MİRZƏ İsmayil qasir axundzadə 210 baki 2015


MİRZƏ İSMAYIL QASİRİN SƏNƏTKARLIQ



Yüklə 6,56 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/24
tarix31.01.2017
ölçüsü6,56 Mb.
#7221
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   24

MİRZƏ İSMAYIL QASİRİN SƏNƏTKARLIQ 

XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

Hər  hansı  bir  ədəbi  simanın  sənətkarlıq  xüsusiyyətlərindən  danıĢmaq 

üçün  onun  təqdim  etdiyi  bədii  qəhrəmanlar  pleyadasını  səciyyələndirmək, 

bədii  söz  ustasının  nəsihətamiz-didaktik  aforistikası  ilə  tanıĢ  olmaq,  onun 

iĢlətdiyi bədii ifadə vasitələrini, faydalandığı qaynaqları aĢkara çıxarmaq və 

nəhayət, dil və üslub xüsusiyyətlərini təhlil etmək lazımdır.  

Mirzə  Ġsmayıl  Qasir  yaradıcılığının  çoxsahəli  olduğunu  əldə  əsas 

tutaraq,  onun  təkcə  lirik  qəhrəmanlarının  deyil,  satirik  qəhrəmanlarının  da 

kim  olduğu  ilə  maraqlanmalı,  Qasir  qəhrəmanlarının  ümumiyyətlə 

Azərbaycan ədəbiyyatında mövqeyini açıqlamalı oluruq. 

QASĠRĠN SATĠRĠK QƏHRƏMANLARI 

Adətən,  ədəbiyyatĢünaslar  poeziyada  “qəhrəman”  anlayıĢı  altında 

poeziyada lirik qəhrəmanı tanıyırlar. Kifayət qədər lirik Ģerlər yazmıĢ Qasirin 

də lirik qəhrəmanını ön plana çəkmək olardı. Lakin o, baĢlıca olaraq, satirik 



MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

81 


Ģair  kimi  məĢhur  olduğundan  birinci  növbədə  satirik  qəhrəmanlarına  diqqət 

yetirməli  oluruq,  çünki  satirik  qəhrəmanları  Qasir  yardıcılığında  da,  satirik 

Ģair  kimi  qəbul  olunmuĢ  Mirzə  Ələkbər  Sabir  yaradıcılığında  olduğu  kimi, 

aparıcı roldadır.  

Ümumiyyətlə,  müqayisə  etdikdə  də  aydın  olur  ki,  Qasirin  satirik 

qəhrəmanları  lirik  qəhrəmanlarından  sayca  çoxdur.  Qasir  lirikasının  hər  bir 

qəhrəmanı daha çox bir-birini təkrarlayırsa, onun satirik tipləri, əksinə, daha 

çox cürbəcürlüyüilə, növbənövlüyü ilə fərqlənirlər. Əgər Qasir satirik olmasa 

idi,  yəqin  ki,  öz  yaradıcılığında  yalnız  klassikanı  təkrarlayan  “epiqonçu 

Ģairlər”  dövründə  bir  o  qədər  də  nəzər-diqqəti  cəlb  edə  bilməzdi  və  əslində 

Qasirin  ədiblik  qüdrətinin  meyarı  məhz  elə  onun  satirasıdır,  satirik 

qəhrəmanlarıdır.  

Ġkinci tərəfdən, Mirzə Ġsmayıl Qasir satiralarının, demək olar ki, hamısı 

ana  dilində  yazılmıĢdır.  Onun  farsca  əsərləri  böyük  əksəriyyət  etibarilə 

lirikadır.  Azərbaycan  dilinin  tarixi  inkiĢaf  mərhələlərinə  həm  elmi,  həm  də 

kütləvi  maraq  göstərilən  müasir  dövrdə  isə  tədqiqatçı  istər-  istəməz  anadilli 

ədəbiyyata  daha  həvəslə  üz  tutur:  farsdilli  nümunələr  ancaq 

ədəbiyyatĢünaslıq  üçün  cazibədar  olduğu  halda,  anadilli  Ģerimiz  bütövlükdə 

milli-filoloji  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Qasir  özü  də,  “Fövcül-füsəha”nın  baĢqa 

üzvləri də yaxĢı baĢa düĢürdülər və öz təcrübələrində də əmin olmuĢdular ki, 

“türk  dilində  yazılan  həcviyyatın  misli  və  bərabəri  nəinki  fars  lisanında, 

bəlkə, heç bir lisanda tapılmaz” [23,s.82]. Məhz buna görə də Mirzə Ġsmayıl 

Qasir  ara-sıra  fars  dilində  lirik  Ģerlər  yazırdısa,  satirik  əsərlərini  yalnız  ana 

dilində  yaratmağa  üstünlük  verirdi.  Bu  gün  bizim  üçün  də  Qasirin  anadilli 

satiralarının qəhrəmanları daha öncə maraqlıdır.  

Qasirin  satirik  qəhrəmanları  müxtəlif  cür  səciyyələndirilə  bilər.  Bu 

Ģairin satirik mövzularının rəngarəngliyi ilə bağlıdır. Belə ki, Qasir ayrı-ayrı 

Ģəxslərə  yazdığı  həcvlərdə  və  ya  mənzum  məktublarda,  konkret  hadisələrlə 

əlaqədar  satiralarda,  zəmanənin,  o  dövrkü  Azərbaycan  mühitinin, 

yaranmaqda  olan  yeni  ictimai-iqtisadi  münasibətlərin  qamçılanmasına  və 

ifĢasına  həsr  olunmuĢ  əsərlərində  bir-birindən  həm  zahirən,  həm  daxilən 

seçilən satirik tiplər təqdim edir. Qasir öz qəhrəmanlarının “cildinə girmir”, 

heç bir tipin dli ilə danıĢmır, sadəcə olaraq, kənardan bir müəllif kimi onları 

təqdim,  təsvir  edir,  ələ  salır,  söyür  –  bu  yolla  ifĢa  edir  və  yaramaz  cəhətləri 

qamçılayır. O ancaq üçüncü Ģəxsi təqdim edir ki, bu da XIX əsr satiralarının 


MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

82 


ənənəvi məzmun strukturuna müvafiq gəlir – bu struktura ilk yeniliyi sonralar 

Sabir gətirir. 

Qasir  satiralarında  əsas  yer  konkret  olaraq  öz  dövrünün  ayrı-ayrı 

Ģəxsiyyətlərinə məxsusdur. ġairin mənzum satirik məktubları (həcvləri) istər 

Ģəxsən tanıdığı və hətta bir müddət dostluq etdiyi adamların, istərsə də Ģəxsən 

görüĢmədiyi,  ancaq  dövrünün  məĢhur  Ģəxsiyyətlərinin  ya  bütövlükdə,  ya  da 

ayrı-ayrı  naqis  əlamətlərinin  tənqidinə  və  ifĢasına  həsr  olunmuĢdur. 

Ümumiyyətlə, qeyd edək ki, Qasirin bu cür Ģerlərini iki qismə ayırmaq olar: 

onların  əksəriyyəti  satirik,  bir  neçəsi  isə  xəfif  zarafatla  yazılmıĢ  yumoristik 

əsərdir.  Buradan  da  Mirzə  Ġsmayıl  Qasiri  Azərbaycan  poeziyasında 

yumoristik əsərlərin ilk yaradıcısı hesab etmək olar.  

Qasir  satiralarında  (eləcə  də  yumoristik  Ģerlərində)  Molla  Fəttaha, 

ġirvanĢaha, Qafil ġirvaniyə, Mir Əhməd xana, ġirəli bəyə və b. müraciət edir, 

Tağıyev,  Nağıyev,  Hacı  Hacağa  kimi  milyon  sahiblərinin  adlarını 

“hallandırır”.  “XIX  əsrdən  etibarən  ədəbiyyatımızda  yeni  ədəbi  forma  və 

janrların, cərəyan və üslubların meydana gəlməsi ilə əlaqədar yeni-yeni bədii 



şərtilik  (kursiv-A.R.)  elementləri  meydana  gəlməyə  baĢlamıĢdır”  [15,  s.11]. 

