MİRZƏ ŞƏFİ ŞƏrq qərb araşdirmalarinda

 
BEŞİNCİ  FƏSİL:  
Müdriklik məktəbi 
(Davamı) 
«Mirzə  Şəfi,  –  deyə  mən  biz  yenidən  müdriklik 
divanında  toplaşanda  sözə  başladım  -  əgər  mən  sənə 
söyləsəm  ki,  Qərbin  müdrikləri  siz  onları  necə  axmaq 
hesab edirsinizsə onlar da sizi elə axmaq hesab edirlər, 
nə cavab verərsən?». 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
157 
«Mən təəccüblənməkdən başqa nə edə bilmərəm» 
-  dedi.  O  -  Əgər    siz  mənim  mühakiməmi  təkrar 
edirsinizsə,  mən  sizdən  hansı  bir  yenilik  öyrənə 
bilərəm?».  O  özünə  təzə  çubuq  gətirdi  və  bir  an  fikrə 
dalaraq  tüstülədi,  sonra  bizdən  qələmdanı  hazırlamağı 
xahiş etdi və oxumağa başladı. 
«Mirzə  Şəfi  –  deyə  mən  onun  sözünü  kəsdim  – 
ağıllı  başlanğıc  üçün  sənin  müdriklik  kəlamlarını 
qərblilərə  paltar  kimi  geydirsəydik,  onlar  bizə  dəlillər 
güzgüsü  kimi  baxardılar  və  bu  gənc  xanımlar  və 
qadınlar üçün əyləncə olardı!». 
«Qadınlar  hər  yerdə  ağıllıdırlar,  -  dedi,-  mənim 
hörmətli  müəllimim  –  onların  hakimiyyəti  çox 
böyükdür.  Kiçik  qadın  barmaqları  ən  böyük  inam 
imarətlərini belə ağzı üstə çevirir və gənc xanımlar isə 
kilsənin  ən  qədim  nizamnamələrini  rüsvayçılıqla  sona 
çatdırırlar». 
«Ancaq  sən  mənim  verdiyim  suala  cavab 
vermədin,  ay  Mirzə!»  «Sən  müdrikcəsinə  danışırsan». 
Mənim  sözlərimin  cücərtisi  sənin  simanda  qafiyəyə 
çevrildi.  Sən  yaz,  mən  isə  oxuyacağam!.  O  bir  neçə 
gözəl  mahnılar  oxudu  və  mən  onların  bir  hissəsini 
almancaya çevirdim. 
«Mirzə  Şəfi,  –  dedim,  -  mən  və  bir  anlıq  alimin 
bir  stəkan  çaxır  içməsindən  və  təzə  çubuğunu 
çəkməsindən  istifadə  etdim.  –  Gənc  xanımların  qəlbi 
sənin  mahnılarının  şirin  əzəmətində  riqqətə  gələcək, 
ancaq  bizim  xalqın  alimləri  sənə  qarşı  qısqanclıqla 
deyəcəklər;  sənin  fikirlərində  və  dünyagörüşündə 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
158 
müxtəliflik yoxdur. Sənin nəğmələrin yalnız bir şeyə - 
şəraba, məhəbbətə və qızıl güllərə həsr edilmişdir». 
Heç  mənə  tərəf  baxmadan  və  cavab  vermədən 
Mirzə Şəfi bir an qatı tüstü buludlarına büründü, sonra 
sakitcə  bir  neçə  qədəh  şərab  içərək  öz  nəğməsini 
oxudu. 
 
ALTINCI  FƏSİL: 
Gəzintilər, uzaqgörənliklər və möcüzələr 
 
Mənim  mənzilim  müqəddəs  David  dağının 
ətəyində  yerləşirdi.  Burada  ortasından  daşlı  çıxıntı  ilə 
yüksələn  qədim  bir  kilsə  var  idi  və  onun  müqəddəs 
qoruyucusu bu dağa öz adını vermişdir.  
