədəbi cəhətdən qiymətləndirməmək Salman Mümtazın xasiyyətlərindən birisidir. Qasiri Lənkərandan ġirvana köçürməklə Mümtaz isbat etmiĢdir ki, o, Azərbaycan ədəbiyyatına bir gəlir mənbəi kimi yanaĢır... Qasirin haralı olub-olmaması xırda bir məsələ deyildir... Görünür, bu məsələ Mümtaz üçün o qədər də əhəmiyyətli deyildir” [Arx. 38, q.17 (358)]. Düzdür, Qasir kimi bir sənətkarın uğrunda ədəbi “vuruĢmağa” dəyər, lakin yazının baĢqa bir yerində “ġairin tərcümeyi-halını yazmağa müvəffəq olmadıq... Onun anadan olduğu və vəfat etdiyi il (?! – A.R.) məlum deyildir. Onu qeyd etmək kifayətdir ki, Qasir XIX əsrin sonuncu illərindən baĢlayaraq (?! – A.R.) ədəbi fəaliyyətdə bulunmuĢ, XX əsrin əvvəllərində vəfat etmiĢdir”, - deyə öz profanlığını etiraf edən 37-ci il qoxulu * yazı müəllifinin görkəmli ədəbiyyatĢünasa hücumuna Qasir haqqında yalnız 50-ci illərin sonları – 60-cı illərdən geniĢlənməyə baĢlayan araĢdırmalar cavab verdi. Digər repressiya qurbanı, istedadlı ədəbiyyatĢünas Əlabbas Münzib də Qasir haqqında bioqrafik məlumat toplamağa giriĢmiĢ, onun Ģerlərini toplayaraq, yəqin ki, özünün ayrı-ayrı Ģairlərin müfəssəl Ģerlər toplusunu buraxmaq ənənəsinə müvafiq tərzdə Qasir yaradıcılığını nəĢrə hazırlamağa baĢlamıĢdı. Qasirin nəsli və haralı olması haqqında o da məlumat toplayırdı. ġairin öz əcdadları və anadan olma yeri haqqında “ġərhi-hal”ında getmiĢ لس بلص زا ليعامسا ناخ تلود هلسن متشنم
نلايگ
ناوريش كاخ ز ميلصا نيمز misrasına ilk dəfə məhz Müznib diqqət yetirmiĢdir [91]. Bu beyt həmçinin Qasirin birinci (birbaĢa) babasının Mülküm xan olması haqqında məlumatı [6,s.37; həmçinin onun əlimizdə olan qeydi və s.] *
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 30
inkar edir və M.S.Ordubadi arxivindəki xatirə müəllifinin Qasirin Ģəcərəsi haqqında göstərdiklərini təsdiqləyir: Əzim ağa – Əli xan – Mülküm xan – Dövlət xan – Hacı Molla Səlim – Mirzə Ġsmayıl Qasir. Qasir Dövlət xanın nəslindən Səlimin oğlu olmasını, əslinin Ġrandan köçməsini və ġirvanda anadan olmasını “ġəhri-hal”ın həmin hissəsində yazmıĢdır. Beləliklə, indiyədək aparılmıĢ tədqiqatları və dəqiqləĢdirilmiĢ məlumatları bir yerdə götürərək Ģairin tərcümeyi-halını aĢağıdakı kimi təsvir etmək olar. Mirzə Ġsmayıl Hacı Molla Səlim oğlu Qasir 1802-1805-ci illər arasında ġirvan xanlığının Ləki kəndində ruhani-ziyalı ailəsində anadan olmuĢdur. Qasirin ulu babası Molla Mülküm xan öz ailəsi və oğlu Dövlət xanla birlikdə 1750-60-cı illər arasında Ġrandan (ola bilsin ki, Ġsfahan və ya Əhrəm Ģəhərindən) Araz çayı kənarındakı Ləki kəndinə köçmüĢ və həmiĢəlik burada sakin olmuĢdur [6, s.37; həmçinin onun əlimizdə olan qeydi və s.]. Ġranda onların qohum- əqrabaları qalmıĢ və sonralar Qasir onlarla əlaqə saxlamıĢdır. Qasirin bacılarından birinin Əhrəmdə, ikisinin isə Təbrizdə ərdə olmaları haqqında məlumat vardır [Ġ.Axundovun öz bibisi Humra xanımın dedikləri əsasında yazdığı və əlimizdə olan qeydi]. Dövlətxanın oğlu, Qasirin atası Molla Səlim dövrünün mükəmməl təhsil görmüĢ, Kərbəlada oxumuĢ ziyalılarından biri olmuĢdur. Onun “Qasir” təxəllüsü ilə türk, ərəb və fars dillərində Ģerlər yazdığı məlumdur. Kərbəlada təhsilini baĢa vurandan sonra Hacı Molla Səlim vətəni ġirvana dönmüĢ, sonra ailəsi ilə bir müddət Ġrana köçüb, Əhrəm xanlığında qarĢıdurma səngiyəndən sonra Hacı Molla Səlim yenidən Ģimala qayıtmıĢ, Cavadxan mahalında mədrəsə açaraq Ģagirdlərə dərs demiĢdir. “M.Ġ.Qasirin nəvələrinin və böyük qızı MəĢədi Hümranın vermiĢ olduğu məlumata əsasən, Molla Səlimin yeddi qızı, bir oğlu olmuĢdur” [6, s.37].
Ġsmayıl hələ balaca ikən atası 1812-ci ildə vəfat etmiĢdir. “Atasının ölümündən sonra 12-13 yaĢlarında Cənubi Azərbaycanın Əhər qəsəbəsində yaĢayan bacısıgilə getmiĢ və təhsilini davam etdirmiĢdir. 4 il burada oxuduqdan sonra Təbrizə getmiĢ, ərəb və fars dillərini, ġərq ədəbiyyatını və fəlsəfəsini mənimsəmiĢdir”.[6, s.37].
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 31
Qasirin ilk təhsilini Əhərdə alması fikri [34, s.38] dəqiq deyildir, ən azı ona görə ki, ruhani-ziyalı ailəsində böyümüĢ Mirzə Ġsmayıl 12-13 yaĢlarında Ġrana gedənə qədər yazıb-oxumağı bacarmaya bilməzdi. Ə. Məmmədovun göstərdiyi kimi, “Qasirin Ģer yazmağa nə zaman baĢladığı dürüst məlum deyildir. Lakin hələ cavan yaĢlarında Təbrizdə təhsil alarkən Balaxanım adlı bir qızı sevməsi və nakam məhəbbətini Ģerlə ifadə etməsi çox gənc yaĢlarından yaradıcılığa baĢlamasına sübüt ola bilər” [34, s.40]. Həmin ehtimalı inkiĢaf etdirən türk ədəbiyyatĢünası Xəlil Açıqgöz göstərir ki, Təbrizdə təhsil alarkən “Hafizi, Füzuliyi, Cığatay Ģairlərini oxuyan Qasir bir tərəfdən Ģerlər də yazmağa baĢlar” [59, s.36]. Beləliklə, Qasirin təhsil illərini səmərəli keçirməsi, təhsillə yanaĢı, “Məcnun” təxəllüsü ilə bədii yaradıcılığa baĢlaması məlum olur. “Qasir Təbrizdə təhsil alarkən bəzi vaxtlarda Ordubada (dayısı Hüseyn Sultangilə), bəzən də Lənkəranın Sütəmürdov kəndində yaĢayan ikinci dayısı Molla Əliməmmədgilə gedər” [39, s.5-6] və tətil vaxtını buralarda keçirərdi. Qasirin haqqında samballı məlumat toplamıĢ tədqiqatçılardan biri qeyd edir ki, “Təbrizdə yaĢadığı illərdə Qasir yaxın dostu Əsgərxan bəylə birgə rus dilini öyrənməyə səy göstərir” [56]. Bu fikri dəqiqləĢdirmək lazımdır. Təbirdən elə çıxır ki, Qasir və Əsgərxan bəy rus dilini Təbrizdə öyrənməyə baĢlamıĢlar. Halbuki Təbrizdə belə bir imkanın ola biləcəyi Ģübhəlidir. Belə demək daha doğru sayıla bilər ki, Qasir Təbrizdə təhsil illərində tətil zamanı qohumlarının yanına qayıdarkən “Ordubadda yaĢayan dayısı Hüseyn Sultanın təkidi ilə rus dilini öyrənmiĢ, rus ədəbiyyatı ilə tanıĢ olmuĢdur” [6, s.37] və ola bilsin ki Ordubada öz dostu Əsgərxan bəylə birgə getmiĢdir. Rus dilini öyrənməyə giriĢməsi Qasirin sonrakı həyat yolunda öz izini buraxmıĢ, o, tərcümanlıq etmiĢ, hətta rus ədəbiyyatından tərcümələr də etmiĢdir. Beləliklə, Mirzə Ġsmayıl Qasirin 1815-1818-ci illərdə təhsil almaq üçün Əhərə, dörd il sonra Təbrizə köçməsi, burada təhsilini kamilləĢdirməsi məlum olur. Təxmin etmək olar ki, Qasir cənubda 8-10 il müddətində təhsil almıĢdır. Təhsili baĢa vuran Mirzə Ġsmayılın xəttatlıq sənətinə dərindən yiyələndiyi və geniĢ məlumatı Ģəxs olduğu üçün Ġsfahanlı Seyid Hüseyn Təbətəbai Ġsfahana dəvət etmiĢ, ömrünün müəyyən hissəsini onun oğlanlarının təlim-tərbiyəsinə, təhsilinə həsr etmiĢdir. Beləliklə, Mirzə Ġsmayıl Qasirin pedaqoji fəaliyyətinin baĢlanğıcı qoyulmuĢdur. “Nazimi-