Belə  bədii  Ģərtilik  baxımından  yanaĢsaq,  onda  Seyid  Əzim  ġirvani  kimi  

Ģəxsiyyətin də Qasirin satirik qəhrəmanları sırasında (və əlbəttə ki, Qasiri də 

Seyid Əzimin satirik qəhrəmanları arasında) görmüĢ olarıq. Yazdığı həcvlər 

və  mənzum  məktublar  Seyid  Əzim  ġirvani,  Mirzə  Ġsa,  Mirzə  Əbdüləhəd 

Növrəs,  AğadadaĢ  Müniri,  Məhəmmədəli  bəy  Məcruh  kimi  Ģəxsiyyətləri, 

ġirəli  bəy,  Nəsir  bəy,  Hacı  Əli,  Rəhim  bəy,  Molla  Fəttah,  Molla  Əli,  Usta 

Qasım  kimi  müasirlərini  Qasir  poeziyasının  mənfi  və  ya  müsbət  bədii-Ģərti 

qəhrəmanlarına çevirmiĢdir.  

Məlumdur  ki,  Qasir  daha  çox  konkret  əhvalat  və  ya  hadisələrlə  bağlı 

satirik  və  ya  yumoristik  Ģerlər  yazmıĢdır.  Seyid  Əzim  ġirvani  ilə  bağlı 

həcvinin  tarixçəsi  artıq  geniĢ  məĢhurdur.  Ömrünün  ahıl  çağlarında 

Lənkəranda  incik  düĢmüĢ  Ģair  dostlarının  köməyiilə  Bakıya  köçür.  Burada 

Ģəhərin  ədəbi  mühiti  ilə  yaxınlaĢmağa  çalıĢan  Qasir  “MəcməüĢ-Ģüəra”nın 

yığıncaqlarında  iĢtirak  etməyə  baĢlayır.  Hələ  Lənkəranda  olarkən  özünündə 

Bakıdakı  pul  sahiblərinə  “sataĢmsına”  baxmayaraq,  buraya  gələndən  sonra 

neft  sənayesinin  yüksəliĢi  və  məhz  milyonçuların  himayədarlığı  sayəsində 

Bakının gün-gündən inkiĢaf edib çiçəklənməyə doğru getdiyini görüb, Seyid 

Əzim  ġirvaninin  Bakı  Ģairlərini  həcv  etməsi  xəbərini  eĢitdikdə  bakılı  Ģair 


MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

83 


tanıĢlarının  təhriki  ilə  ona  mənzum  məktub  göndərmiĢ  və  həmin  məktubda 

Bakını  “guĢeyi-cənnətə  döndüyünü”,  Ģəhərdə  mədəniyyətin  yüksəldiyini, 

məiĢətin  yaxĢılaĢdığını  öz  gözləri  ilə  gördüyünü  bildirmiĢ  və  Seyiddən  öz 

mövqeyini dəyiĢməyi rica etmiĢdi: 

ġəhrü-Bakü nə demək, mədəni simü zəridir, 

Filhəqiqət, görünür, gənci-kohərpərvəridir. 

KaĢ hər fənnü hünər, məĢəl hər cövhəridir,  

Rübi-məskunda nəziri bu yerin kəmtəridir,  

Gündə zahir olu bir ayəti-sən’ət görünür… 

Qasir and-amanla Seyidə Bakını tərifləyir ki, 

Ġndi Baküdə əcəb nəqlü hekayətlər var,  

Yetməz itmamə yazılmaqla rəvayətlər var.  

YaxĢı övza pəsəndidə imarətlər var,  

Baxısan, dayireyi-Ģəhrə, əlamətlər var,  

Qəsri-Bilqeys məqamı Bibiheybət görünür. 

Lakin  Qasirin  Seyid  Əzimə  bu  ilk  məktubu  “nəsihətamiz  tövsiyə” 

səciyyəsi  daĢıyır  və  Seyid  Əzim  burada  Qasirin  nə  lirik,  nə  də  satirik 

qəhrəmanı  deyil.  Görünür,  məktubu  alan  Seyid  bunu  gözləmədiyindən  və 

Qasirin “Bakı əhvalatı”na dəxli olmadığını qət etdiyindən və ya hansı baĢqa 

səbəbdənsə,  ona  cavab  vermir.  Buna  dözə  bilməyən  Qasir  “taci-səri, 

qibləgahi,  sərdari”  adlandırdığı  Seyidə  ikinci  məktub  –  bu  dəfə  kəskin  həcv 

yazır.  Sonuncu  məktubunun  bir  yerində  Qasir  həmin  məktubların  Bakı 

Ģairlərinin təhriki ilə yazıldığına iĢarə edir: 

Bakı Ģairləri bu nüktədən olcaq hali, 

Oldu əhvalları bəs mütəğəyyər, Seyyid. 

Ġstədilər yazalar Ģerinə bir özgə cəvab, 

Vuralar xırmanuva xiĢmlə azər, Seyyid. 

Qoymadım, mən oların əzminə oldum mane, 

Behəqi-zövqü səfa, zəmsəvü müĢ’ər, Seyyid. 


MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

84 


Çox  təəssüflə  qeyd  etməliyik  ki,  Qasirin  Seyid  Əzimə  ikinci 

məktubunun  izləri  itmiĢdir.  Belə  bir  məktubun  isə  yazıldığı  Seyid  Əzimin 

ona cavabından məlum olur. Seyid yazır: 

Ġki məktubi-Ģərifin mənə vasil oldu, 

Hər birindən yetiĢib çeĢmimə bir can, Qasir… 

Qasirin ikinci məktubunun məhz həcv olduğu da bəlli olur: 

Təprədib özgəsini, həcvimə tqdam elədin, 

Niyə oldun bizə nahəq yerə üdvan, Qasir… 

Beləliklə,  Seyid  Əzim  Qasirin  ikinci  (naməlum)  və  üçüncü 

məktublarının satirik qəhrəmanı yerini tutur. Üçüncü məktubunda Qasir artıq 

Seyid Əzimin naməsini aldığını göstəir və həm epitetlərini sadalayır, həm də 

onun  məktubunda  qoyulmuĢ  məsələlərə  cavab  verir.  ġerin  əvvəlində  Qasir 

Seyidin  “fələki-izzətə  əxtər”,  “fələk  və  kəlamı  ilə  təmas  etsə,  ali  rütbə  ola 

biləcək  bir  insan”,  “ağayi-süxənvər”  olduğunu  etiraf  edir. Ümumiyyətlə  bir-

birinə  hörmət  edən  Ģəxslərin  hətta  həcvləĢməsində  də  bir-birini  tərifləməsi 

halları  təəccüb  doğurmamalıdır.  Belə  hallardan  Ģer  müəlliflərinin 

obyektivliyə  can  atması,  tərəf-müqabili  bütövlükdə  deyil,onun  ayrı-ayrı 

xüsusiyyətlərini  tənqid  etməsi  aĢkar  olur.  Təsadüfi  deyil  ki,  tədqiqatçılar 

Seyid Əzimin Qasirə yeganə həcvindəki “nadir kəlamlı Ģair”, “Ģer ölkəsinin 

Süleymanı”  adlandırmasını,  onun  təvazökarlıqla  Qasirə  “sən  mənim 

hökmdarımsan,  mən  sənin  xidmətçinəm”  deməsini  öz  böyük  müasirinin 

Mirzə Ġsmayıl Qasir Ģəxsiyyətinə ən yüksək qiyməti hesab edirlər.

 

Seyid  Əzimə  məktubunda  Qasir  Lənkəranı  tərk  edib  getməsinin 



səbəblərini sadalayır və ona qarĢı düĢmənçilik etmiĢ Lənkəran Ģairlərinin də 

bunda günahkar olduğunu söyləyir: 

ġüərada yox imiĢ qeyrətü namusü ədəb, 

Ġtkimibir-birininənginiçeynər, Seyyid… 

Seyid Əzim öz həcvində Qasirin bakılı Ģairlərin təsiri altına düĢüb,onu 

tənqid  etdiyini  və  Lənkəran  kimi  bir  yeri  qoyub,ev-eĢiyini  buraxıb,  Bakıya 



MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

85 


köçməsini  qınayır,  onun  tezliklə  Lənkərana  qayıtmasını  tövsiyə  edir.  Qasir 

Seyidə cavabında yazır: 

Bakü Ģəhri atamın, ya babamın yurdu deyil 

Ki, təssüblə deyəm cənnətə bənzər, Seyyid. 

Leyk insaf məqamında bəsi dayirdir, 

Olmaz aləmdə belə xüttəvü bəndər, Seyyid… 

Beləliklə, Ģair Bakıya nisbətdə insaflı olmağı və “Bakı əhlinə hamı xər” 

yazmamağı  məsləhət  görür.  Bununla  yanaĢı,  Qasir  bu  Ģerində  Seyid  Əzim 

ġirvaniyə qarĢı öz dostluq hisslərini də açıqlayır və ona yazdığı həcvin ürək 

dostluğuna heç bir dəxli olmadığını boynuna alır: 

Seyyida, qəlbdə hər kim sənə düĢmən olsa, 

DüĢmən olsun o kəsə saqiyi-kövsər, Seyyid. 

