MİRZƏ ŞƏFİ ŞƏrq qərb araşdirmalarinda
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 71 QAFQAZDA MİRZƏ ŞƏFİ AVROPADA FRİDRİX BODENŞTEDT
- Mirzə ġəfi Vazeh Fridrix BodenĢtedt Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında
- Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında
- MİRZƏ ŞƏFİNİN MAARİFÇİLİYİ
|
____________________________ 1. Ehtimala görə Peçeniklərin bir qolu Çoban (Çobanilər) adlanırdı. Cənubi Qafqazın Rusiya-tərəfindən işğalından sonra bu eldən 200 ailə İrana köçürülmüşdür. İrəvan əyalətində Böyük Çoban-Qara, Kiçik Çoban-qara kəndləri Türkiyənin Arazqırağı kəndləridir. Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 71 QAFQAZDA MİRZƏ ŞƏFİ AVROPADA FRİDRİX BODENŞTEDT Mən aşiqəm bel bağla Ağ kəmərlə bel bağla Nə yada sirrini ver Nə namərdə bel bağla. Hər şey Mirzə Şəfinin ölümündən sonra başladı. Əgər 1844-cü ildə F.Bodenştedt “Mən İrəvandan qayıtdığım zaman Mirzəyə bir para kiçik hədiyyələr gətirmişdim. O, dostluq xatirəsi olaraq mənə öz əlilə yazılmış şeirlərindən mürəkkəb dəftərini bağışladı. “Ağılların açarı” sərlövhəsilə yazılan bu dəftərdə bizim müəllimin dünyagörüşünü ifadə edən həkimanə sözlər,” uzun mühakimələr vardı. Bu şeir dəftərçəsinə o bir müqəddimə də yazmışdır». Müqəddimədə oxuyuruq: «... Şagirdim və dostum Bodenştedt əfəndinin mükkərər rəca və iltimasına görə mən Mirzə Şəfi ona qəsidə, qəzəl, mürəbbat və məsnəvilərdən ibarət olan öz məcmuəyi-asarımı hədiyyə edirəm». 1 1.Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. (II cild). Bakı, 1944. səh. 41. Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 73 Fridrix Bodenştedt bu şeirləri özü ilə Almaniyaya aparmış və onların bir hissəsini ilk dəfə 1848-ci ildə Ştutqartda «Şərqdə min bir gün», 1851-ci ildə Berlində «Mirzə Şəfinin şərqiləri» adı ilə çap etdirmişdir. Nəşr olunan bu şərqilər az müddət içərisində böyük şöhrət qazanmış və alman dilindən başqa rus, ingilis, fransız, italiyan, isveç, holland, norveç, danimarka, polyak, çex və qədim Yəhudi dilinə də tərcümə edilmişdir. Bu şöhrət F.Bodenştedti şirnikdirdi və o, 25 il M.Ş.Vazehin şeirlərinin tərcüməsi olduğunu 1873-cü ildə birdən-birə inkar etdi, Amerikada tələbələr qarşısında çıxışında «Yaxşı olar ki, mənə Vazeh deyəsiniz...» Özünü bu şeirlərin müəllifi elan etdi. Avropada ikitirəlik yaratdı. 1912-ci ildə fransız F.Makler Tiflisdəki dostu Sunduqyana (Sandıqçıya) məktub göndərib Qafqazda Mirzə Şəfi Vazeh adlı adamı tanıyıb - tanımadığını, şair olduğu barədə məlumat verməyi xahiş etdi. O, F.Köçərli ilə görüşmüşdür. Bu xahişin xeyirxahlıq məqsədi daşıdığını bilən F.Köçərli Vazehin kimliyini öyrənmək üçün bir çox ziyalı ilə görüşmüş, əldə etdiyi məlumatları Sunduqyana vermək istəyəndə onun öldüyünü qəzetdən oxumuşdur... Vazeh məsələsi yalnız Avropada deyil, Qafqaz ziyalıları arasında da şübhə doğurmuşdur. Mirzə Şəfinin ölümündən 21 il sonra başlayan