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 32
tüccar” Seyid Hüseynin evində müəllimmliyə baĢlaması Qasirin sonrakı pedaqoji müvəffəqiyyətlərində, Ģagirdlərə fərdi yanaĢma metoduna yiyələnməsində müsbət rol oynamıĢdır. Mirzə Ġsmayıl Qasir öz ana vətəninə Ģair və müəllim kimi qayıtmıĢdır. QasirĢünasların hamısı bundan sonra onun həyatının 40-cı illərinə diqqət yetirmiĢlər. Mərhum alimimiz Əzizağa Məmmədov Qasirin 1840-cı ildə (artıq 35-38 yaĢlrında) rus təbəəsi sayıldığı üçün Qaradonlu sərhəd idarəsinə tərcüməçi təyin olunması faktının sabiq Azərbaycan Neft və Kimya Ġnstitutunun müəllimi Əli Muxtar Qasımovun “Jüngi-mən”indən götürüldüyünü qeyd edir [34, s.38]. Halbuki Mirzə Ġsmayıl, Ġsfahanda da müəyyən müddət yaĢadığını nəzərə alsaq, 1830-cu illərin ortalarında artıq ġirvana qayıtmıĢdı. Məlum faktdır ki, təhsildən sonra o, bir müddət ġamaxıda, anasının yanında yaĢamıĢ [6, s.37; 41 və s.], sözsüz ki, ġamaxının yenilikçi ziyalıları ilə ünsiyyət saxlamıĢ, ədəbi yaradıcılığını davam etdirmiĢdir. Naməlum müəllifin onun həyatının bu illəri haqqında verdiyi məlumat da maraq doğurur [97]. Bu dövrdə Qasirin əmioğluları və ġirvanın bir sıra xanzadələri Araz kənarında sakin olmuĢdular və artıq möhkəmləndirilməyə baĢlamıĢ Rus-Ġran sərhədindəki gömrükxanalarda morğuluq edirdilər. Müəyyən vaxt anasının yanında qaldıqdan sonra Qasir də, görünür, əmioğlularının dəvəti ilə sərhəd rayonlarına gəlir. Burada axırıncı ġirvan xanı Mustafa xanın oğlu Allahqulu Qasiri öz oğlu Ġbrahimə dərs deməyə, onun təlim-tərbiyəsi ilə məĢğul olmağa dəvət edir. Maddi ehtiyac Ģairi bu dəvəti qəbul etməyə məcbur edir. Beləliklə, Qasirin pedaqoji təcrübəsi artmaqda davam edir. Bu illərdə Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında bir sıra yeniliklər baĢ verir. 1840-cı il aprelin 10-da Peterburq Zaqafqaziyada inzibati islahat haqqında qanun verir [75, s.662]. ġamaxı Xəzər vilayətinin mərkəzi elan olunur [72, s.257]. Vilayətin divanxanası ġamaxıda yerləĢdiyi üçü ndövlət qulluğunda olan məmurların çoxu oraya axıĢır. Gömrükxanadakı morğularda ġamaxıya köçdüklərindən sərhəd idarəsində boĢ vəzifələr ortaya çıxır və gömrükxananın rəisi “əhli-hal və sahibimərifət” Abbasbəy Qarabağlı Mirzə Ġsmayılı özünə katib və dilmanc götürür. Zəmanəsinin yaxĢı təhsil görmüĢ ziyalılarından biri olan “parauĢaqları”ndan Abbas bəylə “əmmaməni papaqla dəyiĢmiĢ” Qasir arasında səmimi dostluq münasibətləri yaranır və təxminən on ilə yaxın müddətdə Ģair burada rəsmi dövlət qulluğunda məmurluq edir.
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 33
Qasir Qaradonluda olarkən Həcər adlı qızla evlənir. Qasirin Qaradonluda keçən həyatı ilə bağlı ayrı-ayrı müəlliflərin topladığı faktlar maraq doğurur. Ə.Məmmədov göstərir ki, Qasir Qaradonluya gələrkən “Muğan səhrasında uzun yolu piyada getməli olur. O, sərhəddə yığılmıĢ Ġran qoĢununa rast gəlir. Həmin vaxt Ġran tərəfi ilə Rusiya arasında mübahisəli sərhəd məsələsinin həlli üçün danıĢıqlar aparılırmıĢ. Qasir Ġran qoĢunları düĢərgəsində vəzirin çadırı qarĢısından keçərkən onun münĢisi tərəfindən Ģahmat qutusunun çadıra aparmağını görür. Qasir münĢiyə Ģahmat taxtasının bir xanasında vəzirə çatdırmaq üçün Ģer yazmaq istədiyini söyləyir. MünĢi əvvəl etiraz etsə də, Ģairin təkidindən sonra razılıq verir”. Qasir farsca yazır ki, “əgər məni mat eləsən, sənə fil nəslindən əmələ gələn bir at bağıĢlaram, əks halda vətənə piyada getməlisən”. Sonra məlum olur ki, “Qasir oyun əsnasında vəziri bir neçə dəfə mat edir. Kəsilən Ģərtə görə vəzirdən bir yaxĢı at alıb Qaradonluya gəlir” [34,s.38-39]. Əlbəttə, bu nağılvari rəvayətdə hansısa məqam ĢiĢirdilmiĢ ola bilər. Ancaq bizim üçün hadisənin özü maraq doğurur. Çünki, bir tərəfdən, bu, Qasirin yaxĢı Ģahmat oynadığı, ikinci tərəfdən, vəzirlə görüĢü, onun tərəfindən hörmətlə qəbul olunması haqqında fakt verir. QasirĢünas M.TalıĢlının fərziyyəsinə görə isə, Qasir Muğan səhrasındakı çadırda vəzirlə deyil, onunla danıĢıqlar aparmağa gəlmiĢ Mirzə Fətəli Axundovla Ģahmat oynamıĢdı. Doğrudan da, Qasirin Mirzə Fətəli ilə yaxın tanıĢlığı olmuĢ, MəĢədi Hümranın söylədiyinə görə, dəfələrlə o, Lənkəranda Qasirin qonağı olmuĢdur. Nəhayət, Qasirin Lənkərana gəlib çıxması tarixçəsində bir-iki məsələyə diqqət yetirmək lazımdır. Qasir haqqında tədqiqat aparmıĢ müəlliflər göstərirlər ki, Qaradonluda məmurluq vəzifəsi Mirzə Ġsmayılın ürəyincə deyildi. “ġair daha çox ictimai xeyir verən iĢlə və bədii-elmi yaradıcılıqla maraqlandığından rəsmi dövlət qulluğu mənəvi cəhətdən onu təmin etmirdi” [41]. Görünür, Qasiri uzun müddət Qaradonluda saxlayan onun Abbas bəy Qarabağlı ilə dostluğu və Həcər xanım olmuĢdur. Təxminən 50-ci illərin baĢlanğıcında tale onu XIX əsrin digər tanınmıĢ ziyalısı Sadıq bəy Mehmandarovla görüĢdürür və bu, Ģairin həyatında dönüĢə səbəb olur. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, 60-70-ci illərdə, bəzilərinin yazdığına görə isə, 50-ci illərin əvvəllərində Sadıq bəy Mehmandarov Lənkəran qəzasında məhkəmə katibi təyin olunduğu üçün ġuĢadan Lənkərana gedərkən MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 34