Qədim  zamanlardan  bəri  bu  kilsə  müqəddəs 
Davidin  möcüzəli  qüvvələri  ilə  məşhurdur.  Hər  hansı 
bir  qadın  və  ya  gənc  qız  kilsənin  ətrafında  üç  dövrə 
vurarkən, hər dəfə bir daşı onun bayır divarına heç bir 
yapışdırıcı  və  palçıqdan  istifadə  etmədən  divara 
yapışdırarsa, onun ürəyindəki arzuları həyata keçəcək, 
yalnız  onda  əgər  onun  günahsız  arzuları,  fikirləri  ilə 
rüsvay edilməyibsə. 
Əgər  gənc  bir  qız  öz  ərinin  saf  məhəbbəti  üçün 
alışıb yanırsa, onların dualarını müqəddəs David yalnız 
o zaman eşidir ki, buna elə bir xüsusi səbəb olmasın.  
Əfsanələr bu kilsənin möcüzəli qüvvəsinə inanan 
gənc  qızların  həqiqi  ər  tapmalarından  və  qadınların 
övlad payı ilə xeyir-dualanmalarından danışırlar.  
Xüsusilə,  bu  böyük  müqəddəsin  doğum  və  ölüm 
günü  olan  cümə  axşamı,  onun  möcüzəli  qüvvəsi  daha 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
159 
çox təzahür edir. Həmin gün məbədin dövrəsində çoxlu 
daşlar  olur  və  bu  daşlar    palçıqsız  onun  böyük 
divarlarına yapışdırılmalıdır.  
Bu  daşlar  natəmiz  əllərə  dəyməsin  deyə  kilsənin 
xidmətçiləri  tərəfindən  çox  canıyananlıqla  toplanaraq 
möminlərə  müqəddəs  Davidin  böyük  xeyir  –  duasının 
əvəzində  kiçik  bir  pula  verilir.  Buna  görə  hər  cümə 
günlərində  Tiflisin  qadın  və  gənc  qızları  bayram 
paltarında  müqəddəs  David  dağına  ziyarətə  gəlirdilər 
və  hər  kəs  Gürcüstanın  ucaboylu  qızlarının, 
gözəlliklərinin  çiçəklənən  bu  vaxtında  onları  belə 
topalanmış  görərsə,  yerdəki  möcüzələrə  inam 
yoxdursa,  onun  üçün  yaxşı  olardı  ki,  qoca  bir  zənci 
qadının  boğazından  asılıb  ən  dərin  yerə,  Didibeh 
vadisinə diyirlənsin ! 
Hətta  xristian  olmayan  üləma  Mirzə  Şəfi  belə 
müqəddəs  Davidin  möcüzəli qüvvəsini qiymətləndirir, 
belə ki, o, ölümündən sonra belə gözəl xanımları canlı 
həyata qaytarır.  
Bütün  dünyada  –  deyə  Mirzə  mənimlə  evin 
damında  və  ya  eyvanında  ruhlanmış  halda  qəlyan 
çəkərkən,  yanımızdan  rəğbət  dolu  baxışlarla  ötüb 
keçən  möminləri  seyr  edə-edə  dedi:  -  Dünyanın 
harasında  gözlər  belə  sevimli  tosqun  baldırları  görə 
bilər  və  harada  çılpaq  ayaqlar  burdakı  kimi  görünə 
bilər? 
Yəqin  bu  qədim  dini  bir  adətdir  ki,  xüsusilə, 
gözəl  ayaqları  olan  sahibələr  vicdanı  qüvvədə 
saxlamaq  ki,  duaçılar  ziyarətdən  əvvəl  öz  corab  və 
ayaqqabılarını soyunaraq, müqəddəs Davidin kilsəsinə 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
160 
ayaqyalın  yuxarı  dırmaşırlar.  Başlarına  taca  bənzər 
bəzək  taxırlar  ki,  onun  da  arxasından  uzun,  hörülmüş 
saçların büstündən ağ örpək sallanır. 