Beləliklə,  Qasirin  Seyid  Əzimə  əlimizdə  olan  məktubunda  Seyid 

Əzimin  əsasən  Bakıya  və  bakılı  Ģairlərə  olan  münasibəti  pislənmiĢ  olsa  da, 

Seyid  Əzim  burada  bütövlükdə  satirik  tip  səviyyəsinə  qaldırılmır  (və  ya  bu 

səviyyəyə  qədər  alçaldılmır).  Halbuki  Qasir  Qafil  ġirvaniyə  yazdığı  həcvdə 

Seyid Əzim ġirvanini ən mənfi tip kimi səciyyələndirir və hətta dolayısı ilə 

Qafillə yanaĢı Seyidi də təhqir edir.ġerin məzmunundan məlum olur ki, Qasir 

Seyid  Əzimə ilk iki məktubunu  yazandan  sonra Qafil ġirvani öz həmyerlisi 

və dostu Seyidi müdafiə etmək üçün Qasirə tənə dolu məktub göndərmiĢdir. 

Görünür,  Seyid  ağsaqqal  Qasirə  müəyyən  vaxt  həcv-cavab  yazmaq 

istəməmiĢ, onun dostları bu iĢi öz üzərlərinə götürmüĢlər. Lakin Seyid Əzim 

ġirvani  kimi  daha  məĢhur  bir  “novcəvan”  Ģəxsiyyətin  ona  Ģer  yazmasını 

səbirsizliklə gözləyən Qasir Qafil ġirvaninin ortaya düĢməsindən hirslənmiĢ, 

“Qafili Seyidə, Seyidi Qafilə qataraq” hər ikisini həcvlə damğalamıĢdır.Artıq 

bu həcvdə Seyid satirik tipdir:  

Guyiya Seyyid Əzimə eybi yazmaq eybidir,  

Onda var sadatlığından çox Ģəmail, bihəya! 

Biz nə bürhanla ona övladi-peyğəmbər deyək, 

Mürtəzadan onda var hansı xəsail, bihəya?! 



MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

86 


Ləğvi söylər, xümr içər, ruzə yeyər, qılmaz namaz 

Nəqqidən iğmaz edüb, eylər təcahül, bihəya! 

Siz məgər Seyyid bilib, görcək edərsiz e’tiqad, 

Olsa hər bir kimsənin qurĢağı yaĢıl, bihəya! 

Göstərilən  həcvin  əsas  satirik  obrazı  Qafil  ġirvani  özü  olsa  da,  Qasir 

burada  onunla  birgə  Seyid  Əzimdən  baĢqa,  ona  ġamaxıdan  Ģer  göndərmiĢ 

Bixud və Məzlum təxəllüslü Ģairləri də açıq-aĢkar təhqir edir: 

EyolanġirvanaraməĢhurQafilbihəya, 

Həqqiinkareyliyənməl’unucahilbihəya!.. 

Qəflətindənəhli-qəflətQafilolmazmütləqa, 

BixudolBixudkimigah-gahayıl, bihəya!.. 

Mərhəba, Məzlumabax, elmöyrənib, Ģair çıxıb, 

OlmuĢimiĢbuneçəmüddətdəfazilbihəya!.. 

AdınıMəzlumqoymuĢ, leykçoxzalimdürür, 

Həcvəyetərsibqətedibhardanbukahil bihəya!.. 

Beləliklə,  Ģerin  əsəbi  tonundan  duyulur  ki,  Qasir  Seyidə  yazdığı 

məktubların  cavabını  Seyiddən  gözləmiĢ,  Qafil,  Məzlum,  Bixud  təxəllüslü 

“iqtidarsız” ġirvan Ģairlərinin məsələyə müdaxilə etməsindən narazı qalaraq, 

Seyid Əzim qarıĢıq onların hamısını çox kəskin satira atəĢinə tutmuĢdur.  

ġairin  konkret  hadisələrlə  bağlı  satirik  əsərlər  yazması  onun  özünün 

əlyazmalarda  etdiyi  kiçicik  qeydlərdən  də  aydın  olur.  Məsələn,bir  dəfə 

Bakıda  Münirinin  mənzilindəki  Ģer  məclisində  Ģirvanlı  bir  Ģair  öyünərək 

özünü  ġirvanĢahi  adlandırmıĢ  və  bu,  Qasirin  xoĢuna  gəlməmĢdi.  Həmin 

əslində zəif Ģairi həcv edən Qasir Ģerinin əvvəlində farsca göstərir ki: “Bakıda 

əhli-ürfanlardan  AğadadaĢ  bəyin  otağında  ġirvan  əhlindən  bizimlə  müsahib 

olan bir qoca özünü ġirvanĢahi adlandırdı. Zərafət və dostların vaxtının xoĢ 

keçməsi  cəhətincə  müĢar  əleyhlə  ĢerləĢdik.  Buraya  yazılan  bu  dörd  parça  o 

cümlədəndir” [24, s.57].  

Qasir  burada  yekəxanalıq  edib,  özünü  bir  belə  cah-cəlallı  təxəllüsə 

layiq görmüĢ Ģairin lovğalığını ələ salır: 



MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

87 


Nə ki bir qeyrisi adını qoyub ġirvanĢah, 

Götürüb bir təbəqə kağıza ġahnamə yazıb… 

Məlum olur ki, əslində bu, aĢağı savada malik, “əfsanəsüxən” yazanın 

biri imiĢ: 

Sözləri ləng tamamən hamısı ləğv cəfəng, 

Bilmirəm kimdi bu,hardan gəlib əyyamə, yazıb… 

Gözü görmüb, yazıb imla ilə inĢani qələt, 

Görəsən ya ki yazanda düĢüb axĢamə,yazıb… 

Burada  Mirzə  Ġsmayıl  Qasirin  savadsızlığa,  kəmsavadlığa  və  buradan 

meydana gələn təkəbbür və lovğalıq kimi naqis hərəkətlərə münasibəti özünü 

büruzə  verir,  Ģairi  və  pedaqoqu  belə  səciyyələrə  nifrət  edən  bir  insan  kimi 

gözümüz önündə canlandırır. 

 Qasirin “Fövcül-füsəha” Ģairlərindən olmuĢ Molla Fəttaha aid həcvləri 

də  konkret  bir  əhvalatla  bağlıdır.ġair  Ģerlərindən  birində  göstərir  ki,  Molla 

Fəttah  onun  “pulunu  yemiĢdir”  və  bu  Qasirə  o  qədər  təsir  edir  ki,  hətta 

baĢqalarını söyüb həcv etdiyi Ģerlərində belə, birdən-birə Molla Fəttahı yada 

salıb, satirik qəhrəmanını ona bənzədir: 

Sənə nifrin edir, pulun yemisən, 

Qüdə Seyyid qalıb lütan, molla… 

Molla Fəttahi tanır hər kimi dindirsən əgər, 

Neçə illərdi lotu hər ili bir rəngə düĢüb… 

Molla Fəttah məni aldatdı qamıĢdan ötrü, 

Ġki-üç ildə onunla iĢimiz cəngə düĢüb… 

Molla Fəttahı tapın, CamuĢaban kəndi ara, 

Neçə müddətdi salıb özünü anbarə birə… 

“Fövcül –füsəha” üzvlərindən ġirəli bəyə yazdığı yumorisik bir Ģeri də 

konkret  hadisə  ilə  bağlıdır.  Burada  bir  qumar  məclisi  təsvir  olunur.  Qasir, 

ġirəli  bəyin  dəvəti  ilə  Nəsir  bəyin  evinə  “qonaqlığa”  gedib  çıxıbmıĢ.  Sonra 

məlum  olur  ki,  burada  qonaqlıq  deyil,  bəylər  yığıĢıb  qumar  oynayırmıĢ. 

Qərəz,  məclis  qızıĢır,  səhərəcən  bəylər  oynayır,  Qasir  acqarına  oturub  qalır. 



MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

88 


Ona  getməyə  icazə  vermirlər.  Özü  isə  “indicə  yemək  gələcək”  ümidi  ilə 

təsəlli tapır: sübhədək nə yemək, nə içmək gəlir. 