yolüstü Qaradonluda Mirzə Ġsmayıl Qasirlə tanıĢ olub, onu müəllimlik etmək üçün Lənkərana dəvət edir. Bu məsələ bir qədər dəqiqləĢdirilməlidir. M. TalıĢlı və V. Fərzəliyev göstərirlər “keçən (XIX- A.R.) əsrin 60-70- ci illərində Qaradonluda sərhəd idarəsində tərcüməçi iĢləyən Qasir Mirzə Sadıq bəy Mehmandarovun dəvəti ilə Lənkərana müəllimliyə gəlir”[57]. Halbuki M.TalıĢlı bundan əvvəlki məqaləsində Qasirin 1840-cı ildə Qaradonluda tərcüməçilik vəzifəsinə dəvət olunmasını, on ilə yaxın bir müddətdə orada iĢlədiyini göstərmiĢdi [56]. Yuxarıdakı iki sitatda verilmiĢ bəzi faktlara razılaĢmaq çətindir. Belə ki, Sadıq bəy Mehmandarov Lənkərana məhz 50-ci illərin ibtidasında köçmüĢdür. Ensiklopediyada onun oğulları Ġbrahim bəyin 1852-ci, Səməd bəyin 1857-ci, Ġsaq bəyin 1858-ci ildə məhz Lənkəranda anadan olmaları qeyd olunmuĢdur [73, s.469-470]. Deməli, Sadıq bəy Qasirlə də məhz 50-51- ci illərdə tanıĢ ola bilərdi. Ġkincisi, Sadıq bəy Qasiri məhz müəllimliyə dəvət etmiĢdisə, onun üçün münasib bir Ģərait də yaratmalı idi. Halbuki öz məktəbini yaradana qədər Qasirin məktəbdarlıqda nə qədər əzab-əziyyət çəkməsi onun öz Ģerlərindən məlumdur. Bütün bunlar Sadıq bəy Mehmandarovun Qasiri Lənkərana müəllimliyə dəvət etməsi fikrini Ģübhə altına alır. Görünür, Ģairi Lənkərana dəvət edərkən Sadıq bəy onun ərəb, fars və rus dillərini bilməsini, gözəl xəttat olduğunu görüb yüksək qiymətləndirmiĢ, Lənkəran qəza məhkəməsinin katibliyində iĢləməsini istəmiĢdi. Sözsüz ki, Qasir kimi mirzələr praktiki iĢdə məhkəmə katibinə, dövlət qulluğuna çox lazımlı idilər. Anonim yazı müəllifi Qasirin yaxĢı Ģahmat oynaması məsələsinə toxunaraq yazır: “Qasir Ģətrənci çox yaxĢı bilərmiĢ. Hətta Peterburqdan Lənkərana hər il bir nəfər komissar gəlib, Ġran və rus sərhəddi məsələsini həll edərmiĢ və həman komissar Qasiri tələb edib, onunla Ģətrənc oynarmıĢ” [91]. Güman etmək olar ki, imperiyanın paytaxtından durub gələn səlahiyyətli “komissar” dövlət qulluğunda olmayan, hansısa baĢqa bir iĢlə məĢğul olan rəiyyət adamı ilə Ģahmat oynamağı Ģəninə sığıĢdırmazdı. Belə faktların təhlili göstərir ki, 50-ci illərin əvvəllərində Mehmandarovun təklifi ilə Lənkərana köçən Qasir müəyyən vaxt ərzində qəza məhkəməsinin katibliyində, dəftərxanada iĢləmiĢdir. Lakin hələ Qaradonluda buna bənzər iĢdə iĢləmiĢ müəllim və Ģairin “daha çox ictimai MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 35
faydalı iĢlə və bədii-elmi yaradıcılıqla” maraqlanması və dövlət qulluğunun onu təmin etməməsi məsələsini yada saldıqda, belə qənaətə gələ bilərik ki, məhkəmədəki vəzifəsi də Qasirə mənəvi zövq verməmiĢ, o, ya dövlət qulluğunda ola-ola, ya da bu vəzifədən imtina edərək, tezliklə məktəbdarlığa üz tutmuĢdur. Ancaq bir Ģey faktdır ki, Mehmandarov Qasiri Lənkərana müəllimliyə dəvət etməmiĢdir və həqiqətən də, məhkəmə katibinin yenicə iĢə təyin olduğu bir Ģəhərə öz tanıĢını məhkəmə iĢinə deyil, müəllimliyə dəvət etməsi heç məntiqi cəhətdən də ağlabatan sayıla bilməz. Beləliklə, Mirzə Ġsmayıl Qasir Lənkəranda fəaliyyətini mirzəliklə baĢlamıĢ, bir necə ildən sonra Lənkərandakı köhnə üsullu məktəblərdən birində dərs deməyə üstünlük vermiĢdir. Lakin mütərəqqi fikirli pedaqoqu buradakı tədris üsulu təmin etmədiyindən özü yeni bir “üsuli-cədid” məktəbi açmaq fikrinə düĢür. Ġki-üç il sonra Qasirin həyat yoldaĢı vəfat edir və o, Sütəmürdov kəndində yaĢayan dayısı Əliməmmədin qızı Bibixanımla evlənir. Sonrakı illərdə Qasir Lənkəran məktəbinin formalaĢmasında yaxından iĢtirak etmiĢ, pedaqoq kimi fəaliyyət göstərmiĢdir. O, vaxtının böyük bir hissəsini özünün təsis etdiyi ədəbi məclisin fəaliyyətinə həsr etmiĢdir. Beləliklə, Qasirin həyatının bu sahələri haqqında ayrıca danıĢmaq lazım gəlir.
“Ġrandan təhsildən qayıtdıqdan sonra (? – A.R.) bütün həyatı boyu Lənkəranda yaĢamıĢdır” [35, s.122] fikri yerli-dibli səhvdir. Əvvəla, ona görə ki, Qasir Ġrandan öz ana vətəni ġamaxıya qayıtmıĢdı. Ġkincisi, ona görə ki, Lənkəranda yaĢadığı illərdə də Azərbaycanın müxtəlif Ģəhər və kəndlərini gəzmiĢ, ġamaxıda, ġuĢada uzun müddət qalmıĢ, hətta qocalıq illərində Bakıya da köçmüĢdü. Mirzə Ġsmayıl Qasir XIX əsr Lənkəran ziyalıları mühitinin sayqılı nümayəndələrindən biri olmuĢ, mərifət dünyasında xətri əziz tutulmuĢdur. ġəhərin seçilmiĢ qonaqları Lənkərana gələndə Qasirlə də görüĢər, onunla yaradıcı ünsiyyətdə olardılar. Məsələn, akademik B.V. Miller akademik B.A.Dornun Lənkərana tez-tez gəlməsindən, burada Mir Ġbrahim bəy, Mirzə Ələkbər və Molla Ġsmayıl Qasirlə * əlaqə saxlamasından danıĢır [68, s.16-17]. * S.Mumtaz da onu “Molla İsmayıl Qasir” kimi təqdim etmişdi [43,s.174]. MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 36
Ġkinci tərəfindən, Lənkəranın xurafat qüvvələri Ģairi həmiĢə ələ salır, onun maarifçilik sahəsində canfəĢanlıq göstərməsini lağa qoyurdular. Ruhani və fanatiklər Qasiri “babi” adlandırıb addımbaĢı təhqir edir, onunla əl verib görüĢməkdən qaçırdılar. Ġ.Axundov qeyd edir ki, Qasirin həcv yazmağa baĢlamasında Lənkəran ruhanilərinin ona pis münasibəti də rol oynamıĢdır [6, s.42]. Belə haqsız hücumlardan zinhara gəlmiĢ qoca Ģair dostlarının köməyi ilə Bakıya köçmüĢ və bir müddət orada yaĢamalı olmuĢdur. Yaradıcılığını izlədikdə Qasirin Bakıda “MəcməüĢ-Ģüəra”nın iĢində iĢtirak etdiyinin Ģahidi oluruq. Bakı Ģairlərinin təhriki ilə Qasir Seyid Əzim ġirvanini həcvlə mənzum məktublar yazır. Seyid Əzim onun bir mənzuməsini cavabsız qoyur, ikincisinə cavab verir və “Bakı əhlinə əgər dəymiĢ idi əĢarım /Özləri qoy eləsin dərdinə dərman, Qasir/ ġükr lillah Bakı əhlində neçə Ģair var”, - deyə Qasiri “MəcməüĢ-Ģüəra”nın təsirinə düĢüb həcv yazdığı üçün tənələyir. Qasir ona cavab yazır. Beləliklə, bu