Gürcü xalqının bir çox qadınları hələ də çadrada 
gəzirlər,  bu,  qar  kimi  ağ,  bütün  bədənlərini  örtən 
bürüncəkdir,  ancaq  bəzi  gözəllər  bunu  elə  ustalıqla 
edirlər  ki,  onların  bütün  surəti,  hətta  onun  içində  də 
seçilir. Ziyarət zamanı kiçik kilsəyə gedən yol gözəllik 
qurşağı kimi dağın gövdəsinə dolanır.  
Şəhər  öz  sarayları,  gümbəzləri,  qala  və  yeraltı 
komaları ilə, sıx kölgəli hər cür meyvələr, şaftalı, əncir, 
nar,  tut,  üzüm  tənəkləri,  heyva  bitən  bağları  ilə  sanki 
bizim ayağımızın altında idi. Uzaqdan ilanvari qaçışla 
axaraq  şəhəri  tərk  edən  Kür  çayı  yaşıla  bürünmüş 
təpələrin  arxasında  itirdi  və  bizim  başımız  üzərində 
qalın buludlu Gürcüstan səması qübbəyə bənzəyirdi. 
Biz  David  dağına  qalxaraq,  diqqətlə  onun 
ayağında  pillə-pillə  bir-birinin  üzərində  tikilən 
komaları,  kiçik  yonulmamış  daşlardan  tikilən 
pəncərəsiz  və  hər  cür  xaricdən  və  daxildən  olan 
bəzəklərini  nəzərdən  keçirir  və  təəccüblə  bir-
birimizdən  soruşurduq:  “Bu  o  balıq  qulaqlarımıdır  ki, 
onun içində gürcü gözəlliyinin inciləri gizlənib?”  
Bu  komalara  işıq  yuxarıdan  yastı  damların 
açılması  ilə  düşürdü  və  pis  hava  olduqda,  bu  açılan 
yerlər  bağlı  qalanda,  içəridə  gecə  qaranlığı  hökm 
sürürdü.  Biz  komaları  çətinliklə  yuxarı  qalxanda 
qorxaq  itlər  hürürdülər,  lakin  ən  böyük  təhlükə  səhv 
addımda hər hansı gürcü ailəsinin çağırılmamış qonaq 
kimi üstünə yıxılmaq idi. Biz təmiz bir döngəyə çatdıq, 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
161 
o  isə  bizi  boş  cığırla  Tiflis  gimnaziyası  yerləşən  yerə 
apardı  və  bu  bizə  ölkənin  mağara  adamlarının 
avropalıları necə sakin etmələrini xatırlatdı. Aleksandr 
və  gimnaziya  meydanını  ayıran  küçə  Tiflisin  əsas 
küçələrindən  biri  sayılır.  Qori  şəhəri  tərəfdən  gələn 
yolda  darvazanın  solunda  Tiflisin  qalereyaya  bənzər 
evlərinin  gözəl  mənzərəsi  açılır.  Sağ  tərəf  isə  bizi 
şəhərin  daxilinə  aparır.  Burada  yaxın  məsafədə 
gimnaziya  ilə  maili  istiqamətdə  yerləşən  çox  köhnə 
Tision kilsəsi bizim diqqətimizi cəlb etdi: onun sağında 
isə  Qafqaz  valisinin  pillə-pillə  tikilmiş  sarayı  gözəl 
Asiya  cah-cəlalı  ilə  parıldayan,  ancaq  avropalı  əlinin 
səliqəsi  ilə  salınmış  bağ  görünürdü.  Bu  saray 
Gürcüstan  şahının  köhnə  Rostom  tərəfindən  tikilmiş 
qalasının qırıntılarından tikilmişdir.  
Bir  neçə  addım  irəli  getdikdən  sonra  biz  Erivan 
meydanına,  Tiflisin  mərkəzi  nöqtəsinə  çatdıq.  Burada 
Avropa Asiya ilə birləşir. Rusların böyük, tam müasir 
tipli  tac  evləri  ilə  üzbəüz  ermənilərin  yastı  damlı, 
qalereyaya  bənzər  evləri  və  ordan  birbaşa  yarısı  yerin 
altında olan gürcü, fars və tatar komaları dayanmışdı. 
Meydanda  çadralı  gürcü  qadınları  ilə  yanaşı,  rus 
məmur  qadınları  da  gəzişirdilər.  Araratdan  atla  gələn 
vəhşi kürdün yanında Don kazakı da var idi, Moskvalı 
boz  pencəklilərə  tərəf    imerçili,  osetin  və  ləzgilər, 
cırılmış  paltarlı  “yükdaşıyanlar”  sıxlaşırdılar.  Biz 
boğaza tərəf addımladıq, uzun, əyri, döşəməsiz küçələr 
bizi  qılınc  və  tüfəng  düzəldənlər,  dəmirçi,  dərzi  – 
qısası,  bütün  sənətlərin  nümayəndələri  öz  açıq 
emalatxanalarında  işlədiyi  yerə  aparırdılar.  Burada 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
162 
məşhur  Qafqaz  xəncərlərini,  papaqlarını,  barıt 
qablarını, kəmərləri, yaylıqları, çərkəziləri ucuz almaq 
mümkün idi. 
Bu  canlı  küçələr  bizi  Tiflisin  ən  səs-küylü 
bazarlarından olan erməni bazarına və hündür, böyük, 
özünün çoxlu otaqları, dükanları, qalereya və anbarları 
ilə  kiçik  bir  şəhər  olan  karvansaraya  aparırdı.  Burada 
Şərqin dəyərli malları, şallar, ipək parçalar, xalçalar və 
s.  yığılmış  geniş  otaqlarda  səhərdən  axşama  qədər 
insan sıxlığı, dillərin qarışması, sifətlərin və geyimlərin 
müxtəlifliyi,  eynilə  Almaniyanın  canlı  yarmarka 
şəhərində olduğu kimi, canlanma hökm sürürdü. 
Kişilər  arasında  biz  onların  çoxunun  ucaboylu, 
güclü  və  gözəl  sifətləri  olduğunu  gördük.  Bizim 
karvansarayda  bazarın  yanında  qarşılaşdığımız  gürcü 
və  erməni  qadınları  müqəddəs  David  dağını  ziyarətə 
gələn  gözəl  möminələrdən  fərqli  olaraq,  tam  tərsinə, 
çox çirkin idilər. Çünki bazarda və yarmarkada yalnız 
yaşlı qadınları görmək olardı (Tiflisdə yaşı 30-u keçən 
qadınlar  artıq  qoca  sayılır)  və  öz  gəncliklərində  belə 
xoşagələn və yüksək dəyəri olan bu gürcü qadınlarının 
qocalığı  öz  çirkinliyi  ilə  qorxuncdur.  Onların  belə  tez 
çevrilməsi onlara qarşı soyuq münasibət yaradır, ancaq 
bizdə,  yüksək  təhsillilərdə,  çirkin  və  qoca  qadınlarla 
səmimi  və  xoş  rəftar  edilir.  Ümumiyyətlə,  belə 
çirkinlik  adətən  yaşlı  gürcü  qadınlarında  olduğu  kimi, 
bizdə  nadir  müstəsnalıqdır.  Biz  böyük  karvansarayı 
tərk  etdik,  yüklərlə  dolu  dəvə  karvanı  ilə  Kür  çayının 
iki yerə ayırdığı şəhəri bir –biri ilə birləşdirən körpüyə 
tərəf  yönəldik  və  “Sand”  deyilən  yerə  çatdıq  (yeni 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
163 
Avlabar  şəhərinin  bir  hissəsi)  və  burada  biz  alman 
əhalisinin ortasında idik.  
Burada  köçəri  şvablar  (alman  tayfası)  yaşayırdı, 
bura Tiflisin alman koloniyası və Kür çayının şəhərin o 
biri tayından ayırdığı hissəsi idi. 
Erməni  bazarının  və  fars  karvansarayının 
basabasından,  Şərqin  sərvətlərinin  daşınmasından  – 
yorğun  sifətli,  bir  qədər  zərif  və  günəşdən  yanmış 
sifətli  insanlar,  yüklənmiş  dəvələr  və  qatırlar 
dünyasından  sanki  biz  başqa  bir  dünyaya  düşdük, 
qarşımızda  şvabların  həyatının  bir  hissəsi  canlandı: 
onların danışıqları, evləri, müştükləri və köynəklərinin 
qolları və s.  
Bu 
enlikürəkli, 
dəmir 
yumruqlu 
Nekar 
arqonavtları  (mifik  qəhrəmanlar)  dənizlərdən  üzərək, 
Bosforla Qara dənizə və Kolxid meşələrindən keçərək, 
Kürün  bu  məhsuldar  sahillərinə  gəlmiş  və  üzüm 
bağları yetişdirirlər; indi biz günün uzun gəzintisindən 
bir saatlıq dincəlmək istəyirdik.  
Sağda,  kiçik  qəribə  bir  yerdən  dama  girişi  olan 
bir  evdə  çox  vicdanlı  Zalsman,  Tiflisin  sand  sakini 
yaşayırdı.  İçəri  daxil  olarkən  başını  aşağı  əyməliydin, 
yoxsa  o  alçaq  qapının  dirəyinə  dəyəcəkdi.  Sağda 
bilyard otağı var idi, burada rus zabitləri oynayır və səs 
–  küy  salırdılar.  Solda  isə  sakit  kiçik  bir  otağı  cənab 
Zalsman  hər  hansı  bir  vaxtda  gələn  öz  alman 
həmyerliləri  üçün  hazırlamışdı  və  buraya  rusların  və 
asiyalıların  girişi  yox  idi.  Biz  oraya  yönəldik. 
Balacaboylu, otel qarsonu bizim qarşımıza çıxdı: 
-
 
“Salam, köhnə dost, cənab Zalsman nə edir? 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
164 
-
 
İçəridə yoxdur!” 
-
 
“Onda  xanım  Zalsmanı  çağır  və  de  bizə  kaxet 
şərabı gətirsin” 
Kaxet  şərabı  qan  kimi  qırmızı  idi  və  bayram 
günlərində içilirdi. 
Sanden mehmanxana sahibinin arvadı ağ önlüklü 
xanım  Zalsman  içəri  daxil  olan  kimi  əlini  önlüyünə 
silərək  bizə  uzatdı  və  səmimi  xoş  gəldin  etdi. 
Başqalarından fərqli olaraq xanım Zalsman Tiflisdə ən 
yaxşı  omlet  bişirəndir.  O  bununla  təkcə  qonşuluqda 
deyil,  həm  də  Qafqaza  gələn  alman  səyahətçiləri 
arasında  məşhur  idi.  Gələn  qonaqlar  ona  müraciət 
edəndə, o öz omlet bişirməyi ilə lovğalanırdı.  
Mavi bir otaqda mavi süfrə salınmış stol var idi. 
Bizim  məclisimiz  burada  keçəcəkdi.  Ucuz  kaxet 
şərabından  sonra  bahalı  şampan  gəldi,  çünki  bu 
Tiflisdə  olan  Avropa  adəti  idi,  yeməyi  şampanla 
başlamaq  və  bu  adəti  burada  hər  kəs  yerinə  yetirməli 
idi. 
Tiflisə  gələn  hər  alman  səyahətçisi  Sandda 
Zalsmanın  məclisində  iştirak  edəndə  kaxet  şərabı  və 
şampanla  elə  nəşələnirdilər  ki,  aylı  gecədə  öz 
qışlaqlarına qayıdanda göydə ay onlara sanki parlayan 
omlet ulduzlar isə parlayan qədəhlər kimi görünür.  
O  biri  axşam  biz  nəşəli  istirahətdən  sonra  David 
dağına  ziyarətə  getdik,  nəhayət,  Sandi  tərk  etməklə 
şəhərin içərisinə qayıtdıq. 