Həmin  Ģerində  Qasir  çox  orijinal  bir  üsula  əl  atmıĢ,  gözəl  bir  səhnə 

yaratmıĢdır. Qasirin təsvir etdiyi bu səhnəni ölməz Üzeyir bəyin “O olmasın, 

bu  olsun”  komediyasındakı  məĢhur  qonaqlıq  səhnəsi  ilə  müqayisə  etmək 

olar:  


Qasir, birisi ġirəli bəy, Hacı Əli, Rəhim bəy, 

Mirbağır xau, Mir Musa xan, Kəbəlayi Əsədulla, 

Ağahacı Əli, Mirzə Ġbadulla bəy, ev sahibi Nəsir bəy 

və baĢqaları, cəmi on dörd nəfər.  

Çay olub sərf ki, insafən əcayib çay idi… 

Sonra  “ortalığa  ehsan  gəlməsini”  gözləyən  Qasirin  gözləri  nigaran 

qalır: 

Diksinirdim açılanda qapı, mən biçarə, 



Eylə bildim gətirir əlsuyu guya Qurban… 

“Toxun acdan xəbəri olmazmıĢ”. Ac olduğu üçün durub getmək istəyən 

Qasiri ev sahibi, “eyib” sayıb, qoymur ki, “məclisi” tərk eləsin: 

Əlqərəz, bu gecə üç dəstə olubdur həzərat, 

Çəkib asnası, töküb pulu, qızıĢdı meydan… 

QızıĢıb xəlq qumarə gecə keçdi yarıdan, 

Az qalıb sübh ola, çəkdi xoruzlar hamı ban… 

Bu səhnədə Lənkəran və ümumiyyətlə Azərbaycan varlılarının eyĢ-iĢrət 

və  qumar  məclisləri  ilk  dəfə  kənar,  “ac”  adamın  gözləri  ilə  təsvir  olunur  və 

bütövlükdə  Azərbaycan  poeziyası  tarixində  ilk  dəfə  bu  qədər  çox  surətin 

iĢtirak etdiyi mənzərə təqdim olunur. Qasirdən baĢqa (Sabirə qədər) heç bir 

Ģair  eyni  bir  otaqda  bu  qədər  Ģəxsin  cəmlənməsini  və  bundan  irəli  gələn 

səhnəni  canlandırmamıĢdır.  Qasir  burada  bir  məclisin  kiçicik  ssenarisini 

yazmağa,  hər  kəsin  rolunu  və  hərəkətlərini  aydın  təsvir  etməyə  müvəffəq 

olmuĢdur.  Lakin,  görünür,  həm  hər  gün  durub-oturduğu  tanıĢları  olduğu 


MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

89 


üçün, həm də hər halda Lənkəranda mötəbər varlılardan olduqları üçün Qasir 

onları  satira  atəĢinə  tutmağa  cürət  etməmiĢ,  sadəcə  olaraq,  emosiyasız 

yanaĢaraq, maraqlı bir yumoristik Ģer yaratmıĢdır. Qasir yalnız bir yerdə “bir 

verməzdi o məclisdə bir abbası Ģətəl” deyə, acından gözü qaralan bir adamın 

mızıltısı  ilə  Ģikayətlənir,  ancaq  Ģerin  sonunda  ona  zülm  etdikləri  üçün 

bəylərdən cərimə haqqı istəyir: 

Pəs gərək oynayan əĢxas cərimə çəkələr, 

Hərəsi bircə manat, olmaya hərgiz nöqsan. 

Beləliklə,  Ģairin  özü  qarıĢıq  obrazlar  sistemi  yaradılır  ki,  bu  da  milli 

ədəbiyyatımızda diqqəti çəkən yenilik sayılmalıdır.  

Qasirin  satirik  qəhrəmanlarının  bir  hissəsini  də  konkret  Ģəxslər  deyil, 

ümumiyyətlə, mollalar, saysızhesabsız mal-dövlət sahibləri, bahalıq yaradan 

tacirlər, cəhalətpərəst qüvvələr, alayarımçıq Ģairlər, Ģəhər qazıları, ona “babi” 

adı verən “kiĢilər” və b. təĢkil edirlər. 

 Qasir  öz  Ģerlərindən  bəzilərində  hər  Ģeyi  açıq  yazmır,  alleqoriya 

ünsürlərindən  istifadə  edir.  Misal  üçün,  ilk  baxıĢda  yumoristik  Ģer  təsiri 

bağıĢlayan  “Birə”  satirasında  həqiqətdə  öz  Ģəxsi  düĢmənlərinin  səciyyəsini 

verir: 


Ey haramzadeyi-bədfel, üzü qarə birə, 

Bədkəhər, xuni-siyah, zülmilə xunxarə birə! 

Mar ilə əqrəbi dəf eyləməyə vardır əlac, 

Hərçi tədbir edirəm, yoxdu sizə çarə, birə!.. 

De görüm, mənlə nədir bir belə Ģəxsiqərəzün, 

Nə edibdir sizə bu Qasiri-biçarə, birə?! 

Bu Ģerin ruhu və müraciət forması Ģairin “kiĢilərə” müraciətdə dediyi 

Lənkəranda görəsən mən kimə naxoĢ demiĢəm, 

Ya kimin kasəsinə, kisəsinə boĢ demiĢəm?! 


MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

90 


misralarını bir daha yada salır. Burada satirik qəhrəman sadəcə dırnağın ucu 

ilə əziləcək birə deyil, əslində vaxtı gələndə “hər biri əqrəbü Ģahmarə dönən”, 

üzdə özünü dostgöstərib, arxada Qasirə düĢmən olanlardır. 

 Kapitalist  münasibətlərinin  yavaĢ-yavaĢ  Azərbaycana  yol  tapması 

burada yüzillər boyu təĢəkkül tapmıĢ ictimai münasibətləri aradan çıxarmağa 

və  varlı  ilə  yoxsul  arasında  ziddiyyətli  uçurumun  peyda  olmasına  təkan 

vermiĢdi. Belə bir vəziyyətdə Qasir də pul yığmaq ehtirasına mübtəla olmuĢ, 

lakin camaatı yaddan çıxarmıĢ dünənki bəyləri, dövlət adamlarını tənqid edir, 

onları rəiyyətin də halına yanmağa dəvət edir: 

Dövlət əhli özünə cəm qılıb rahi-məaĢ, 

Tökülüb kasibi-biçarələrin baĢına daĢ… 

Dövlət əhli, girəvə vəqtidi, dövlət qazanır, 

Molla biçarə zəkat istəsə, töhmət qazanır… 

Bu təəccübdü ki, bir dəstə gəlibdir əmələ, 

Hacı filan, filan nəstə gəlibdir əmələ… 

Qasir yaradıcılığında pula və kapitala münasibətin formalaĢmasmı onun 

satiralarının cansız qəhrəmanlarından birini də pulda axtarmağa sövq edir. 

QASĠRĠN LĠRĠK QƏHRƏMANLARI 

“Bizim  klassik  poeziyamızda  bir  qayda  olaraq  həmiĢə  mütəfəkkir,  bir 

aĢiq  kimi  danıĢmıĢdır”  [12,  s.98].  Buna  görə  də  hər  hansı  klassik  Ģairin 

təfəkkür  dünyasını  araĢdırmaq  üçün  onun  aĢiqanə  lirik  poeziyasını 

araĢdırmaq vacibdir. Lirik poeziyanın əsasında isə lirik qəhrəman durur. 

Qasir lirikasında və həmçinin lirik qəhrəmanının timsalında orta əsrlər 

Azərbaycan  lirikası  ənənələrinin  davamı  özünü  bariz  göstərsə  də,  digər 

tərəfdən,  bu  lirikada  və  qəhrəmanların  səciyyəsində  biz  X1X  əsrin  ictimai-

siyasi mühitindən irəli gələn bir sıra məziyyətləri də tapmıĢ oluruq.  

''XV11-XV111  əsrlərdə  olduğu  kimi,  X1X  əsrdə  də  dünyəvi  Ģerlərlə 

yanaĢı,  dini  Ģerlər:  növhə,  sinəzən,  Kərbəla  hadisələrinə  aid  mənzum 

epopeya, mərsiyə, fərd və s. romantik-lirik Ģerlər yazılmaqda idi. Dövrün və 

islam  dininin  təsirindən  irəli  gələn  bu  ziddiyyətli  [?  -  A.R.]  cəhətə,  demək 



MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

91 


olar  ki,  X1X  əsr  Ģairlərinin  hamısının  yaradıcılığında  az  da  olsa  təsadüf 

olunur''  [46,  s.49].  Qasir  isə  bu  barədə  istisna  təĢkil  edir.  Onun  bizə  gəlib 

çıxmıĢ  ədəbi  irsi  içərisində  nəinki  forma  və  məzmununa  görə  baĢdan-baĢa 

dini  sayıla  biləcək  Ģeirə,  heç  sırf  dini  misraya  belə  rast  gəlmirik.  Bu  fakt 

Mirzə  Ġsmayıl  Qasirin  tamamilə  dünyəvi  Ģair  olduğunu  və  onun  realizmini 

sübut edir.  