bu inkarçılığı Adolf Berje də Zaqafqaziya Şeyxülislamı Səlyaniyə istinad edib Mirzə Şəfinin şairliyini inkar etdi və bununla da F.Bodenştedtin ədəbi sirqətinə bəraət qazandırdı. Bundan sonra Rusiyada və Qərbi Avropada Mirzə Şəfi Nəzakət Əliyeva 74 Vazehin şeirləri unuduldu. Sovet dövründə bu sahədə Əli Əjdər Seyidzadə, M.Rəfili, Yenikolopov və başqaları ciddi araşdırmalar apardılar lakin bu axtarışların hamısında F.Bodenştedt plagiator adlandırıldı. Akif Bayramov XX əsrin 70-ci illərində bu məsələni Alman ədəbiyyatşünaslarının tədqiqatlarını əsas götürüb «Y.Mundek Mirzə Şəfi haqqında» məqaləsində izah etmişdir. Məqaləni necə varsa, eləcə də veririk. Y.MUNDEK MİRZƏ ŞƏFİ HAQQINDA Mirzə Şəfi irsi 60-70-ci illərdə alman ədəbiyyatşünaslarının diqqətini ciddi surətdə cəlb etmişdir. 1971-ci ildə Qərbi Almaniyada, Hamburq şəhərində Y.Mundekin «Mirzə Şəfi və Fridrix Bodenşdet Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında» adlı kitabı çapdan çıxmışdır. Müəllif Almaniyada və Sovet İttifaqında Mirzə Şəfi Vazehin həyat və yaradıcılığına aid əsərləri öyrənmiş, sistemləşdirmiş və maraqlı mülahizələr irəli sürmüşdür. Başlıca məsələ bundan ibarətdir ki, müasir alman ədəbiyyatşünasları Mirzə Şəfi Vazehin şəxsiyyətini, onun şairliyini tərəddüdsüz qəbul edirlər. Fridrix Bodenştetin məlum plagiatlığı ilə yanaşı, onun Qərb aləmində Mirzə Şəfini tanıtması xidməti də həmin tədqiqatlarda mühüm yer tutur. Y.Mundek əsərinin «Giriş» hissəsində (səh.5-7) kitabın yazılma səbəblərini izah edir. Müəllif göstərir ki, 1967-ci ildə Tiflisə səyahət ərəfəsində Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 75 F.Bodenştedtin «Şərqdə min bir gün» kitabını ilk dəfə oxumuşdur Tiflisin məftunedici gözəlliyi ilə bərabər F.Bodenştedtin xatırladığı «Gecə şərqiləri» də onun diqqətini cəlb etmişdir. Məhz Tiflisdə Gəncəyə görə bütün Avropa keçən əsrin II yarısından Mirzə Şəfini tanımışdır. Y.Mundek bu qərara gəlir ki, Almaniyaya qayıtdıqda «Mirzə Şəfi nəğmələri»nin müəllifliyini öyrənmək məqsədilə axtarışa başlasın. Bu məqsədlə də alman, rus, Azərbaycan və başqa dillərdəki materialları öyrənir. O Azərbaycan alimlərinə minnətdarlığını bildirir ki, Mirzə Şəfiyə aid ədəbiyyatla onu ətraflı tanış etmişlər. Xüsusilə, Moskvada Lenin adına kitabxana fondunda zəngin mənbələrlə tanış olmuşdur. Təəssüf edir ki, Mirzə Şəfi haqqında Azərbaycan dilində ədəbiyyat yox dərəcəsindədir. Ə.Səidzadənin, M.Rəfilinin, İ.Yenikolopovun kitabları rus dilində çıxmışdır. Y.Mundek bütün ədəbiyyatı nəzərdən keçirib belə bir rəyə gəlir ki, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı həmin problemi – Mirzə Şəfi Vazehin həyat və yaradıcılığını kifayət qədər tədqiq etməmişdir. O, Ə.