yazıĢmanın tarixçəsi də Qasirin Bakıda nisbətən çox qaldığı haqqında məlumat verir. Bir qədər sonra isə Seyid Əzimin onu Lənkərandakı evinin viran qalması, maarifçilikdən əl çəkməsi üstündə səmimi tənqidi və Bakı Ģəraiti öz təsirini göstərir. “O zaman cəhənnəmi xatırladan Bakıda Ģairin iĢi düz gətirmir. Buraya gəlməsinə peĢiman olur” [42]. Nəhayət, XIX əsrin son illərində “Qasir yenidən Lənkərana gəlib, müəllimlik fəaliyyətini davam etdirmiĢdir” [6, s.43]. Mirzə Ġsmayıl Qasir 1900-cü ildə mayın 10-da Lənkəranda vəfat etmiĢdir. “ġair Lənkəranın cənub-Ģərqindəki Sütəmürdov qabiristanlığında dəfn olunmuĢdur... Ədəbiyyatımızın müqtədir klassiki olduğundan 1983-cü ildə məzarı səliqəyə salınmıĢ və üzərində Ģairin heykəli ucalmaqdadır” [42]. MĠRZƏ ĠSMAYIL QASĠR VƏ “FÖVCÜL-FÜSƏHA” Mirzə Ġsmayıl Qasirin müqtədir bir Ģair kimi tanınması baĢlıca olaraq onun Lənkəran həyatı ilə bağlıdır. Məhz Lənkərana gələndən sonra Qasir yaradıcılığı yeni keyfiyyətlər qazanır. Yaratdığı “Fövcül-füsəha” ədəbi məclisinin təsiri ilə Qasir poeziyası yeni mərhələyə qədəm qoyur, o getdikcə daha artıq satirik Ģair kimi məĢhurlaĢmağa baĢlayır. MüĢairə məclisləri onun və “Fövcül-füsəha”nın digər üzvlərinin yaradıcılığında mühüm rol oynayır. MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 37
Qeyd edək ki, Lənkəran ədəbi məclisində iĢtirakı məsələsini ayrıca nəzərdən keçirməklə, bir yandan, Qasirin həyatının ən əhəmiyyətli parçasını araĢdırmalı oluruqsa, ikinci tərəfdən, bununla Qasirin öz müasirləri olmuĢ tanınmıĢ ziyalılarla münasibətinə toxunulur. Məsələ burasındadır ki, qasirĢünaslıq üçün onun öz müasirləri ilə əlaqələrinin daha çox ictimai motivləri maraq doğurur və belə motivlər daha artıq Ģəkildə Qasirin “Fövcül- füsəha”da fəaliyyəti ilə əlaqəli götürüldükdə üzə çıxır. Yada salaq ki, “Fövcül-füsəha”nın baĢqa Ģəhərlərdəki ədəbi məclislərə müntəzəm əlaqəsi olmuĢdur. Bu əlaqədə Mirzə Ġsmayıl Qasir xüsusilə fərqlənirdi” [24, s.57]. “Fövcül-füsəha” məclisinin yaranma tarixi haqqında tədqiqatçılar arasında fikir müxtəlifliyi vardır: onların bir qismi məclisin ümumiyyətlə 1850-ci illərdə, bəziləri isə konkret olaraq 1855-1860-cı illərdə yaradıldığını göstərirlər [14]. N.Qarayev dissertasiyasında 1850-1855-ci illərdə yarandığını qeyd etsə də, * biz onun sonradan nəĢr olunmuĢ kitabındakı tarixə istinad etməyi üstün tuturuq: “Fövcül-füsəha” (“Natiqlər yığıncağı”) ədəbi məclisi təxminən 1850-ci ildə Mirzə Ġsmayıl Qasirin təĢəbbüsü ilə Lənkəranda təĢkil edilmiĢdir” [47, s.72]. Tədqiqatçıların hamısı “Fövcül-füsəha”nın Qasirin təĢəbbüsü və iĢtirakı ilə yaradıldığı faktını qəbul edirlər. “Fövcül-füsəha”nın digər məclislərdən fərqli cəhətləri onun strukturu və fərdi tərkibi ilə bağlı idi: məclisin iĢində Ģer ədəbiyyatından baĢı çıxan hər bir sənət sahibi iĢtirak edə bilərdi. Burada varlı və yoxsula fərq qoyulmur, əsas meyar məclis üzvünün ədəbi qabiliyyəti, ĢerləĢmə bacarığı, fərdi poeziyası və elmi müzakirlərdə iĢtirak etmək səviyyəsi sayılırdı. Ömründə Ģer yazmayan müxtəlif peĢə sahibləri də mənəviyyatca zənginləĢmək, milli ədəbiyyatı öyrənmək, həmçinin ictimai-tarixi vəziyyətdən baĢ çıxarmaq üçün məclisin iĢində iĢtirak edə bilərdi. Güman etmək olar ki, “Fövcül-füsəha”nın belə demokratikliyi onun yaradıcısı Mirzə Ġsmayıl Qasirin sayəsində təmin olunmuĢdu. Məlumdur ki, Lənkərana köçəndən sonra Qasir heç də “yağ-balın içərisində” dolanmamıĢ, demək olar ki, həmiĢə maddi ehtiyac hiss etmiĢdir. Nümunə üçün Qasirin “Odun” Ģerinə diqqət yetirmək olar: Vay, mən Qasiri-Ġsmailin əhvalına vay Ki, odunsuz çıxarır baĢa qıĢı Hacər ilən... *
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 38
Lənkəranda neçə ildir edirəm nəĢvü nüma Burda mən anlamadım, doğrusu, xeyri Ģər ilən. Təbiidir ki, özü kasıbçılıqla dolanan bir ziyalı Ģair təsis etdiyi ədəbi məclisin fərdi tərkibində, onun iĢtirakçıları arasında ictimai-sinfi ayrı seçkilik salınmasını istəməzdi. Özündən qabaq “Fövcül-füsəha” haqqında aparılmıĢ araĢdırmaların nəticələrini də nəzərə alan məclisĢünas N.Qarayev göstərir ki, Lənkəran ədəbi məclisi iki bölümdən ibarət olmuĢ, birinci bölümü ancaq Ģer yazan, məclisdəki ĢerləĢmələrdə iĢtirak edən Ģəxslər, ikinci bölümü isə məclis üzvlərinin Ģerlərini dinləyən, ədəbi-elmi müzakirələrə qoĢulan, öz bilik və təsəvvürlərini geniĢləndirməyə toplaĢan Ģəxslər təĢkil etmiĢlər. Beləliklə, o, “Fövcül-füsəha” məclisinin 35 üzvünün dəqiqləĢdirir: Mirzə Ġsmayıl Qasir, Molla Fəttah Səhban, Ağababa Bixud, Usta Məhəmmədhəsən Nəccar, Mirzə Ġsa Xəyali, Usta Hüseynqulu (Dubəndiduz) ġuri, Mirzə Mütalib Ərcivani, Molla Ələkbər Aciz, Molla Məhəmməd Mücrim, Mirzə Əziz Əliyev, Kəblə BaxĢəli Axundov, Mirzə Əhməd Kəmin (Taib), Mirzə Ġsrafil Həmid oğlu Mahir, Sərvi, Pünhan, Tahirli, Mühibb, Mirzə Ələkbər Mühəqqir, Mirhəsən Səyyad Seyidzadə, Ġbrahim bəy TalıĢ, Mirəli bəy TalıĢinski, Mirsadıq TalıĢınski, Mirzə Ġsmayıl Süruri, Mirzə Əbdüləhəd Növrəs, Sadıq bəy Mehmandarov, Mirzə Səidəli Kazımbəyov, Mirzə Əhməd Xudaverdi oğlu, Mirzə Ələkbər Axundov, ġirəli bəy Nəsirbəyov, Molla Məhəmməd Həkim, Çarıqçı Məmmədqulu, Mirqasım TalıĢınski, Teymur bəy Bayraməlibəyov, Molla Məhəmməd Əczaçı, Hacı Möhsün və b. [24, s.53-54] Bu Ģəxslərin hamısı heç də həmiĢə bir vaxtda toplaĢmamıĢlar, məsələn, T. Bayraməlibəyov, yəqin ki, 1881-ci ildən sonra məclisə qoĢulmĢdu. Təxminən 50 illik bir dövrdə fəaliyyət göstərmiĢ məclisin üzvlərinin yaĢ tərkibi müxtəlif olmalı idi. Lakin onların hamısı ilə Mirzə Ġsmayıl Qasirin bu və ya digər dərəcədə ünsiyyət saxlaması danıla bilməz. Bu, Qasirin Lənkərandakı əsas əhatəsi idi. ġair onlara qarĢı münasibətini öz Ģerlərində də bildirmiĢ, bir çoxuna (məsələn, Molla Fəttaha, Əbdüləhədə, Pünhana, Növrəsə, ġirəli bəyə və b.) mənzum məktublar həsr etmiĢdir. Qeyd etmək lazımdır ki, eyni məclisin üzvləri olsalar da, Qasir onlarla “poetik zarafatlaĢmıĢ” və çox vaxt mənfi bir cəhət tapıb, ya satirik, ya yumoristik tərzdə onları tənqid etmiĢdir. Məsələn, Molla Fəttaha ərklə müraciətində əslində ictimai motivlər axtarmaq da olar: MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 39