Beləliklə,  Qasir  poeziyasının  müasirlik  səviyyəsini  xüsusi  qeyd  etməli 

oluruq. 


Qasir  lirikasını  X1X  əsrin  epiqonçu  lirikasından  köklü  Ģəkildə 

fərqləndirən  əlamət  onun  məhz  dünyəviliyidir.  Təbiidir  ki,  Füzuli,  Hafiz, 

Nəvai  kimi  sələflərinin  poetik  təsiri  onun  da  yaradıcılığında  öz  izini 

buraxmıĢdır.  Qasir  lirikası  yüzillər  ərzində  səbatlaĢmıĢ  klassik  ənənələrdən 

yan  keçə  bilməzdi.  Lakin  Füzuli  və  onun  məktəbində  həmiĢə  ilahiyə 

məhəbbət  motivləri axtarılıb  tapıldığı  halda,  Qasirin  əsərlərində  belə  bir  Ģey 

yoxdur: Qasir Füzulidən yalnız Ģeiriyyatı, lirik ricətləri, söz sənətkarlığını əxz 

etmiĢdir.  Qasir lirikasında  “Kərbəla  zülmü”  axtarmaq  əbəsdir.  Onun  Ģerinin 

ənənəviliyini  təmin  edən  formallıqları  nəzərdə  tutsaq,  Qasir  Füzuli 

məktəbinin  davamçılarından  sayıla  bilər,  məzmun  cəhətindən  isə  Qasir 

lirikasının Füzuli məktəbinə heç bir dəxli yoxdur və bu həmin lirikanın XIX 

əsr üçün tamamilə yeni bir mahiyyət kəsb etdiyinə iĢarədir. 

Qasir  lirikasının  həmiĢəki  kimi  üç  qəhrəmanı  var:  aĢiq-məĢuqə-əğyar. 

ġerlərində  dil  açan  aĢiqdir.  AĢiq  qəhrəmanın  poetik  ixtilatı  onun  özünün 

dünyagörüĢlərini,  ətrafındakılara,  birinci  növbədə  sevgilisinə  və  əğyara 

münasibətlərini,  humanizmini  aĢkarlayır,  aparıcı  qəhrəmanı  səciyyələndirir 

və  eyni  zamanda  həmin  triadanın  yaratdığı  üçbucağın  yuxarı  küncündə, 

əlçatmaz  bir  nöqtədə  məĢuqəni,  iki  aĢağı  künclərdə  isə  özü  ilə  rəqibini 

yerləĢdirdiyini  açıqlayır.  Bu  iki  alt  küncdəki  qəhrəmanlar  arasında  aĢiqin 

cəfakeĢliyit, məĢuqə uğrunda zülmə qatlaĢmaq həvəsi üzə çıxır. Əğyarda bu 

keyfiyyətlər  yoxdur  deyə,  o,  poetik  alçaldılır,  sayılmazlıq  səviyyəsinə 

endirilir, lirik mənfiləĢdirilir: 

Hər laf vuran kimsənə aĢiq ola bilməz, 

AĢiq odu kim, can verə meydan arasında. 



MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

92 


Eynilə  Füzuli  kimi,  Qasirin  qəhrəmanı  da  “aĢiqi-sadiq  mənəm, 

Məcnunun ancaq adı var” deyə bilər və bəlli olur ki,belə aĢiqlik özü də incə 

bir  sənətdir,  məharətdir,  istedaddır  –  hər  kimsənədə  bu  qabiliyyət  yoxdur. 

Qasir bir cinayət iĢlədib günahkar olmaq, yarın çənəsindəki çuxurda məhbus 

olmaq arzusundadır:  

Ey kaĢ ola bu Qasiri-biçarə müqəssir, 

Məhbus ola ol çahi-zənəxdan arasında. 

Bu  cür  təmənnasız  cəfakeĢlik,  məĢuqəsi  uğrunda  meydanda  can 

verməyə hazır olması Qasirin lirik qəhrəmanının yerləĢdiyi bucağı bir qədər 

yuxarı  qaldırır  və  həndəsi  fiqurun  forması  dəyiĢir:  əğyarın  küncü  aĢağıda 

qalır, beləliklə, aĢiq öz yarının zirvəsinə daha yaxın bir nöqtəyə çəkilib, kor 

bucaqda dayanır: 

Ey kaĢ ola cananımın canına bu canım fəda, 

Ya rəbb, bu canan haqqına eylə duamı müstəcab 

deyən  aĢiqin  üçlük  içində  belə  mövqeyə  çıxması  üçün  mənəvi  haqqı  var. 

Əğyarın isə əsl yeri məhz aĢağı iti bucaqdır: 

Dilbər, məni yandırdı bu nakəs rəqibin tənəsi, 

Bir bərqəi çək, ruyidan düĢsün iĢıqdan afitab. 

Çünki onun cəfakeĢ aĢiqlik istedadı olmadığı halda, məzlumluq etmək 

arzusunda olan aĢiqə hələ bir tənə də edir. Ey yar, ona hirslən və çöhrəndən 

elə bir ildırım çək ki, iĢığından günəĢ də sönsün.  

Bu məzmunda Ģerlərində Qasir klassik, lakin dünyəvi məzmunlu bədii 

ifadələr  sistemindən  istfadə  edir  və  bu  onun  romantik  cəfakeĢ  qəhrəmanını 

real həyata daha artıq bağlayır, aĢiqi real insan obrazı kimi təqdim edir. 

Qasirin  lirik  Ģerlərini  qəhrəmanların  bir-birinə  münasibəti  baxımından 

iki  hissəyə  bölmək  olar:  Ģerlərin  bir  qismində  aĢiq  Ģair  əlçatmaz  bir  gözəlin 

oduna  yanır,  lakin  məĢuqənin  aĢiqin  sevgisindən  xəbəri  yoxdur.  O,  gözəli 

vəsf edir, Azərbaycan gözəlinin oduna yanıb yaxılır və bundan daha artıq bir 

eĢq  zülmü  çəkməyi  arzulayır.  Saf  tərənnümünə  həsr  olunmuĢ  bu  cür 


MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

93 


Ģerlərində Ģair öz sevgilisinə müraciət edir, rəqibi ilə özünü müqĢayisə edir, 

lakin  burada  gözəlin  aĢiqə  münasibəti  bəlli  deyil.  Belə  məqamlarda  əsas 

qəhrəman aĢiqdir, məĢuqə yalnız onun dili ilə təsvir edilir. Əğyar isə həmiĢə 

pislənilən,  sayılmayan  qüvvədir,  lakin  aĢiqlə  gözəlin  münasibətləri 

aĢkarlanmadığından  dediyimiz  üçbucaqda  aĢiq  də,  onun  rəqibi  –  epizodik 

obraz  da  eyni  dərəcəli  bucaqlarda  dayanırlar.  Gözəlin  onlara  reaksiyası 

neytraldır.  Belə  halda  isə  aĢiqə  yalnız  öz  məhəbbətini  izhar  etmək  və 

məftunəsini vəsf etmək, oxĢamaq qalır:  

Ġçdim məhəbbət badəsin, düĢdüm bəla girdabına, 

Ya rəbb, məni bu qüssədən eylə xilas, oldum xərab… 

Xəcalətdən bənövĢə baĢ aĢağa rusiyah olmuĢ, 

Baxıbdır gülĢəni-hüsnündəki müĢkin xəttü-xalə… 

Görə hər kəs cəmalın mahi-aləmtabə meyl etməz, 

Ləbin müĢtaqi hərgiz bu cahanda ayə meyl etməz… 

Bununla  belə,  Ģerlərinin  çoxunda  gözəlin  aĢiqə  (etinasız)  münasibəti 

bəllidir  və  bu  vəziyyət  Qasirin  qəhrəmanını  pərvanə  tək  məhəbbət  oduna 

yanmağa,  sevgilisinin  onu  özündən  uzaq  tutmasının  səbəblərini  əğyarda 

axtarmağa sövq edir. Sevdiyi nazənin tərəfindən ovudulmayan Ģairin qəlbinə 

qaranlıq  çökür.  Təbiətin  oyandığı  bahar  gəlsə  də,  bu  fəsil  həsrətli  yar 

gözlərindən axan yağıĢlarla keçir:  

Hər dəm fəraqi-yardan, ya rəbb, bu həsrət gözlərim, 

Guya bahar əyyamıdır, ağlar fəğan ilə səhab.  