Ə.Səidzadənin 1969-cu ildə çıxmış - «Mirzə Şəfi» kitabını bu sahədə istisna edir. Y.Mundek alman müəlliflərindən Karl Zundermeyerin 1930-cu ildə Kildə müdafiə və çap edilmiş «Fridrix Bodenştedt və Mirzə Şəfinin nəğmələri» dissertasiya işinin tamamilə birtərəfli yazıldığını, Almaniya sağ ədəbiyyatşünaslarının əhval- Nəzakət Əliyeva 76 ruhiyyəsini ifadə etdiyini göstərir. Y.Mundekin əsəri aşağıdakı problemləri əhatə edir: I. Mirzə Şəfi alman ədəbiyyatşünaslığında. Burada aşağıdakı məsələlər işıqlandırılır: Almaniyada Mirzə Şəfi ilə ilk tanışlıq, Adolf Berjenin Mirzə Şəfınin həyatı haqqında məqaləsi, H.Burgeşin Mirzə Şəfinin Tiflis şəhərində olmasına dair verdiyi məhdud məlumat. F.Bodenştedtin öz «saxta» məlumatını elan etməsi. Mirzə Şəfi istedadının alman tədqiqində Bodenştedtin əlavə məlumatından sonra keçdiyi yol. «Mirzə Şəfi nəğmələri»ndən nümunələr. II. Mirzə Şəfi irsinə Sovet Azərbaycanında diqqətin artması. III. Mirzə Şəfi haqqında Azərbaycan ədəbiyyat tarixçisi Ə.Ə.Səidzadənin son və geniş tədqiqatı. Ümumən, onun əsərləri haqqında fıkirlər, bu sahədə fikir ayrılıqları. Mirzə Şəfi «Divani-hikmət»in banisi kimi. Mirzə Şəfınin fəlsəfi görüşləri. Məxəzlər: Alman məxəzləri; Azərbaycan və rus mənbələri və ikinci dərəcəli ədəbiyyat Ə.Ə.Səidzadənin tənqidi. A.Berje tərəfindən verilən Mirzə Şəfi şeirlərinin mətnləri. IV. Ümumazərbaycan ədəbiyyatşünaslığında Mirzə Şəfi haqqında tədqiqatın təkamül yolu. Birinci bölmədə deyilir ki, hələ bir əsr bundan Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 77 əvvəl Azərbaycan şairi Mirzə Şəfinin adı bütün Avropada yayılmışdır. Y.Mundek Mirzə Şəfi irsinin öyrənilməsi tarixindən aşağıdakı maraqlı faktları gətirir: Türkoloq German Vamberinin «Türk xalqı, onun etimoloji və etnoqrafik əlaqələri» (Leypsiq, 1885 əsərində Mirzə Şəfi şair kimi xatırladılır. Misirşünas Henrix Burgen 1860-cı ildə Tiflisdə Mirzə Şəfi ilə əlaqədar axtarış aparmış («Pruss səfirliyinin İrandan keçən səyahəti 1860-1861»- Leypsiqdə 1862-ci ildə çıxmışdır), Mirzə Şəfinin qəbrini tapmışdır, Mirzə Şəfinin qəbrini tapmaq, ona abidə qoyulması təklifini irəli sürmək istəmiş, lakin irsindən bir iz tapmamışdır. 1853-cü ildə «Brokqauz-Yefron ensiklopediya- sı»nın onuncu nəşrində Mirzə Şəfi adlı gəncəli türk şairinin «Nəğmələri»nin nəşri qeyd olunur, nəğmələr təriflənir. Orada göstərilir ki, «Nəğmələr»i F.Bodenştedt sərbəst şəkildə almancaya tərcümə etmişdir. Lakin həmin ensiklopediyada Mirzə Şəfinin Qarabağda doğulması və sağ olması haqqında məlumat səhvdir. 1852-ci ildə, yəni ensiklopediyanın onuncu nəşrindən bir il əvvəl Mirzə Şəfi vəfat etmişdi. 1874-cü ildə Bodenştedt «Mirzə Şəfinin irsindən» adlı kitabındakı giriş və əlavədə Mirzə Şəfini «şair və böyük alim» kimi qiymətləndirir. O bildirir ki, kitabdakı bir şeiri «Molla, şərab bitəmizdir...» (bax: «Şərqdə min bir gün», 1-ci cild, səh.60) orijinaldan tərcümədir. Qalanlar özü tərəfindən sərbəst tərtib edilmişdir. Nəzakət Əliyeva 78 Ə.