İşıqlı  səmada  heç  bir  dənə  də  bulud  yox  idi; 
ancaq havada elə bir istilik vardı ki, elə bil Gürcüstanın 
günəşi,  həm  də  işıqlı  aya  öz  alovlarını  ötürmüşdü. 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
165 
Küçələr tamamilə boş idi, bazar və emalatxanalar bağlı 
idi. Yalnız bir sərxoş əsgər o tərəf bu tərəfə yırğalana – 
yırğalana  ağ  çadralı  bir  gürcü  qadının  arxasınca 
düşmüşdü.  Biz  küçənin  soluna  keçdik,  burada  başı 
gümbəzli,  isti  kükürd  suyu  hamamları  vardır  ki,  Tiflis 
ona öz mövcudluğu və adı ilə minnətdardır, kəsə yolla 
Erivan  meydanına  qayıtdıq.  Burada  evin  damlarında 
uzun əsrarəngiz paltarlarda sehrli baxışlarla şən, gözəl 
qadın 
surətləri 
görünürdü. 
Ətrafa 
yayılmış 
balalaykanın  səsi  gecənin  qaranlığında  gürcü 
gözəllərinin birgə nəğmələrinə qarışmışdı.  
Ancaq  biz  onları  çox  seyr  edə  bilmirdik,  çünki 
onlar yad baxışlar hiss edən kimi gözdən itirdilər.  
Bir  dəfə  mən  dayandım  və  qulaq  asdım,  mən 
yerimdən  tərpənib  gedə  bilmədim,  sanki  yer  ayağımı 
qandallamışdı.  Qulaqlarım  gözəl  ahəngli  kişi  səsini 
eşitdi.....  mən  bu  səsi  tanıdım,  -  mən  o  nəğməni 
tanıdım,  -  mən  səni  tanıdım,  Mirzə  Şəfi,  Gəncə 
üləması....  
Mən hələ də sənin sarı çəkələkli, qırmızı tumanlı, 
məxmər  koftalı,  görünən  çadralı  gözəlini  görürəm  və 
utancaqlıqla  boz  evin  damında  dayanıb  sənin  yayılan 
səsinin tonlarına qulaq asdığını təsəvvür edirəm.  
Sən  elə  güman  edirsən  ki,  yalnız  döngədə  evin 
kölgəsində özünü gizlətmisən və görünməzsən. Ancaq 
mən  heç  vaxt  sənin  simanı  unutmaram  ey  qadın,  ey 
qadın!  Əllərini  gah  ürəyinin  üstündə  çarpazlayır,  gah 
da  yarım  aya  bənzəyən  qulaqlarının  üstündə  saxlayır, 
sanki füsunkar bir varlıq üçün dua edirsən!  
Harada qaldı Züleyxa və onun sadiq kənizi?  

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
166 
Ancaq  belə  gözəl  axşam  üçün  onlar  möcüzə 
deyildilər.  
Mən  Erivan  meydanını  tərk  etmək  istəyəndə, 
yoldaşlarımdan  biri  mənə  onun  mənzilində  bir  saatlıq 
yoldaşlıq etməyimi xahiş etdi.  
Mən bu otağı tutmuşam ki, - deyə inamla başladı 
– üzbəüz knyaginyanı.... o gözəl bir varlıqdır. Artıq üç 
aydır  ki,  mən  onu  müntəzəm  olaraq  David  dağına 
ziyarətə  gedəndə  izləyirəm.  Mənim  meylimin  qeyri  –
adi  davamlılığı  onun  ürəyini  riqqətə  gətirib  və  o  öz 
gürcü  utancaqlığının  böyük  bir  hissəsini  kənara 
qoymuşdur. O özünü evin damında oturarkən örtüksüz 
göstərir,  mənim  ona  axşamlar  gizlicə  atdığım  gül 
dəstələrini  götürür  və  bu  sirri  özünün  iki  rəfiqəsinə 
söylədiyi hiss olunur, çünki hər üçü yuxarıda saatlarla 
oturur  və  söhbətlər  edirlər,  mənim  açıq  pəncərədən 
onlara tərəf baxışlarımdan qaçmırlar.  