Qasir qəhrəmanının qəlbində lirik qısqanclıq hissləri baĢ qaldırsa da, o, 

sevgilisindən  küsmür,  incimir,  onu  vəfasızlıqda  günahlandırmır,  əğyarı 

kobudluqla  tənələmir  və  özünə  güclü  rəqib  kimi  təqdim  etmir.  AĢiq  sadəcə 

olaraq bütün günahların  əğyarda olduğunu öz sevgilisinə baĢa salmaq, özünü 

ona sevdirmək istəyir: 

Əğyarlar sözünə baxıb çıxma rahidən, 

Gər doğru yarsan, belə küftarə tab eylə… 


MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

94 


Ümumiyyətlə, Qasir Ģerlərinin ruhunda küsgünlük, yarı vəfasız təqdim 

etmə  motivlərinin  olmaması  onun  lirik  qəhrəmanını  tamamilə  yeni  aspektdə 

səciyyələndirir.  Hətta  XIX  əsr  Azərbaycan  nəsrinə  də  yol  tapmıĢ  faciəvilik, 

bəzən tərki-dünyalıq Qasir lirikasından kənardır.  

Akad. M.C.Cəfərov göstərirdi: ''Məhəbbətin dili ilə böyük həqiqətlərin 

Ģərh edilməsi nadir və təəccüblü bir hadisə deyildir. Biz buna bütün xalqlarda 

rast  gəlirik.  Fəqət,  nədənsə,  yüksək  məfkurələrin  aĢiq  dili  ilə  Ģərhi, 

ümumiyyətlə, ġərq və xüsusən Azərbaycan üçün daha çox səciyyəvi bir hal 

olmuĢdur'' [12, s.98]. Həqiqətən də yüzillər ərzində Azərbaycan poeziyasında 

qoca  ġərqin  bütün  müdrik  dini  və  etik-fəlsəfi  baxıĢları  cəmlənmiĢdir  və 

müəyyən  dini-fəlsəfi  hazırlığı  olmayan  müasir  oxucunun  həmin  poeziyanı 

tam  baĢa  düĢmək  və  mənimsəmək  imkanları  aĢağıdır.  Qasir  poeziyası  və 

Qasir  qəhrəmanları  isə  artıq  yeni  ədəbiyyatın  məhsulu  kimi  tamamilə  yeni 

ideyaları və yeni dünyagörüĢlərini əks elətdirir. Qasir öz poeziyasının dili ilə 

yeni  həqiqətləri  açıqlayır.  Onun  qəhrəmanı  hətta  sevgisi  nakam  qaldıqda 

belə, ruhdan düĢmür, məĢuqəsinin vüsalına çatmaq ümidi ilə yaĢayır: 

Yoxdur hərası zərrəcən, aləm hamı düĢmən ola, 

Vardır ümidi Qasirin hər dücahanda Heydərə… 

Qasirin  tərki-dünyalıq  hisslərinə  qapılmaqla,  həyatdan  ayrılıb  zahidlik 

azarına mübtəla olmağa həfəsi yoxdur: 

Qoygilən bir guĢeyi-meyxanədə rahət olum, 

Bu qədər incitmə sən, ey Ģuxi-bipərva məni… 

Beləliklə,  Ģair  öz  qəhrəmanının  dili  ilə  insanları  yüzillər  nəticəsində 

təĢəkkül  tapmıĢ  stereotipik  xülyalar  dünyasından  əl  çəkməyə,  qəflətə 

uymamağa  və  cənnəti  də,  eĢqi-məhəbbəti  də  yalnız  bu  dünyada  axtarmağa 

çağırır.  Qasir  bir  ziyalı  kimi  baĢa  düĢürdü  ki,  XIX  əsr  daha  orta  əsrlər 

deyildir  və  bu  əsrin  Ģimallı  ağaları  azərbaycanlının  ənənəvi  “alın  yazısı”  və 

gerçək  həyatın  eybəcərliklərinə  boyun  əyib  tərki-dünyalığa  uyuma 

ideyalarından istifadə edə bilər və məhz buna ümid bəsləyir. Odur ki, Qasir 

də  öz  poeziyasının  lirik  dili  ilə  insanların  “qılığına  girir”  və  onlara  yeni 

fikirlər,  yeni  dünya  duyumları  aĢılamağa  can  atırdı:  “Məhəbbətin  dili  ilə” 


MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

95 


xalqa  çatdırmaq  istədiyi  “böyük  həqiqətləri”  də  məhz  bunda  görmək 

lazımdır.  

Ġstər  satirik  Ģerləri,  istərsə  də  lirika  yaradıcılığı  ilə  Azərbaycan 

ədəbiyyatına gətirmək istədiyi və müəyyən qədər məqsədinə nail olduğu bu 

yeniliklər  Mirzə  Ġsmayıl  Qasiri  XIX  əsr  ictimai  fikrinin  ən  bariz 

daĢıyıcılarından biri hesab etməyə haqq verir. Həqiqətən də, Azərbaycana da 

neft sənayesi vasitəsi ilə sirayət etməkdə olan kapitalist münasibətləri əsrində 

artıq  gül-bülbül,  Leyli-Məcnun  poeziyasının  vaxtı  keçməkdə  idi.  Ənənəvi 

poeziyadan  irəli  gələn  köhnə  ideyaların  təlqin  edilməsi  xalq  kütlələrini  yeni 

zamanlar  içində  kor  qoymağa  bərabər  idi.  Lakin,  digər  tərəfdən,  poeziyada 

klassik  ənənələr  məhdud  dairədə  də  olsa,  davam  etdirilməsə  idi,  bu  Qasir 

Ģerlərini X1X əsr oxucusunun gözündən sala bilərdi. Bunu bütün dolğunluğu 

ilə dərk edən Ģair öz qəhrəmanını Məcnunsifət (diqqət edək ki, hər cəhətdən 

Məcnun  yox,  yalnız  Məcnunsifət).  “Məcnun  kimi”,  Vamiqü  Əzra,  Fərhad 

(digər  tərəfdən,  Fərhad  qoçaqlıq  rəmzidir),  hətta  Rüstəm  simasında  təqdim 

edir: 


OlmuĢam Məcnunsifət, bir Leylinin avarəsi, 

QalmıĢam tənha biyabandə, təni-üryanə bax!.. 

Qasiri-biçarəni saldın səməndər tək oda, 

Səhlidir bu, eyləyibsənVamiqü Əzra məni… 

Gəradım Qasiridi, leyk hərifim yox idi, 

Dilimin xəncəri dəstimdə qəvi Rüstəm idim… 

ġair  öz  qəhrəmanının  dili  ilə,  nəhayət  ki,  məcnunluğunun, 

fərhadlığının, vamiqü əzralığının sirrini açır və etiraf edir: 

Mənim ki yoxdu baĢımda cünunluq asarı, 

Qərəz o Leylini görməkliyin bəhanəsidir. 

Bu  misralar  Mirzə  Ġsmayıl  Qasir  lirikasının  həyat  gerçəkliklərinə 

gətirib  çıxardığını,  onun  qəhrəmanının  real  insan  olduğunu  və  bu  insanın 

baĢqalarını da təmiz eĢqə, humanizmə dəvət etdiyini, lakin behiĢti yalnız bu 

həyatda  yaĢayan  gözəlin  üzündə  axtarmağın  vacib  olduğunu  öyrətdiyini 



MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

96 


görürük. Buna görə də Qasirin lirik qəhrəmanı adidir, həyatidir, Ģair özü isə 

baĢdan-baĢa realist sənətkardır.  

ġerlərinin  ikinci  lirik  qəhrəmanı  kimi  gözəl  zirvədə  dayanır.  O  bəzən 

sadəcə  olaraq  vəsf  olunur,  bəzən  hərəkətə  gəlir,  lakin  hər  iki  halda  əsas 

qəhrəman  üçün  əlçatmazdır;  Qasirin  bütün  lirik  hissləri  onun  ətrafında 

cərəyan edir: 

Mənada ona cilvə edib eĢqi-Züleyxa, 

Qoydu neçə il Yusifi zindan arasında… 

Qasirin  gözəli  onun  ağlını-huĢunu  əlindən  almıĢ,  indi  can  almaq 

həvəsindədir: 

Əqlü huĢi əldən almıĢ, indi can fikrindədir, 

Sən nə söylərsən, könül, dildarının bu fikrinə?.. 