Ə.Səidzadə isə göstərir ki, həmin misralarla başlayan şeir Mirzə Şəfiyə deyil, Füzuliyə məxsusdur. Füzulini yaxşı tanıyan Bodenştedt burada da səhvə yol vermişdir. Y.Mundekin fikrincə Mirzə Şəfinin şairlik istedadı, zövqü və yaradıcılıq işi haqqında dünya şərqşünaslığında ən müfəssəl məlumat verən F.Bodenştedtdir. F.Bodenştedt Mirzə Şəfidə özünü Allaha qarşı qoymaq meyllərini, onun fəlsəfi müdrikliyini göstərir. Bəs belə olduğu təqdirdə Azərbaycan şairinin alman dilinə tərcümə olunmuş əsərlərindəki bəzi dini əlamətlər haradandır? Y.Mundek qeyd edir ki, «Mirzə Şəfi irsinə» dini ruhu F.Bodenştedt özü əlavə etmişdir. Onu məşhurlaşdıran şair, səyyah dramaturq, professor F.Bodenştedt 1849- 1850-ci illərdə dərc etdirdiyi üç cildlik «Şərqdə min bir gün» əsəri ilə özünə ölməz abidə qoymuşdur. Bundan sonra naşirlərin təşəbbüsü ilə 1851-ci ildə «Mirzə Şəfi nəğmələri» kitabı çıxmış və 1881-1922-ci illərdə həmin kitab 149 dəfə nəşr edilmişdir. 1922-ci ildən bəri «Nəğmələr» dərc edilmir. Mirzə Şəfi nəğmələri əsas Avropa dillərinə, ruscaya, hətta yəhudi dilinə tərcümə olunmuşdur. Y.Mundek M.Şəfi Vazehin həyatı haqqında Sovet ensiklopediyasında, A.Berjenin məqaləsində və son əsərlərdə verilən məlumatı təhlil edir. Y.Mundek daha sonra bildirir ki, F.Bodenştet nəinki Mirzə Şəfinin bədii əsərləri, hətta həyatı haqqında da başqa mənbələrə nisbətən bəzi dəqiq faktları qeyd etmişdir. Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 79 1889-cu ildə F.Bodenştet özünün 70 illik yubileyində (O, 1819-cu ildə Hannover yaxınlığında Peynedə doğulmuşdur) demişdir ki, «Şərqdə min bir gün» kitabında öz müəlliminə sadiq qalmışdır. Guya o öz müdrik müəlliminin yolu ilə gedərək, onun fikirlərinə sadiq qalaraq çoxlu şeirlər yazmışdır. Bundan hələ xeyli əvvəl, 1874-cü ildə F.Bodenştedt «Mirzə Şəfi nəğmələrdə və həqiqətdə» məqaləsində yazmışdır ki, o, Mirzə Şəfinin bir obraz kimi təcəssüm etmişdir. F.Bodenştedtin bu iddiaları doktor Samyel Conson və şotland şairi Makfersonun böyük etirazına səbəb oldu. Bu etiraz və mübahisələr Qərbdə geniş miqyas aldı. Mübahisənin məğzi ondan ibarət idi ki, Mirzə Şəfi şeirlərini bədii gücünə qiyməti yalnız Göte kimi «Qərb-Şərq divanı» müəllifi verə bilərdi. F.Bodenştedtin şairlik istedadının zəifliyi isə çoxdan məlum idi. Sonralar Almaniyada belə bir vəziyyət yarandı ki, hətta F.Bodenştedtin özü yazdığı şeir, dram, novellaların orijinallığına hamı şübhə ilə yanaşdı. «XIX əsr alman ədəbiyyatı tarixi» əsərinin (Berlin, 1899, I nəşr) müəllifi Pixard Meyer F.Bodenştedti ittiham etməyə məcbur oldu. 1961-ci ildə Ernes Algerin Ştutqartda çap olunmuş «XIX əsrdə alman ədəbiyyatı» əsərində F.Bodenştedtin xidməti (Puşkin, Lermontov şeirlərinin, Xəyyam rübailərinin, Şekspir sonetlərinin tərcüməsi) yüksək qiymətləndirilsə də, Mirzə Şəfi irsini kölgədə qoymağa çalışmışdır... Nəzakət Əliyeva 80 Ulu öndər Heydər Əliyevin “Biz tariximizi, ədəbiyyatımızı yenidən yazmalıyıq” deməsi M.