Molla Fəttah, ey matan molla, Mollalar içrə Ģarlatan molla. Gah olan Ģeyx, gah mərsiyəxan, Gah qamıĢ, gah odun satan molla. - misraları təkcə Molla Fəttah Səhbana deyil, zəmanəyə, onun tənqidinə yönəlmiĢdi. Çünki Qasir Azərbaycanda da formalaĢmaqda olan kapitalist münasibətlərinin zəmanə adamlarının stereotipləĢmiĢ dünyagörüĢləri ilə uyuĢmadığını, hamının özü kimi maddi ehtiyac üçün dəridən-qabıqdan çıxdığını və birtəhər dolanacaq yolu axtarmalı olduğunu yaxĢı baĢa düĢürdü. Qasir:
Mollaya bəzi iĢ deyil layiq, Olma hərcayi çün natan, molla... Sən də cəhd et, mürid yığ baĢıva, Onlara söylə dastan, molla desə də, bütün bunların XIX əsrin ikinci yarısında mümkün olmadığını bilirdi. Odur ki, göstərilən Ģerin məzmunu artıq konkretlikdən çıxır, ümumiləĢir, ictimai mahiyyət qazanırdı. BaĢqa bir məclis üzvü – ġirəli bəy Nəsirbəyov Qasiri özü ilə bir kef məclisinə aparır. Lakin məclisdəki bəyzadələr-xanzadələrin baĢı qumar oynamağa qarıĢır, Ģair yaddan çıxır. Hər nə qədər israr eləsə də, onu çıxıb evə getməyə qoymur, yemək də vermirlər. ġirəli bəyə məktubunda Qasir onu tənələyir: Doğrudu, olmaz imiĢ heç toxun acdan xəbəri, Mən yazıq acü susuz, gözlərim oldu nigəran. Diksinirdim açılanda qapı mən biçarə, Eylə bildim gətirir əlsuyu güya Qurban. Elə billəm ki, Nəsirbəy məni dustaq eləyib, Az qalıb ölüm acından, nə pilov verdi, nə nan. Əlqərəz, bu gecə üç dəstə olubdur həzərat, Çəkibasnası, tökübpulu, qızıĢdımeydan... Hamı etmiĢ özünə asnası məĢğuliyyət, Yoxdu məndən xəbəri kim, üzülüb tabü təvan.
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 40
Mən həqiqət nə nahar eyləmiĢəm, nə çaĢtı, Ürəyim getdi acından, aman allah, aman. Ümumiyyətlə, “Fövcül-füsəha”nın digər üzvlərinin adları çəkilmiĢ Ģerlərində də Qasir ya yüngül yumoristik tənələrə əl atır, ya da məsələnin ictimai cəhətlərinə daha artıq diqqət yetirir, onların vasitəsi ilə cəmiyyəti və zəmanənin özünü tənqid edir. Bununla yanaĢı, Qasirin Ģerlərində çox kəskin ifadələr də iĢlədilir, Ģair ayrı-ayrı konkret lənkəranlını açıqca söyüb qaralayır. Hər Ģeydən görünür ki, bu adamlar Qasirin həmiĢə ünsiyyət saxladığı əhatə dairəsindən deyil, əksinə, bəlkə də, ona “babi” deyən ruhanilər və ya cahil, kütbeyin, qoluzorlu- ağlıkəmlərdir: Gər səmavər kömürü olsa mühəyya, göndər, EĢĢək Əliverdi, sıpa Mehdi, qoduq Jə’fər ilən... Təəssüf, adıdır onun Məhəmməd, Sanki eĢĢəkdə var bəzəkli zinət... “Fövcül-füsəha” üzvləri ilə Qasir həmiĢə səmimi davranmıĢ, onun yığıncaqlarının maraqlı və səmərəli keçməsi üçün əlindən gələni etmiĢdir. Mirzə Ġsa Xəyaliyə, ġirəli bəyə, Hacı Rza Pünhana və baĢqa “füsəha” ya mənzum məktublarında Qasirin onlara necə həssaslıqla yanaĢdığının Ģahidi oluruq: Əbdüləhəda! Təbi-süxəndan varındır, ĠnĢallah, gənci-firavan varındır... Ey dost, nəzər qıl, oxu zövq ilə bu fərdi, Ta ayinəi-xatiruvun pak ola kərdi... Ey bəzmi-iradətdə sözü doğru, ozü pak və s. “Fövcül-füsəha”da müxtəlif sənət adamları – molla, mirzə, usta, həkim, əczaçı, çarıqçı və b. toplaĢdıqları üçün məclisi həftənin hər hansı istənilən bir günündə və ya hər gün yığmaq mümkün deyildi – məclis Ģairlərinin qazancı öz peĢələri ilə əlaqədar idi və onlar peĢəkar deyil, həvəskar Ģair idilər. “Fövcül-füsəha” yalnız cümə (istirahət) günü axĢam yığıĢardı. Bu, elə Qasirin “Cümə günü” Ģerinin özündə də qeyd olunmuĢdur:
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 41
Ürəfa söhbətə amadə olur cüm’ə günü, Sübhədək xatiri bükĢadə olur cüm’ə günü [24, s.56]. Məlumdur ki, təĢəbbüskarı və baĢçısı Qasir olsa da, onun evində heç bir Ģərait olmadığından “Fövcül-füsəha” ayaqqabı tikən Usta Hüseynqulu ġurinin, sonralar isə bəzən müdərris Molla Möhsünün evində yığıĢardı [6, s.39; 24, s.56]. Ola bilsin ki, ayrı-ayrı vaxtlarda məclisin toplantı yerləri müxtəlif olmuĢdur, çünki təxminən yarım əsrlik fəaliyyəti dövründə eyni bir- iki adamın evində yığıĢmaq çətin məsələ olardı. Mirzə Ġsmayıl Qasir ömrünün Lənkəran çağlarını baĢlıca olaraq “Fövcül-füsəha”ya həsr etmiĢ, onun dağılmaması, əksinə, bu məclisin təsiri ilə ölkənin baĢqa ərazilərində məclisçilik hərəkatının geniĢlənməsinə çalıĢmıĢdır. “Qasirin Xəyaliyə, Acizə məktubları göstərir ki, o, Lənkərandan bir yana getdikdə belə “Fövcül-füsəha” ilə əlaqəsini kəsməmiĢ, məktub yazaraq onların hal-əhvalından, məclisdən xəbər tutmuĢdur. Aciz Bakıya gəldikdən sonra Qasir onun ardınca məktub yazaraq, Lənkərana qayıtmasını tapĢırmıĢdı” [24, s.58]. Çox da Bakudə yubanma, Lənkəranə qıl səfər, Müddəi söylər yığıb sərraf milyan altına... Qasir yalnız Lənkəranda yaĢayan müasirləri ilə deyil, ġamaxı, Bakı, Qarabağ, Naxçıvan, Təbriz Ģairləri ilə də ünsiyyətdə olmuĢ, onlarla məktublaĢmıĢdır. O, Seyid Əzim ġirvani, qaradonlu Məhəmmədəli bəy Məcruh Muğani, ġirvanĢahi, Mirzə Məhəmməd Katib Qarabaği, Abdulla bəy Asi, Qafil ġirvani, Molla Abbas Məhzun, bakılılardan AğadadaĢ Müniri, Əbdülxaliq Cənnəti və baĢqaları ilə daim yaradıcılıq əlaqələri saxlamıĢdır [31, s. 94-95; 34, s.40]. Anonim müəllifin yazdığına görə, Qasirin həmçinin Ģamaxılı Əli Abbas Məta ilə dostluğu olmuĢ, “Təbrizdə Raci-mərhum və Dilsuz-mərhum ilə həmsöhbət olmuĢdur” [97]. Qasirin bu çoxĢahəli ədəbi əlaqələri “Fövcül-füsəha”nın fonunda həyata keçmiĢ, bunun isə, bir tərəfdən, XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının zənginləĢdirilməsi, digər tərəfdən, Azərbaycanda ədəbi məclis quruculuğunda müəyyən rolu olmuĢdur.