Xoşbəxtlik  bizi  izləyirdi,  çünki  mən  tanışımla 
otağa  daxil  olanda  gənc  knyaginya  yenə  o  iki  rəfiqəsi 
ilə damda oturmuşdu.  
Biz  onları  daha  yaxşı  görmək  və  özümüzü  hiss 
etdirməmək  üçün  otağın  işığını  yandırmadıq.  Ay 
işığında hər üç sevimli sima sanki müqəddəs bir parıltı 
kimi  ayaqlarını  çarpazlayaraq  oturmuşdu.  O  iki 
rəfiqələr  ağ  çadraya  bürünmüşdülər  və  bunun  altında 
od  qırmızı  rəngində  qırışlı  tumanları  bilinirdi.  Gənc 
knyaginyanın  geydiyi  mavi  ipəkdən  şalvar  və  tünd 
sarafan  onun  gənc  bədəninin  əzalarını  örtmüşdü.  Biz 
bir  saatdan  çox  oturduq  və  onları  seyt  etdik,  ancaq 
birdən  hər  üçü  yerindən  dik  hoppandı  və  damın 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
167 
ətrafında  dalaşmağa  başladılar.  Onlardan  biri  dayanıb 
durdu,  o  sanki  bizi  görmüşdü,  çünki  bir  an  pusquda 
durmuş kimi ətrafa baxdı, geri döndü  yəqin ki, onlara 
icazə  vermək  üçün;  ancaq  bir  bax!  Həmin  anda  gənc 
knyaginya  da  dayandı,  ancaq  bizi  axtarmaq  üçün  yox, 
xeyr, o əyilir və havasını dəyişir.... və əllə axtarırdı.  
Bu  kiçik  bir  hadisə  məni  dərin  düşüncələrə  qərq 
etdi  və  mən  əhvalatımı  necə  bitirməyi,  yəni  bir 
tərəfdən  poetik  ixtisarı,  digər  tərəfdən  nəsr  həqiqətini 
gizlətməyi lazım bildim. Mən yalnız hiss etdim ki, evə 
qayıdanda  özümdən  asılı  olmayaraq  Hötenin  bu 
misraları yadıma düşdü:  
 
Biri vardı, biri yoxdu, 
Bir şah var idi və s. və s. 
 
Gəzintilər,  perspektivlər  və  möcüzələr.  Mənim 
mənzilim  müqəddəs David dağının ətəyində  yerləşirdi 
və  onun  yüksəkliyinin  otrasındakı  sıldırımın  üstündə 
qədim bir kilsə var idi; onun müqəddəs qoruyucusunun 
adını bu dağa vermişdilər. Əsrlərdən bəri bu müqəddəs 
David kilsəsi öz möcüzəli qüvvəsinə görə məşhur oldu. 
Əgər  gənc  qızlar  və  qadınlar  kilsəni  üç  dəfə  dövrə 
vurduqda  hər  dəfə  bir  daşı  heç  bir  yapışdırıcının 
köməyi  olmadan  dairədəki  divara  yapışdırmaq 
müyəssər  olarsa,  onda  onun  ürəyindəki  arzular  həyata 
keçəcək. 
Əfsanədə  deyildiyi  kimi  bir  çox  gənc  qızlar  bu 
kilsənin  möcüzəli  qüvvəsinə  inandıqları  üçün 
həqiqətən özlərinə ər tapmışlar. 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
168 
Xüsusilə,  cümə  axşamlarında,  yəni  o  böyük 
müqəddəs  şəxsin  doğulduğu  və  öldüyü  gün  bu  qəribə 
hökmranlıq möcüzə yaradır. Xristian olmayan Gəncəli 
alim  Mirzə  Şəfi  müqəddəs  Davidin  möcüzəli  gücünü 
tərifləyirdi,  hansı  ki,  hələ  ölümündən  sonra  da  zərif, 
gözəl qadınları hərəkətə gətirir. 
Şəhərin  bütün  sarayları,  kümbəzləri,  qalaları  və 
yeraltı  komaları  bizim  ayağımızın  altında  idi.  Kölgəli 
bağları və bizim doğma meyvə bağlarımızdakı  şaftalı, 
əncir,  nar,  tut,  üzüm  tənəkləri  hamısı  üstü  dolu  və 
yetişmiş idi. 
Canlı küçələr bizi əvvəl oradakı erməni bazarına, 
sonra burdan keçərək səsli-küylü Tiflis bazarına və çox 
böyük  olan  karvansaraya  yəni  çoxlu  mağazaları, 
qalereyaları,  kabinələri,  anbarları  ilə  bir  balaca 
şəhərciyə bənzəyən yerə gətirib çıxardı. Burada şərqin 
qiymətli  istehsalları,  yəni    şallar,  ipək  parçalar,  
xalçalar və s. var idi. 
Biz  karvansarayı  tərk  etdik  və  şəhərin  hər  iki 
hissəsinə  aid  olan  körpünün  üstündən    hər  tərəfi  seyr 
etdik.  
 
DOQQUZUNCU  FƏSİL: 
Müdriklik məktəbi 
Biz  yenidən  Tiflisdəyik  və  Mirzə  Şəfinin 
müdriklik  divanında  dövrə  vurub  oturmuşuq.  O  bizim 
Hayklar  (Ermənistan)  ölkəsindən  geri  qaytarmağımıza 
dərindən    köks  ötürərək,  uzun  ayrılıqdan  sonra  bizi 
yenidən  görməyinə  çox  sevindi.  Dəsrlərimizin 
gedişinin əvvəlki  adi qaydasına düşməsi bir neçə həftə 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
169 
çəkdi,  çünki  o  qədər  soruşulmalı,  söylənməli  və  izah 
olunmalı şeylər var idi ki. 
Biz  səyahətimiz  zamanı  topladığımız  yazıları 
aydınlaşdırdıq  və  Obovian  kor  Barden  keşişoğlunun 
tatar  nəğmələrindən  kiçik  bir  toplu-  məcmuə 
yaratmışdı.  
Bizim  Mirzə  Şəfi  üçün  Yerevan  bazarından 
aldığımız  bir  neçə  kiçik  hədiyyələrin  üstünə  onun 
dəftərin  üstündə  yazdığı  «Müdriklik  açarı»  sözlərini 
başlıq 
yazdıq, 
bununla 
müəllimimizin 
bütün 
düynagörüşünü,  onun  qısa  kəlamlarını  və  uzun  elmi 
məruzələrini nəzərə alırdıq. Bu dəftəri onun iştirakı ilə 
oxumağa  başlamazdan  əvvəl,  biz  ona  səyahətimizin 
qısa  təsvirini  verməli  idik  söhbətin  o  yerində  ki,  biz 
erməni 
kənd 
qadınlarının 
natəmiz 
qışlaq 
piramidalarının  tikintisində  necə  iştirak  etdiklərindən 
danışanda  Mirzə  Şəfinin  sifətinə  qaranlıq  çökdü  və  o 
bildirdi  ki,  öz  arvadlarını  belə  yerlərdə  işlədən  kişilər 
üçün bu piramidalar rüsvayçılıq abidəsidir.  
«Eyib olsun onlara!»-deyə öz fikirlərini bitirdi və 
bununla  demək  istəyirdik  ki,  kişilər  həmişə  və  hər 
yerdə  zəiflərin  və  gözəl  cinsin  nöqsanlarında  özləri 
günahkardırlar. 
«Günəş  işığı  olmasa»  -  qışqırdı  o  –  «qızıl  gül 
necə  açıla  bilər?  Bənövşə  duzlu  torpaqda  necə 
çiçəkləyə  bilər?  Bir  bax,  qadınlar  güllərə  bənzəyirlər, 
onlara  nə  qədər  çox  qayğı  göstərib  qorusan,  onlar  o 
qədər  gözəl  və  ətrli  olurlar.  Kişilər  gözəllik  bağının 
keşikçisi  olmalıdırlar;  onları  güllərin  gözəl  ətrinə 
sevinməli,  ancaq  öz  qabalıqları  ilə  onları  məhv