Ş.Vazeh yaradıcılığını orijinal şəkildə, yeni tərzdə işlənməsinə imkan verir. Ədəbi üfüqün sonsuzluğunda Mirzə Şəfi Vazeh Kərbəlayi Sadıq oğlunun poeziyasının Avropaya inteqrasiya olunduğu sevinc doğurur. Aydın olur ki, Şərq təfəkkürü, həmişə Qərb təfəkkürünü reallığa yönəltmişdir. Dünya mədəniyyətinin korifeylərinin Mirzə Şəfi Vazehə heyranlığı da bununla bağlıdır... MİRZƏ ŞƏFİNİN MAARİFÇİLİYİ Dövründən, ictimai-sosial və siyasi hadisələrin mürəkkəbliyindən asılı olmayaraq Azərbaycan ədəbiyyatında maarifçilik poeziyadan - Nizamidən başlamış, Nəsimi maarifçiliyi özünü təsdiqləmək üçün «Ənəlhəq» deyib üsyan etmiş, bu Füzulidə yüksək zirvəyə çatmış Xətaidə formalaşmış, XIX əsrdə əvvəlki mütəfəkkirlərdən fərqli olaraq A.A.Bakıxanov və M.Ş.Vazeh kimi təşəkkül dövrü realist maarifçilərini yetirmişdir. Bu hər iki şəxsin maarifçiliyi onların müəllimliyini də özlərində ehtiva edir... Maarifçilik, sadəcə olaraq maarifi xalq kütlələri arasında yaymaqdan ibarət deyildir. Maarifçilik, tarixi inkişafın müəyyən mərhələlərində yaranan və müəyyən siniflərin mənafeyinə xidmət edən siyasi və ictimai bir hərəkatdır. Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 81 Maarifçilik, ümumiyyətlə, təhkimçilik hüququnun və onun iqtisadi, ictimai, hüquq sahələrində doğurduğu nəticələrin əleyhinə çıxan və bu ictimai, quruluşun məngənəsində əzilən xalq kütlələrinin, xüsusilə aşağı təbəqənin hüququnu müdafiə edən bir hərəkat kimi tarixdə məlumdur. Əlbəttə, bu hərəkatın məramnaməsində avam kütlələri maarifləndirmək və bu yolla onlara öz hüququnu başa salıb onları oyatmaq əsas yer tutur ki, maarifçilik də bununla əlaqədardır. 1840-cı ildə M.F.Axundov Tiflis qəza məktəbində tatar (Azərbaycan) dili müəllimliyi vəzifəsindən istefaya çıxarkən öz yerinə köhnə müəllimi Mirzə Şəfini məsləhət görmüşdür. 1840-cı il mayın 3-də Tiflis qəza məktəbinin ştatlı nəzarətçisi X.Abovyan Zaqafqaziya məktəbləri direktoruna raport verir; bu raportda tatar dili üzrə azad edilmiş vəzifəni Elisavetpol müsəlmanlarından Mirzə Şəfi Sadıq oğlunun tuta biləcəyi tövsiyə edilir. X.Abovyan həmin raportda Mirzə Şəfini yaxşı bir alim və pedaqoq kimi səciyyələndirir və məktəbə onun böyük xeyir verəcəyini xüsusi olaraq qeyd edir. Lakin rəisliyin sərəncamına görə həmin vəzifəni tutmaq üçün Mirzə Şəfi imtahan verməli olur. Təşkil edilmiş imtahan komissiyası Mirzə Şəfinin gözəl biliyə malik olduğunu etiraf edir. Bütün bunlara baxmayaraq uzun əzab- əziyyətdən, süründürmədən və 1841-ci il yanvar ayında Mirə Şəfiyə and içdirdikdən sonra o öz vəzifəsini ifa etməyə başlamışdır. Mirzə Şəfi, X.Abovyanın ümid və etimadını tamamilə doğrultdu. Nəzakət Əliyeva 82 Abovyanın yerinə gəlmiş yeni nəzarətçi Mirzə Şəfi haqqında belə deyirdi: “Tatar dili sahəsindəki müvəffəqiyyət lap yaxşıdır; 2-ci və 3-cü sinif şagirdləri tatar dilində tamam qayda ilə oxuyur və yazırlar; bu şagirdlər arasında öz fikrini hətta şərh etməyi bacaranlar