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 42
Beləliklə, Qasirin öz müasirləri ilə yazıĢmaları ictimai dəyər kəsb etmiĢdir. Bununla bərabər, tədqiqatçıların göstərdikləri bəzi məqamları dəqiqləĢdirmək mümkün deyildir. Məsələn, F.Qasımzadə yazır ki, “Əkinçi” qəzeti Qasirinyaradıcılığına böyük təsir etmiĢdir [26, s.536]. Halbuki bunu ancaq güman etmək olar, çünki Qasirin “Əkinçi”ni alıb-almaması haqqında əlimizdə faktik məlumat yoxdur. Bəlkə də, “Əkinçi”dən xəbər tutsaydı ömrü boyu əsərlərinin çapına çalıĢan Ģair Həsən bəyə öz Ģerlərindən seçmələr göndərib onların çapını xahiĢ edərdi. Yaxud ayrı-ayrı tədqiqatçılar Qasirlə Seyid Əzim ġirvaninin yaxın dostluğunu qeyd edirlər. Anonim müəllif göstərir ki, ġamaxı quberniya olub (əslində 1846-cı ildə ġirvan quberniya olub), bu zaman Qaradonluda iĢləyən morğular oraya axıĢıblar. “Mirzə Ġsmayıl Hacı Seyid Əzim-mərhum və Əli Abbas Məta və s. ġirvan Ģairləri ilə gecə-gündüz yoldaĢ olubdur” [97]. Ə. Məmmədov göstərir ki, “Qasir öz mənzum məktublarında Seyid Əzimi yaxın bir dost kimi xatırlayaraq, onu “əmioğlu” adlandırırdı” [34, s.40]. M.Mustafaev Qasirin Seyid Əzimlə məktublaĢmasına əsasən (“Sən mənim köhnə rəfiqimsən, əya, Qasir”) yazır ki, Mirzə Ġsmayıl Qasir Seyid Əzim ġirvaninin müasiri və yaxın dostu idi [42]. Beləliklə, araĢdırıcıların, demək olar ki, heç birisi Qasirlə Seyid Əzimin aralarındakı 30-33 illik yaĢ fərqinə fikir vermir. Əvvəla, Qasirin Qaradonluda iĢlədiyi illərdə Seyid hələ yenicə anadan olmuĢdu (1835), hərgah sonralar Qasirlə Seyid Əzim görüĢmüĢlərsə də, onların bir-biri ilə sözün həqiqi mənasında “yaxın dost”, “əmioğlu” olması bir qədər Ģübhəli görünür. Belə demək, daha dəqiq olardı ki, Mirzə Ġsmayıl Qasirlə Seyid Əzim ġirvani əqidə dostu,ədəbi yaradıcılıq dostu olmuĢlar. Qasirin bir həcvin Seyid Əzimin cavabsız qoyması, bundan qeyzlənən Qasirin onu ikinci dəfə daha kəskin həcv etməsi, Seyid Əzim ona cavab verəndən sonra Qasirin ona cavabına yenə susmaqla cavab verməsi faktdır və onların dostluğu barədə çox Ģey deyir.
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 43
MĠRZƏ ĠSMAYIL QASĠRĠN PEDAQOJĠ FƏALĠYYƏTĠ Ġndiyədək Qasirin pedaqoji fəaliyyətini araĢdıran tədqiqatçılar onun yalnız Lənkərana köçəndən sonrakı müəllimlik illərini iĢıqlandırmıĢlar. Halbuki ayrı-ayrı varlı ailələrdəki uĢaqlara dərs deməsi, onların təlim- tərbiyəsi ilə məĢğul olması faktı nəzər-diqqətdən kənarda qalmıĢdır. Mirzə Ġsmayıl Qasir pedaqoji fəaliyyətinə Təbrizdə təhsilini baĢa vuran illərdə – təxminən 1825-1828-ci illərdə Ġsfahanda baĢlamıĢ, varlı tacir, atasının tanıĢlarından Seyid Hüseyn Təbətəbainin evində onun övladlarına dərs demiĢdir. Güman etmək olar ki, müəllim Qasir Seyid Hüseynin uĢaqlarına Ģəriətdən, hüsnxətdən, ədəbiyyatdan və s. dərs keçmiĢ, onların savadlanmasında müəyyən rol oynamıĢdır. Sonralar vətəninə dönən Ģair az bir müddətdə anasının yanında yaĢamıĢ, sonra yenə səyahətə çıxaraq Muğana gəlmiĢ, sərhəd rayonlarında yenə bir müddət müəllimlik etməli olmuĢdur. ġirvanlı Mustafa xanın oğlu Allahqulu xan Mirzə Ġsmayıl Qasiri özünün böyük oğlu Ġbqahim xana dərs deməyə, onun təlim- tərbiyəsi ilə məĢğul olmağa dəvət etmiĢdir. 1840-cı ildə Qaradonlu kömrükxanasına iĢə düzələnə qədər Qasirin müəllimliklə məĢğul olduğunu zənn etmək olar. Həmin illərdəki müəllimlik Ģairin pedaqoji təcrübəsinin meydana gəlməsinə səbəb olmuĢ, gənc Qasirin müəllim kimi püxtələĢməsində mühüm rol oynamıĢdır. Ayrı-ayrı aristokratik ailələrdə tək- tək uĢaqlarla iĢ aparması Qasirin müəllim üçün vacib olan fərdi yanaĢma metoduna dərindən yiyələnməsinə köməklik göstərmiĢdir. Lakin, bir yandan, müəllimliklə dolanmağın çətinliklərini görən, ikinci tərəfdən də, bu “üsuli-qədim” tədrisinin çatıĢmazlıqlarını hiss edən Ģair bir müddət sonra dostu Abbas bəy Qarabağlının dəvəti ilə pedaqoji fəaliyyətini dayandırıb, kömrükxanada iĢə düzəlir. 1850-ci ildə Lənkərana köçərkən Qasir artıq yaxĢı təcrübəyə malik pedaqoq idi. Hətta ola bilsin ki, Sadıq bəy Mehmandarov da onu Lənkərana çağırmamıĢdan əvvəl müəllim kimi tanımıĢ və qəbul etmiĢdi. Qasirin “ġərhi-hal” Ģerindəki “defad” müəmmasından çıxıĢ edərək, onun Lənkəranda 1872-ci ildən müəllimlik fəaliyyətinə baĢlaması fikrinin məĢhurlaĢması haqqında yuxarıda danıĢmıĢdık. Lakin bu məsələnin üzündə də dəqiqləĢdirmə aparmalıyıq. Belə ki, bir tərəfdən, 1850-ci ildən 1872-ci ilədək Mirzə Ġsmayıl Qasirin Lənkəranda müəllimlik sənətindən tam uzaq MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 44
düĢməsi Ģübhə doğurursa, ikinci tərəfdən, onun “Odun” Ģerinin nəzərdən keçirilməsi həmin Ģübhənin yerinə düĢdüyünü təsdiq edir. Məlumdur ki, Qasir Lənkərana köçəndən iki-üç il sonra (sonradan xatirələr əsasında söylənilmiĢ bu say “dörd-beĢ il”, “beĢ-altı il”, lap “altı-yeddi il” kimi də baĢa düĢülə bilər) arvadı Həcər xanım vəfat etmiĢdir. “Odun” Ģerində oxuyuruq: Vay, mən Qasiri-Ġsmailin əhvalına vay Ki, odunsuz çıxarır baĢa qıĢı Hacər ilən... KiĢi məktəbdar olunca bu vilayətlərdə, Yeydir ondan dolana əsbü xərü əstər ilən. Buradan Qasiri hələ Həcərin sağlığında da Lənkəranda “məktəbdarlıq” etdiyi məlum olur. Bəs onda Ģair öz pedaqoji fəaliyyətini niyə 1872-ci ildən hesablayır? 1850-ci illərdə Qasir hansı məktəbdə müdərrislik edirmiĢ? Lənkəranda məktəblər tarixini araĢdıran müəlliflər “müsəlman məktəbini 1850-ci ildə meydana gəldiyini” söyləyirlər [55, s.13]. Digər tərəfdən məlumdur ki, Qasir müəllim Mirzə Səidəli Kazımbəyovla yaxın dost olub, ona avtoqraflı kitablar bağıĢlamıĢdır. Kazımbəyovun məktəbdə 1872-ci ilədək iĢlədiyini nəzərə alsaq [55, s.15-17], onda Qasirin də həmin ilə qədər artıq müəllimlik etdiyini qət edə bilərik. Görünür, sadəcə olaraq, Mirzə Ġsmayıl 1872-ci ilədək dərs dediyi məktəbin və ya məktəblərin köhnə üsullu tədrisini nəzərə alaraq, sonralar qələmə aldığı “ġərhi-hal”da onları “əsil məktəb” hesab etməmiĢ, məhz 1872-ci ildə dövlət tərəfindən açılmıĢ yeni üsullu rəsmi məktəbdə fəaliyyətə baĢlamasını özünün müəllimlik sənətinin baĢlanğıcı kimi qəbul etmiĢdir. 1872-ci ilə qədər dərsdediyi məktəblər isə rəsmi səviyyədə deyil, ayrı-ayrı ziyalıların və imkanlıların təĢəbbüsü ilə yaradılmıĢ köhnə mədrəsə tipli müəssisələr idi və dövrünün mütərəqqi fikirli Ģəxsiyyətlərindən olan Qasirin öz “tərcümeyi-halında” belə məktəblərdə dərs deməsinin (ümumiyyətlə, fərdi müəllimlik fəaliyyətinin də) üstünü vurmaması baĢa düĢülə bilər. Tədqiqatçı isə, Qasirin özünün təvazösünə baxmayaraq, onun bütövlükdə pedaqoji zəhmətini ortaya çıxarıb, ona qiymət verməyə borcludur. Müxtəlif tədqiqatçılar Qasirin Lənkəranda ayrı-ayrı illərdə müəllimliyə baĢladığını qeyd edirlər. Prof. A. Abdullayev onun 1892-ci ildən dərs deməyə baĢladığını göstərir [1, s.10]. T. Nurəliyevanın fikrincə, bu tarix 1887-ci ilə
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 45
təsadüf edir [47, s.105]. Naməlum müəllif isə yazır ki, Qasir “əvaxiri- ömründə 17 il Ģəhərdə rus məktəbxanasında Ģəriət müəllimi olubdur” [97]. Qasirin nəvəsi Ġ. Axundovun əlimizdəki qeydində oxuyuruq: “M.Ġ. Qasir Lənkəran realnı məktəbində 1886-1896-cı ilə kimi (закон божий) Ģəriət dərsini verir. Sovet ministirin arxivindən aylıq maaĢ vedomostindən götürülmüĢdür”. Əlbəttə, bu qənaətlər maraq doğurur, lakin göstərilən tarixlər Qasirin Lənkəranda pedaqoji fəaliyyətə baĢlaması vaxtını göstərə bilməz. Yəqin ki, tədqiqatçılar hansısa konkret bir məktəbdə müəllimliyə baĢlama tarixini bu məsələ ilə qarıĢıq salmıĢlar. Çünki, məlumdur ki, Lənkəranda xüsusi evlərdə fəaliyyət göstərən “müsəlman məktəbləri” hələ heç Qasir Lənkərana gəlib çıxmamıĢdan qabaq da, 1850-ci ildə və ondan əvvəllər də mövcüd olmuĢdur [55, s.10-11]. Lənkəranda “realnı məktəb” hələ 1856-cı ildə yaradılmıĢdı [55, s.14] və Qasirin “defad” tarixindən məlum olur ki, o bu məktəbdə düz 16 il sonra dərs deməyə baĢlamıĢdı.Deməli, Qasirin 1883-1892-ci illər arasında, 70-80 yaĢlarında hansı məktəbdəsə yenicə müəllimlik fəaliyyətinə baĢlaması fakt kimi qəbul oluna bilməz. O, Lənkəranda müəllimliyə bu tarixlərdən çox- çox əvvəllər baĢlamıĢdır. Ə. Müznibin arxivindəki qeyddən məlum olur ki, “Qasir əvvəllər çox çalıĢır Lənkəranda bir məktəb aça, binasızlıq və qüvvəsinin çatmamasından mümkün edə bilməyir. Bu iĢdən xəbər tutan Mehmandarov Mirzə Sadıq bəy Qasiri öz yanına çağırır və ona xüsusi məktəb açmaqdan ötəri kömək edir” [91]. BaĢqa müəllif göstərir ki, “bir mərtəbədə ki, öz iĢ otağını Mirzə Ġsmayıla verib, o da orada həmən Mirzə Sadıq bəyin oğlanlarına təlim və tərbiyə edibdir və sair ətfallardan orada cəm olub, həqiqətdə bir məktəbxana bina olubdur” [97]. Digər tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, “Qasir əvvəl Lənkərandakı öz evində məktəb açır, sonra Mirzə Sadıq bəy Mehmandarovun sarayında onun öhdəsinə 50-yə qədər uĢaq verilir” [57]. Bütün bu məlumatların xronologiyasını tərtib edərək, Qasirin pedoqoji fəaliyyətinin tarixçəsini Mirzə Ġsmayıl Qasir Lənkərana köçəndən sonra bir müddət buradakı köhnə “müsəlman məktəblərində” məktəbdarlıq edir. ġer yaradıcılığından da görünür ki, həmin illərdə çox yoxsul vəziyyətə düĢür, günü “ah-vayla”, “qıĢı odunsuz” keçir. Bir tərəfdən, mədrəsənin gətirdiyi kasıbçılıq onu, yəqin ki, öz maddi vəziyyətini sahmana salmaq üçün yollar aramağa məcbur edirsə, ikinci tərəfdən, buradakı tədris üsulunun geriliyi
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 46
artıq kamillik yaĢına dolmuĢ və öz fərdi müəllimlik təcrübəsi olan mütərəqqi fikirli ziyalını yeni məktəb yaratmaq fikrinə salır: artıq köhnə mədrəsə onu nə maddi, nə də mənəvi cəhətdən qane etmir. Mirzə Ġsmayıl əvvəlcə öz evində dərs deməyə cəhd göstərir. Lakin Ģəraitin olmaması səbəbindən, bu məsələdən xəbər tutan himayədarı Mirzə Sadıq bəy Mehmandarovun təklifini qəbul edərək, onun imarətində oğlanları Ġbrahim bəy, Ġsaq bəy və Səməd bəyə dərs deməyə razılaĢır. Lakin Mehmandarov qardaĢlarının təvəllüd tarixləri 1852-1858-ci illərə aiddir və deməli, Qasirin yeni məktəb yaratmaq cəhdləri ən azı 60-cı illərin əvvələrinə təsadüf edir. Görünür, hər halda Qasir öz istəyini Mehmandarovun təklifindən bir neçə il əvvəl həyata keçirə bilmiĢ, lakin maddi imkansızlıq onun açdığı məktəbin köməksiz inkiĢaf etməsinə mane olmuĢdur. Mirzə Sadıq bəy iĢə qarıĢandan sonra isə Qisir məktəbi artıq möhkəmlənmiĢ, Lənkəran mühitində maarifçiliyin yeni ocaqlarından birinə çevrilə bilmiĢdir. Tədqiqatçılar haqlı olaraq Qasirin pedaqoji fəaliyyətinə çox yüksək qiymət vermiĢlər. A.Abdullayev onu Lənkəranda yeni məktəblərin ilk yaradıcısı hesab edir [1, s.76]. Faktlar göstərir ki, Qasirin yaratdığı “bu məktəb öz tədris üsuluna görə Seyid Əzimin ġamaxıda açdığı məktəbə çox oxĢayır. Burada dünyəvi elmlər də tədris olunurdu. Azərbaycanda xalq maarifinin inkiĢafında və pedaqoji tariximizdə S.Əzim hansı mövqedədirsə, cəsarətlə demək olar ki, Qasir də bir maarif xadimi kimi ondan geri qalmır” [14].