Qasir  Ģerində  gözəlin  vəsfi  də,  onun  yara  münasibəti  də  klassik 

poeziyada  olduğundan  heç  nə  ilə  fərqlənmir.  Bununla  belə,  aĢiqin  ona 

münasibətində yeni motiv özünü göstərir. Leylini vəfasızlıqda günahlandıran 

Məcnundan  fərqli  olaraq,  Qasirin  aĢiq  qəhrəmanı  həmiĢə  öz  nigarına 

xoĢbəxtlik arzulayır: 

Nigara, dövləti-hökmün çiyad olsun, rəvan olsun, 

HəmiĢə xatirin bəxtində Ģad olsun, cəvan olsun… 

Düzdür,  Qasir  rəqibi  həmiĢə  mənəvi  zənginlik  cəhətindən,  aĢiqlik 

bacarığı nəzərindən özündən aĢağı tutur, lakin məftunu olduğu gözəlin əğyara 

meyl etdiyini görəndə bunun səbəbini yalnız özündən soruĢur: 

Nədir, ya rəbb, səbəb – dilbər məni daim qılıb məhzun, 

Rəqibin naz birlə xatirin peysətə Ģad eylər? 

Lakin öz eĢq qibləgahını qınamağa, onu tənələməyə artıq dili gəlmir və 

çox lirik bir həzinliklə öz bəxtini və taleyini günahlandırır: 



MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

97 


Qasir, bu qədri etmə Ģikayət nigardan, 

Öz taleyim, yəqin elə, bəd vurdu falımı… 

Gözəli  poetik  ilahiləĢdirməyə  qədər  gəlib  çatan  Qasir  öz  əlçatmazına 

müraciətlə 

Görəndə qamətin yansam, mənə eyb etmə, adətdir, 

Görəndə Ģəmi-Ģövqindən yanar pərvanə, dildarım! – 

deyir və bu yolla onu özünün əğyara münasibətindən ayırır. 

Qasir  Ģerlərində  üçüncü  –  epizodik  surət  əğyardır.  Lakin  əğyar  adı 

altında burada həm aĢiqin rəqibi, həm də onu qınamaq meyli olan baĢqaları 

nəzərdə  tutulur.  Rəqib  digər  əğyara  nisbətən  lirik  səhnədə  bir  neçə  addım 

irəlidə durur və aĢiqlə məĢuqəsinin münasibətlərinə müdaxilə edir, onları bir-

birindən uzaqlaĢdıran mənfi qüvvə kimi çıxıĢ edir: 

Rəqibi-bihəyaya söylə bizdən çəksin əl, bilsin, 

Xəndəki-ahımızda var Ģərər, xünxarsız olmaz… 

Səni məndə görübdür həmniĢin əğyari-bədgirdar, 

Məazalah, yenə ortalığa büğzü həsəd düĢdü… 

MĠRZƏ ĠSMAYIL QASĠRĠN DĠL VƏ ÜSLUB 

XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ 

Qasirin  mühəssənatından  söz  açarkən  əvvəlcə  Ģerlərinin  linqvistik 

araĢdırılmasını, onun leksik və qrammatik tərkibinin iĢıqlandırılmasını həyata 

keçirməliyik.  

Mirzə Ġsmayıl Qasir anadilli ədəbiyyatımızın inkiĢafında özünəməxsus 

mühüm  xidmətləri  olan  Ģairdir.  Azərbaycan  dilində  qələmə  aldığı  Ģerlərinin 

çoxluğu,  bir  tərəfdən,  onun  vətənpərvərlik  mövqeyi  ilə  bağlıdırsa,  iknci 

tərəfdən,  bu,  Qasirin  anadilli  Ģerimizin  yenidən  qurulması,  ana  dilimizin 

müqəddəratının ön plana çəkilməsi istəklərini əks etdirir. 



MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

98 


Mirzə Ġsmayıl Qasirin lirikasının dili klassik ənənə- lərə daha yaxındır. 

Burada  Ģair  Azərbaycan  dilinin,  geniĢ  imkanlarından  bəhrələnməklə  yanaĢı, 

qəzəlçilikdə  geniĢ  mövqeyə  malik  ərəb  və  fars  izafətlərindən  də  istifadə 

etmiĢdir.  Satirik  Ģerlərinin  dili  isə  XIX  əsr  Azəraycan  xalq  dili  materialları 

üzərində  qurulmuĢdur  və  ərəb-fars  təsirindən  daha  çox  azaddır.  Bütövlükdə 

götürdükdə  isə,  “aĢiqa,  gəl  bir  nəzər  eylə  bu  türki  Ģerimə”  deyən  Qasir 

yaradıcılığında  dövrünün  Ģer  sənətkarlığına  Ģamil  edilən  bütün  dil 

xüsusiyyətləri özünü göstərir.  

Qasirin  Ģerləri  rəvan  və  əsl  axıcı  poetik  bir  dillə  qələmə  alınmıĢdır. 

Bütün ömrü boyu xalq arasında yaĢayıb yaratmıĢ və bir sıra sələfləri kimi xan 

saraylarına  və  ya  hansısa  aristokratik  təbəqə  ətrafına  çəkilib  el-obadan 

ayrılmamıĢ  Qasir  öz  yaradıcılığını  da  xalq  dili  əsasında  qurmuĢ,  xalq 

ədəbiyyatından gen-bol faydalanmıĢdır. Onun əsərlərinin ərəb-fars leksik qatı 

da əslində yalnız bugünkü oxucular üçün qəliz sayıla bilər: XIX əsrdə az-çox 

təhsil görmüĢ Ģer-sənət həvəskarları Qasirin bütün kəlmələrini, iĢlətdiyi izafət 

tərkiblərini  asanlıqla  baĢa  düĢürdülər.  Yada  salaq  ki,  bu  tərkiblər  ana 

dilimizdən əsasən XX əsrin birinci onilliklərində (bir küll halında isə purizm 

dövründə) çıxarılmıĢ, lakin Vahid kimi klassik qəzəl ustalarının dilində hələ 

uzun  müddət  iĢlənmiĢdir  və  hətta  bu  gün  də  qəzəlxanlar  həmin  izafətlər 

sistemi  olmadan  keçinə  bilmirlər.  Deməli,  XIX  əsr  Ģairinin  dilində  ərəb  və 

fars birləĢmələrinin iĢlənməsi hələ onun dilinin ''nöqsanı'' hesab edilə bilməz.  

Qasirin müasirləri onun  

Fərağında gözümdən çeĢmələr oldu rəvan sənsiz 

Əyildi qamətim, ey sərv qədd, oldu kəman sənsiz… 

VermiĢdi vəsl və’dəsi, çün yar gəlmədi

Çox çəkdim intizarı, o dildar gəlmədi… 

Bugün kuçə ara nagah keçirdim, yarımı gördüm, 

Məni yüz min bəlayə tuĢ edən dildarımı gördüm 

misralarını necə baĢa düĢüb əzbərləyirdilərsə, 

Əla, ey mahrüxsarım, olan bu dəhridə mümtaz, 

O zülfi-ənbərafĢanın edib can almağa ağaz… 

RiĢteyi-zülfün olub xəm-xəm, əcəb zəncirdir, 



MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

99 


QaĢların tiği-bəla, çeĢmin nə pür tədbirdir?.. 

Gəldi göftarə məni-zarilə, gördüm dəhənin, 

Deyəsən, həqqeyi-yaqut dolu lö’lödür 

sözlərini də həmin cür əxz edirdilər. 

Beləliklə, Qasir poeziyasında ana dili materialı ilə yanaĢı, o dövr üçün 

dilimizdə bədii ədəbiyyatda geniĢ iĢlək olan ərəb və fars söz birləĢmələri çox 

iĢlədilmiĢ,  lakin  bunlar  bir-birindən  təcrid  olunmamıĢ,  əksinə,  bir-birini 

tamamlayaraq  bir  küll  halında  söz-məzmun  vəhdətinin  təĢkilinə  cəlb 

olunmuĢdur. Qasirin dili XIX əsr Azərbaycan dilinin bədii üslubunu özündə 

dolğun əks etdirir.  

Rus  sözlərinin  XIX  əsr  Azərbaycan  dilində  görünməyə  baĢlaması 

Mirzə Ġsmayıl Qasirin satiralarında da təsdiqlənir. Ancaq buruda rus sözləri o 

qədər  azdır  ki,  onların  Qasir  satirasında  mövqeyi  barəsində  geniĢ 

danıĢmmağa dəyməz. ġair istər məiĢət əĢyalarının adları, istərsə də çar üsul-

idarəsi  ilə  bağlı  alınmaları  götürərək,  ana  dili  mövqeyindən  assimilyasiya 

olunmuĢ Ģəkildə, azərbaycanlı tələffüzündə iĢlədir:  

Hər istəkaniçay ilə ləbrizü ləbaləb,  

Hər ləhzə edibdir peyapey dəmadəm… 

Burada  “peyapey”  farsca  “dalbadal”  mənasını  versə  də,  Qasir  ondan 

kalambur yaratmaq və rusca “pey ha, pey”, yəni “içhaiç” mənasını əxz etmək 

üçün istifadə etmiĢdir. 