da vardır”. Həmin məktəbdən başqa, Mirzə Şəfi qapalı xüsusi orta məktəblərdə də dərs deyir və gözəl müvəffəqiyyətlər qazanırdı. Özünü bilikli hesab edən bir çox adamlar öz birinciliyini Mirzə Şəfiyə güzəştə getməyə məcbur olurdu; belə bir vəziyyət istər-istəməz öz peşə yoldaşları içərisində Mirzə Şəfiyə düşmən yaradırdı. Mirzə Şəfini görməyə gözü olmayanlardan biri, özünü “Bağdad müdriki” adlandırmış Mirzə Yusif Şahnazarov deyilən bir nəfər idi. Mirzə Şəfi həqiqətən istedadlı alim olmuşdur. Onu Mirzə Yusif kimi kütbeyinlərlə heç cür müqayisə etmək olmazdı. Bunu Mirzə Şəfi özü də hiss edirdi. O özünün şeirlərindən birində yazır: yox, yox, Mirzə Şəfi belə yaratmır, o belə yaratmır. O, qəlbində isti çeşmə, döşündə çiçəklənən bağ bəsləyir; onda ulduzlar səyrişir, ətrafa ətir saçır. Mirə Şəfi öz vaxtını sadə camaat arasında keçirməyi sevirdi; lakin bunu o, camaata bənzəmək üçün deyil, özünün dediyi kimi, “varlığın sirrini stəkanda tapmaq”dan ötrü edirdi. Mirzə Şəfi öz şagirdlərinə yanaşmağı bacaran gözəl pedaqoq olmuşdur. O, olduqca qəşəng xətlə yazırdı. Bununla yanaşı Mirzə Şəfi öz yazısına rəngarənglik verir, hərfləri mətnin məzmununa Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 83 uyğunlaşdırırdı. Adi şeylər haqqında yazmaq lazım gəldikdə, Mirzə Şəfi bunu sadə geyimə salır, qəşəng şeyləri bayramsayağı ifadə edir, qadınlara aid olan məktubu isə xüsusi incə xətlə yazırdı. M.F.Axundov Mirzə Şəfiyə yüksək qiymət vermişdir. O, Mirzə Şəfini böyük müdrik adlandırmışdır. Mirzə Şəfi Qərbi Avropa ədəbiyyatını Bakıxanovun və Bodenştedtin vasitəsilə oxumuşdur. Mirzə Şəfi rus ədəbiyyatına da yaxşı bələd idi. Mirzə Şəfinin fikirləri ruhaniləri çox narahat edirdi. Odur ki, onlar Mirzə Şəfini taqsırlandırmaq üçün bəhanə axtarırdılar. Ruhanilər Mirzə Şəfiyə böhtan ataraq deyirdilər ki, guya o öz nəğmələri ilə gəncliyi pozur. Ruhanilər belə nəğmə yazmaqdan Mirzə Şəfini uzaqlaşdırmağa çalışır, onu açıqdan-açığa hədələyirdilər. Mirzə Şəfi onlara qarşı olan öz qəzəbini dönmədən, axıradək bildirirdi. Mirzə Şəfi özü ilə ruhani və mollalar arasındakı münasibətə dair deyir: ayı ilə onun təlimçisi necə rəftar edirsə, mənimlə də bu cür rəftar etmək istəyirlər. Ayının təlimçisi onun dişini çıxarır və sonradan onu zəncirləyir. Ruhaniliyin bütün çürüklüyünü və zərərini başa düşən Mirzə Şəfi dinə qarşı şeirlər yazmaqda davam edirdi. O yazırdı: şairin şeirlərindən məscid iyi gəlirsə və o dəhşətlə sızıldayırsa, demək şairin başı boş, bilikləri isə dumanlıdır. Mirzə Şəfi təkcə bu şerində deyil, bir sıra digər şeirlərində də məscidə və ona qulluq göstərənlərə qarşı hücum edirdi. O özünün “Mirzə Şəfi nəğmə deyir” adlı şerində yazır: mənimlə bizim müctəhid arasındakı fərq Nəzakət Əliyeva 84 nədədir? Bizim hər ikimiz xalq qarşısında öyüd- nəsihətlə ağlımızın yükündən azad olmağa çalışırıq: mən nəğmə ilə, o-iyrənc ciyilti ilə; onun ürəyi qalın ət içərisində elə dərin gizlənmişdir ki, heç zaman heç bir şey onun ürəyindən xaricə çıxmır; mən isə öz ürəyimi dilimdə gəzdirirəm. O məni gizlində dili ilə dalamağı sevir, mən isə açıqdan-açığa onu ifşa edirəm; mən onun qəzəbindən qorxmaqdansa, o mənim istehzamdan daha çox qorxur. Mirzə Şəfinin müctəhidə aid olan bu söhbəti göstərir ki, o, ruhanilərin yaltaq, qorxaq, başı boş olduğunu cəsarətlə tənqid etmişdir. Ruhanilərin fitnəsi ilə Mirzə Şəfi Tiflisdən uzaqlaşdırılır; o, Gəncəyə gəlir, yenidən müəllimlik edir, şairlərlə durub oturur və “Vazeh” təxəllüsünü daşıyır. 1850-ci ildə Mirzə Şəfi yenidən Tiflisə qayıdır. O, 1850-ci il yanvarın 1-dən Tiflis gimnaziyasında tatar dili üzrə kiçik müəllim vəzifəsinə təyin edilir. Şairin həyatının bu dövrü onun əsaslı əsəri olan “Müntəxəbat”la əlamətdardır. Bir dərslik olmaq etibarilə bu müntəxəbat gimnaziyada tatar dili üçün hazırlanmışdır. Müasirlərinin rəyinə görə bu kitab gözəl dərslik olmaqla bərabər, qiymətli elmi əsər imiş; bu kitab haqqında aşağıda ətraflı danışacağıq. Mirzə Şəfi 1852-ci il noyabrın 16-da mədə iltihabından vəfat etmişdir. Berje Mirzə Şəfi haqqında yazır: “Mirzə Şəfi öz şəxsi həyatında yüksək əxlaq saflığına və qəlbinin nadir keyfiyyətlərinə görə onu tanıyanların Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 85 məhəbbətini qazanmışdır. Onun qəbri Tiflisdədir və çoxdan alaq basmışdır”. Azərbaycan xalqının istedadlı oğlu, bütün varlığı ilə hər cür istismarçılara, müftəxorlara nifrət etmiş müdrik alim, müəllim, şair, vətəndaş olan Mirzə Şəfi öz həyatını belə başa vurmuşdur. Mirzə Şəfinin nəğmələrində şənlik səslənir, orada adi həyat öz əksini tapırdı. Onun nəğmələri müxtəlif mövzuya: ruhaniliyin riyakar əxlaqına qarşı etiraza, məmurlar dairəsinin əxlaqına rişxənd etməyə, əməyin mədhinə, dostluq, sevgi, beynəlmiləlçilik, doğruçuluq, namusluluq və düşüncəliliyə həsr edilirdi. Rus tərcüməçilərindən biri Mirzə Şəfinin poeziyasına belə qiymət verir: “Mirzə Şəfinin nəğmə və fikirləri özünün şairanə, ruhlandırıcı xüsusiyyəti ilə müvəffəqiyyətə layiq olmuşdur... Onun şerində həyata gümrah və həyəcanlı bir baxış əks olunmuşdur. Lakin buradan o nəticə çıxmır ki, müəllif dövrünün xəstəliklərinə, kölgəli cəhətlərinə qarşı laqeyd olmuşdur; əksinə, o, bu cəhətləri kifayət qədər başa düşür və öz poeziyasında onu tərənnüm edir; buna baxmayaraq onun poeziyasında gümrah və işıqlı bir ahəng hökm sürür”. “Mirzə Şəfinin nəğmələri” adlı kitab Bodenştedti məşhur etmiş və dünyanın demək olar ki, bütün dillərinə tərcümə olunmuşdur; hətta o, qədim yəhudi dilinə də tərcümə edilmişdir. Mirzə Şəfinin yüksək ideyaları ölmədi, bu ideyalar gələcək nəslin inkişafına təsir göstərdi və M.F.Axundov kimi mütəfəkkirlər Mirzə Şəfinin Nəzakət Əliyeva 86 mütərəqqi ideyalarını mənimsəyib, onu daha da inkişaf etdirdilər. Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|