Qasir məktəbinin “üsuli-cədid” üzrə iĢlədiyini [34, s.39], onun həmin məktəbdə bir sıra tədris yenilikləri tətbiq etdiyini ayrı-ayrı axtarıĢ və tədqiqatlar aĢkarlamıĢdır. Təbiidir ki, “Fövcül-füsəha” kimi qüdrətli bir məclis yaratmıĢ Ģair və müəyyən pedaqoji təcrübə toplamıĢ müəllim kimi, özünün minbir əzabla təsis etdiyi məktəbin iĢində də Qasir öz dövrünün mütərəqqi metodlarına müraciət etmiĢ, Ģagirdlərində Ģeirə-sənətə, oxuyub- öyrənməyə dərin həvəs aĢılamıĢdır. Salman Mümtazın arxivindəki qeydlərdə göstərilir ki, hətta Qasir “Ģeir, mədrəsədarlıq etməklə bərabər, öz mədrəsəsini yeni Ģair qüvvələri hazırlamağa” [93] da həsr etmiĢdir. Bu maraqlı və inandırıcı faktdır, çünki “Fövcül-füsəha” baĢçısının yeni-yeni ədəbiyyat həvəskarları, Ģairlər yetirməyə mənəvi ehtiyacı vardı. “Qasir dərs zamanı bəzən bədahətən gözəl Ģerlər söylər və Ģagirdlərə yazdırardı” [57].
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 47
Mirzə Ġsmayıl Qasirin Lənkəranda pedaqoji fəaliyyəti haqqında məlumatlar əsasən ölümündən çox-çox sonralar toplanmıĢdır. Onun Ģagirdləri arasında aparılmıĢ axtarıĢlar göstərmiĢdir ki, Qasir XIX əsrin ən diqqətəlayiq və mütərəqqi fikirli ziyalı müəllimlərindən biri olmuĢ, tələbələrinin yaddaĢında “çox arif bir Ģəxs, hazırcavab və ustad bir müəllim” [14] kimi qalmıĢdır. “60-cı illərdə 80 yaĢlı Ġmamverdi ġahbaz oğlu Kələntərlidən (Qasirin Ģagirdi olmuĢdur) onun haqqında maraqlı söhbətlər eĢitmiĢdik: “Mirzə Ġsmayıl müəllim Ġrandan gələn çərəkələri bəyənməzdi. Hətta özünün tərtib etdiyi çərəkəyə də yenidən tənqidi yanaĢar və ona düzəliĢlər verərdi” [57]. Qasir “üsuli-cədid” məktəbinin müəllimi kimi yaxĢı baĢa düĢürdü ki, imperiyada əski əlifba ilə kitab və dərslik çapı müĢkül məsələ olduğu səbəbindən Ġrandan gətirilən dərs vəsaiti baĢlıca olaraq “üsuli-qədim” mədrəsələri üçün nəzərdə tutulurdu, bu isə müəllim-Ģairin pedaqoji prinsiplərinə uyğun gəlmədiyindən təshih olunmalı idi. Məlumdur ki, “üsuli- qədim” təhsil sistemində yalnız Qur’ani-kərimin öyrədilməsi və müxtəlif (əsasən Ġran-fars) ġərq Ģairlərinin Ģerlərinin əzbərlədilməsi kifayət edirdi. Qasir isə yalnız bunlarla keçinə bilməzdi. Məsələn, o, ənənəvi təhsil haqqında görüĢləri sarsıdaraq, öz məktəbində bir sıra yeniliklər tətbiq etməyə cəhd göstərirdi: “Mərhumun üsuli-tədrisi-ətfalda baĢqa səng və səliqəsi var idi. Məsələn, məktəbə Qur’an gətirmək tamam zidd olub, uĢaqlara bir növ ilə təlim edərdi ki, uĢaq öz-özünə Qur’an oxuya bilirdi. Necə ki, öz uĢaqları əbədən Qur’an dərsi oxumayıb və hamısı Qur’an oxuyandırlar” [97]. Bundan baĢqa, məlum olmuĢdur ki, Qasir özünün məktəbində dərsdən tənəffüsə çıxarkən dua verilməsi kimi ənənəni ləğv etmiĢ, Lənkəran məktəblərində ilk dəfə zəng vurulması qaydasını tətbiq etmiĢdir (bu, etiraz doğursa da, tədricən öz yerini qoruya bilmiĢdi). Mirzə Ġsmayılın yenilik uğrunda apardığı mübarizə, həmçinin qeyd etməmək olmaz ki, Mehmandarov kimi Ģəxsiyyətin himayəçiliyi tezliklə onun nüfuzunun yüksəlməsinə və Qasir məktəbinin məĢhurlaĢıb xalq tərəfindən qəbul edilməsinə səbəb olmuĢdur. Artıq “Odun” Ģerindəki məktəbdarlıqdan Ģikayət motivləri öz yerini ruh yüksəkliyinə verir və biz onun farsca “ġərhi-hal”ında oxuyuruq: Fars dilindən, Ģəriətdən, bir də Ģe’r-sənətdən, Dərs deyərdim bülbül gülü səsləyərkən astadan. MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 48
Burda gözəl məktəb açdım tez yığıldı baĢıma Elmin əlli pərvanəsi-oxumağa can atan. “ġeirdən aydın olur ki, onun məktəbində 50 nəfər Ģagird oxuyurmuĢ. Doğrudan da, bu Ģagirdlərdən çoxu gələcəkdə Azərbaycanın ictimai-siyasi və mədəni həyatında fəal iĢtirak edən qabaqcıl ziyalılar oldular” [39, s.6]. Nəhayət, Mirzə Ġsmayıl Qasirin Azərbaycanın ilk “cədid” dərsliklərindən birini yazması faktı da pedaqogika tariximiz baxımından maraq doğurur. ġərqĢünas B.V.Millerin məlumatına görə, hələ 1860-cı illərdə Mirzə Əsədulla, Mir Ġbrahim bəy və Mirzə Ġsmayıl Qasir talıĢ dilinin qrammatikasına aid bir kitab tərtib edir və onu çap etdirmək üçün Mirzə Fətəli Axundovla birgə Lənkərana gəlmiĢ akademik B.A.Dorna verirlər. Lakin naməlum səbəblər üzündən həmin dərslik çap olunmamıĢ qalır və hazırda
əlyazma halında
Sankt-Peterburq Universitetinin əsaslı kitabxanasında Orientalia № 932 Ģifrəsi altında mühafizə edilir [68, s.17]. Güman etmək olar ki, məhz bu dərsliyin tərtibində iĢtirak etməsi də Qasirə Lənkəranın “üsuli-cədid” məktəbləri üçün yeni tipli dərslik hazırlamaq ideyasını verir. Nəhayət, 1894-cü ildə Mirzə Ġsmayıl Qasir (artıq bu dəfə müĢtərək müəllifsiz) fars dilinin qrammatikasına aid “Qanuni-Mirzə Ġsmayıl Qasir” adlı bir dərslik yazır. Əlyazma halında olan bu kitab tezliklə məĢhurlaĢmıĢ, “Qasirin dövründə də, ondan sonra da uzun müddət Lənkəranda və onun ətrafında olan məktəblərdə ən çox iĢlənən bir dərslik olmuĢdur. Dərslikdə yenilik ondan ibarətdir ki, höccələmə üsulu islah olunmuĢ, hərflər nisbətən köhnə adları ilə deyil, söz daxilində verdiyi səslə göstərilmiĢdir” [57]. Təəssüf hissi ilə qeyd etməliyik ki, Lənkəran məktəblərinin dərslikləri arasında kiçicik bir “inqilab” kimi qarĢılanıb, qəbul edilmiĢ bu dərslik, yəqin ki, ayrı-ayrı mirzələr və Ģagirdlər tərəfindən köçürülməsinə baxmayaraq, bir kitab halında bizə gəlib çatmamıĢdır. Hazırda Qasirin irsi içərisində “Qanun”un ayrı-ayrı vərəqləri qalmıĢdır: Əlyazmalar Ġnstitutunda Fr-1266 Ģifrəsi altında saxlanılan Qasir fondunda (II dəftərdə) 32b, 38b və (VII dəftərdə) 1b-3a vərəqləri, həmçinin B-1546/3183 Ģifrəsi altında saxlanılan Ģerləri içərisində daha 3 pərakəndə vərəq “Qanuni-Mirzə Ġsmayıl Qasir”dən qalmadır. MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 49
Beləliklə, Qasir fərdi üsulla varlı evlərdə dərs demiĢ, Lənkəran mədrəsə və məktəblərində müəllimlik etmiĢ, özü böyük müvəffəqiyyətlərə nail olmuĢ məktəb açmıĢ, dərsliklər yazmaq sahəsində fəal mövqe tutmuĢdur. Bütün bunlar, Mirzə Ġsmayıl Qasirin təkcə Ģair, yeni dövr ədəbiyyatımızın təĢəkkülündə mühüm rol oynamıĢ Ģəxsiyyət deyil, həm də kamil bir pedaqoq olduğunu əyani nümayiĢ etdirir, Azərbaycanın mədəni-maarif mühitinin tərəqqisində onun iĢtirakını yüksək qiymətləndirməyə imkan verir.
Yüklə 6,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|