Bir yanda yetib güĢəmizə cüĢü səmavər… 

Birisi Mehdi Hüseynqulu, biri Məmmədağa, 

Hər ikisi deputat, biri çinin, biri çinan… 

Çəkib asnası, töküb pulu, qızıĢdı meydan… 

Çün sudyə onu Lənkərana eylədi azım, 

Qalsın qazamatda bir-iki ay da mülazım… 

Qasir  Lənkəranda  yaĢayan  erməni  keĢiĢinin  xahiĢi  ilə  qəssab  Abramla 

çəkməçi  Qriqorun  dava-dalaĢını  nəzmə  çəkmiĢ  və  Ģerinin  sonunda  onların 

barıĢma səhnəsini və rusca danıĢığını vermiĢdi: 



MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

100 


Bir-birininüz-gözünü etdi maç, 

Dost olaraq hər ikisi çəkdi xaç. 

Abram dedi Qriqora: ''Ya vinovat, 

Posli eto ne budim Ģalit, brat. 

Ya praĢu ot vas izvineniya, 

Teper budiĢ tı umenya dyadya. 

Abram  yalan  deyir  və  gözlənilmədən  dəmirlə  Qriqorun  Qulağının  dibinə 

iliĢdirir, Qriqor kar olur

.

 

Beləliklə  məlum  olur  ki,  Mirzə  Ġsmayıl  Qasir  Ģerlərinin  leksik  tərkibi 



XIX  əsr  Ģairlərinin  dilindən  fərqlənmir  və  yüzilliyin  qabaqcıl  Ģer  dilinin 

səbatlaĢmasında,  müasir  Azərbaycan  dilinin  bədii  üslubunun  təĢəkkülündə 

onun da özünəməxsus xidmətləri olmuĢdur. 

Qasir sənətində mühəssənat kateqoriyalarına gəldikdə isə, burada onun 

Ģerində sözdən istifadə etmək bacarığı, söz və ifadələrinin məna gözəllikləri, 

Ģerlərinin  obrazlılığı  və  bu  obrazlılığın  təmin  olunması  üçün  faydalandığı 

bədii  ifadə  vasitələri,  həmçinin  Ģerlərinin  xalq  ədəbiyyatı  nümunələri  ilə 

əlaqəsi  kimi  məsələlər  Ģərh  olunmalıdır.  Mahir bir  sənətkar  olan  Qasirin  öz 

əsərlərində ana dilinin bütün incəliklərindən səmərəli istifadə etməsi diqqəti 

cəlb  edir.  Ġstər  lirik  və  istərsə  də  satirik  əsərlərində  səs  düzümü,  qafiyə  və 

ritm  məqsədilə  iĢlətdiyi  sözlərin  xarici  qiĢasından  süzülən  Ģeriyyat  Ģairin 

əsərlərinin  oxunaqlıq  səviyyəsini  yüksəyə  qaldırır,  onların  asanlıqla 

əzbərlənməsi imkanlarını artırır. 

Qasir Ģerlərində ifadə gözəlliyini təmin edən xüsusiyyətlərdən biri kimi 

müəllifin  dilimizin  alliterasiya  (təcnis)  imkanlarından  bacarıqla  istifadə 

etməsi qeyd olunmalıdır. ġerlərin böyük əksəriyətində onun rəngarəng çeĢidli 

alliterasiya nümunələri yaratması diqqəti cəlb edir: 

Ey kaĢ ola cananımın canına bu canım fəda, 

Ya rəbb, bu canan haqqına eylə duamı müstəcab. 

Hələ  dahi  Füzuli  tərəfindən  “can”  və  “canan”  kəlmələrinin  poetik 

eyniləĢdirilməsi  nəticəsində  onların  müxtəlif  variasiyaları  və  söz  formaları 

halında alliterasiyaya cəlb olunması sonrakı yüzillərin, demək olar ki, bütün 

müqtədir  Ģairləri  tərəfindən  sınaqdan  keçirilmiĢdir.  Hər  bir  Ģair  sanki  öz 


MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

101 


məharətini nümayiĢ etdirmək üçün bu iki kəlmənin gücündən faydalanmağa, 

özünün fərdi “can-canan” modelini verməyə cəhd göstərmiĢdir. Qasir də bu 

ənənəni davam etdirir və ''can-canan'' leksik duetinin morfem alliterasiyasına 

“c” cingiltili səsinin doğurduğu (müstəcab) digər – səs alliterasiyasını əlavə 

edir. Əslində burada təəccüb və ya hansısa bir nida doğuracaq heç nə yoxdur; 

sadəcə olaraq, bütün ustad Ģairlər bundan istifadə etmiĢlər və Qasir də burada 

geri  qalmadığını  nümayiĢ  etdirir.  Təbiidir  ki,  “özlüyündə  səs  təkrarı 

bilavasitə bu və ya digər anlayıĢı ifadə edə bilməz” [63, s.170], lakin bu növ 

cinas  Ģerə  ritm  və  cazibədarlıq  gətirən  əlavə  amillərdən  biri  kimi  qeyd 

olunmalıdır.  Digər  tərəfdən,bu  hal  hər  bir  Ģairin  öz  əsərinin  formal 

cəhətlərinə,  oynaqlığına,  axıcılığına  və  fonetik  cazibədarlığına  nə  dərəcədə 

diqqət  yetirdiyinə,  baĢqa  sözlə,  onun  sözə  münasibətinə,  sənətkarlığına  da 

iĢarə edir. Bu cür alliterasiyalardan geniĢ faydalanması Qasirin həqiqətən söz 

ustadı olduğunu göstərir:  

Girib gülzari-iĢrətdə xuraman, ey gözəl, gəzmə, 

Xəbərdar ol, gəlir nagəh kənari-dəĢtidən Ģəhbaz 

Burada  g  və  k  səslərinin,  həmçinin  gəz  /  göz,  gə    kə  və  morfem 

alliterasiyası hər iki misranın musiqililik tonunu bir-birinə bağlayır, ayrı-ayrı 

sözlərin  səs  tərkibini  eyni  fonetik  cinsə  salmağa,  yəni  təcnisə  gətirməyə 

xidmət edir ki, bütün bunlar da beytin mühəssənliyini təmin edir.  

Bütövlükdə  beytdə  alliterasiya  yaradılması  hər  bir  Ģairin  sənətkarlıq 

səviyyəsini  nümayiĢ  etdirir.  Qasir  lirikasında  daha  geniĢ  yayılmıĢ  hal  isə 

misradaxili alliterasiyadır: 

Vəli bir rəhgüzarda bu güli-gülzarımı gördüm 

Lütfə gəlib bir dəm edə bəlkə bu dərdimə dava 

Mənim bu dərdi-bidərmanıma heç bir dəva olmaz 

DüĢdü Ģurun baĢıma, məst oldum, ey Ģirinsifət 

Xak olub izzət xəyalilə dolansan, xaki tar… 

Əlimd ənəqdi-canım cüstü cusində idim ol mahin 

DüĢənd əyadıma çeĢmin açar min çeĢmə çeĢmimdən 

Bu qəsdilə yüzündən dənləsinlər danə, dildarım 


MİRZƏ İSMAYIL QASİR  - 210

102 


ġairin  satirik  yaradıcılığında  lirik  Ģerin  formal  əlamətləri,  o  cümlədən 

də alliterasiya məsələsi öz yerini saxlamıĢdır.  

“ġirəli bəyə” yazdığı Ģerində qonaqlıqda iĢtirak edənlərin adları orijinal 

bir Ģəkildə ayrı-ayrı misralarda qruplaĢdırılmıĢdır ki, bu da adların baĢlanğıc 

səslərinin alliterasiyasını təmin edir: 

Mirbağır xanü digər Mir Musa xan, Mehdi xan... 

Ağahacı Əli və bir də bizim Ağa Bağır… 

Birisi Mehdi Hüseynqulu, biri Məmmədağa… 

Satirik Ģerlərində də əsas təcnis gücü tək-tək misralarda cəmlənmiĢdir: 


Yüklə 6,56 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   24




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin