MİRZƏ ŞƏFİ ŞƏrq qərb araşdirmalarinda

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
23 
SALMAN MÜMTAZ MİRZƏ ŞƏFİ 
VAZEH HAQQINDA 
(S.Mümtaz toplayıb dəftərinə saldığı şeirlərin heç 
biri  şairin  avtoqrafiyasında  olmayıb.  M.M.Naci  və 
M.N.Nasirin  əlyazmalarından  götürülmüşdür).  XVII 
əsrin 
birinci 
yarısında 
Azərbaycan 
türklərini 
avropalılara  tanıdan  və  onların  nəzər-diqqətlərini 
Azərbaycan  ədəbiyyatına  cəlb  etməyə  müvəffəq  olan 
ədib  və  şairlərimizin  ən  görkəmlisi  məşhur  Mirzə 
Şəfıdir.  Və  Mirzə  Şəfinin  də  bütün  Avropa  bilxassə 
Almaniyada  şöhrət  kəsb  etməsinə  səbəb  olanların 
birincisi  Mirzə  Şəfınin  öz  şagirdi  Fridrix  fon 
Bodeniştedtdir.  Bu  zat  Almaniyanın  Hannover  adlı 
şəhərində doğulmuş bir alman şairidir ki, Miladi 1844-
də  Qafqaziya  canişini  general  Neydelqardtın  təklifinə 
görə  Qafqaziyaya  gələrək  Tiflisdəki  uçitelski  instituta 
müəllim təyin edilmişdir. 
V  1844  q.  po  priqlaşenie  po  kafkasskoqo 
namestnika,  qenerala  Neytqardta,  on  pribıl  doljnost 
uçitele Tiflisskoqo Uçitelslcoqo instituta. 
(Brokqauz efron tom. 7 s. 212). 
Elə bu tarixdən etibarən Bodenşted Mirzə Şəfı ilə 
görüşmüş  və  Mirzə  Şəfini  də  həmin  instituta  müəllim 
təyin  etdirmişdir.  Mirzə  Şəfi  müəllimlik  vəzifəsini  ifa 
edərkən  həm  gənc  müəllimlərə,  həm  də  xüsusi  olaraq 
Bodenşdetə  dərs  vermişdir.  Bodenşdet  türk  və  fars 
dillərini  Mirzə  Şəfidən  öyrənmişdir.  Mirzə  Şəfinin 
həmin institut müəllimlərindən Qriqoryev familiyalı bir 
zat  ilə  bərabər  rus  və  türk  dillərində  yazdıqları 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
24 
müştərək bir dərs kitabı da vardır ki, Təbriz şəhərində 
daş basması ilə basılmışdır. 
Nədənsə Bodenşdetin bir müddət Qafqaziyaya və 
xüsusən  Tiflisdə  iqamət  etməsi  bəzi  müstəşərq  və 
müvərrixləri  mütərəddit  buraxmışdır.  Bunların  bir 
qismi Mirzə Şəfini Hannoverli bir nemsə hesab edərək, 
eyni  zamanda  da,  Gəncəli  bir  türkü  rədd  edirdilər. 
Digər bir qismi isə onu iranlı bir fars və yaxud mühüm 
bir  sima  sanmadadırlar.  Hannoverlini  rədd  edənlər 
Mirzə  Şəfı  ilə  Bodenşdeti,  hər  ikisini  bir  şəxs  və  bir 
sima kimi düşünməkdədirlər. 
Əz cümlə: 
«Kak izvestno Mirza ne persa turok iz Qandje ili 
vernee  nemeç  iz  Qannovera  (İst  İsl.  A.Möller  tom  I. 
str.140 
Azərbaycan 
ədəbiyyatından 
bəhs 
edərkən 
professor  Krımski  də  Mirzə  Şəfi  haqqında  aşağıdakı 
sətirləri yazır: 
«Odno  iz  imen,  Mirza  Şafi  Elizavetpolskiy, 
Çrezvıçayno  populerizovano  v  Qermanii  Bodenşde-
tom»  (İstorie  Turçii  i  Literaturı  A.Krımskoqo.    tom  1 
str. 
Brokqauz  Yefronda  Qamus  Əlaminin  8-ci 
cildində  Bodenşdetin  fəzilətlərindən  bəhs  etdiyi  sırada 
Mirzə  Şəfi  kitabını  123  dəfə  təbi  və  nəşr  edildiyini 
söyləyərək elə bu sözlər ilə məsələni bitirir: 
«Svoim  neobiknovennım  uspexom  pesni  obezanı 
masterstvu  yazıka,  çisto  vostoçnomu  koloritu  i 
dobroduşnomu  ömoru  Mnimaqo  avtora,  kotoriy  bıl 
uçitelem  Bodenşdeta  po persidskomu yazıku». 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
25 
(Brokqauz Yefron  tom 7. str. 212). 
Şübhə  və  tərəddüdlərə  qarşı  bu  sətirləri 
qaralamaqda  məqsədimiz  azərbaycanlı  Mirzə  Şəfıni 
meydana  çıxarmaqdır.  Təqribən  12  il  bundan  əqdəm 
Gəncə  şəhərində  gördüyümüz  bir  yazma  (cünk) 
içərisində  Mirzə  Şəfi  şeirlərinin  bir  neçə  parçasına 
təsadüf  etdik.  O  cünk  məşhur  Mirzə  Mehdi  Nacı 
təxəllüsün  topladığı  bir  məcmuədir.  Orada  görünən 
Mirzə  Şəfı  əsərlərinin  əhəmiyyətlərindən  dolayı  klişə 
etdirərək  və  klişələri  mətnləri  ilə  bərabər  bu  kitabçaya 
köçürməyə  qərar  verdik.  O  əsərlər  Mirzə  Şəfi 
məsələsinə  böyük  yardım  edərək  bir  çox  məlumat 
vermədədirlər ki, xülasəsi bunlardır: 
 
1.
 
Mirzə Şəfi məvhum deyil, sənətkar bir azəri 
şairidir. 
2.
 
İrqən türkdür.  
3.
 
Hannoverli yox Gəncəlidir. 
4.
 
Atasının adı Sadıqdır. 
5.
 
Təxəllüsü Vazehdir. 
6.
 
Şeyx İbrahim (Naseh) və Mirzə Mehdi (Naci) 
ilə müasir, həm də rəfiqdir. 
7.
 
Bir müddət Tiflisdə də yaşamışdır. 
8.
 
Mirzə Şəfı türkcə söylədiyi kimi, farsca da 
şeirlər söyləyirmiş. 
İndi  bu  məlumat  üzərinə  Mirzə  Fətəli  Axundovu 
təbliğ  etməsilə  bərabər  Qriqoryev  ilə  yazdığı  kitabda 
izafə edilirsə, artıq məsələ bitmiş olur. Mirzə Fətəli öz 
əlilə yazdığı tərcümeyi – halında Mirzə Şəfidən azacıq 
bəhs  edərək  onun  Almaniyada  məşhur  olduğunu 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
26 
söyləyir.  Brokqauz  Efronda  Mirzə  Şəfi  qəzəllərinin 
Berlin  şəhərində  (123)  mərtəbə  təb  və  nəşr  edildiyini 
qeyd  edir.  Eyni  əsər,  eyni  səhifənin  əlimizə  keçən 
mətbu digər bir nüxsədən isə daha həqiqi məlumat əldə 
edilə  bilir.  167  dəfə  basılan  bu  kitab  nemsə  dilində 
olaraq  106  səhifədən  ibarətdir.  Mirzə  Şəfinin  aşiqanə 
qəzəlləri  və  müqəddimədən  başqa  101  parça  şeir  də 
vardır. Kitab elə bu səliqə ilə nəşr edilmişdir. 
Bodenşdet tərəfindən nəzmlə yazılan müqəddəmə 
13 səhifədən ibarətdir və aşağıdakı hissələrə bölünür: 
1.
 
1 -ci hissə-Züleyxaya aid şeirlər- 15 parça. 
2.
 
2-ci hissə - Şikayət – 13 parça. 
3.
 
3-cü hissə - Şərab ilə işrət – 7 parça. 
4.
 
4-cü hissə - həkimanə qəzəllər – 33 parça. 
5.
 
5-ci hissə-Tiflis və digər şeirlər – 23 parça. 
                   Naşiri: R.F.Diqqer  
             Tirajı: 267 mindən 269 minə qədər  
       Məhəl təbii: Berlin şəhəri. 
Mirzə  Şəfi  barəsində  (1920)  nisan  tarixdə  çıxan 
«Qurtuluş» məcmuəsində kiçik bir məqalə yazaraq təb 
etdirmişdir.  Və  Mirzə  Şəfini  iranlı  İddia  edən  Firidun 
bəy  Köçərlinskiyə  də  Azaqbəyli  (bəlkə  Qazaqbəyli-
N.Ə.)  Abdulla  bəyin  şəhadəti  ilə  o  məqaləni  oxuyub 
yanıldığını da açıqcasına söyləmişdim. Ümidvaram ki, 
Türkoloji  qurultayı
 
  Azərbaycanın  ən  namdar  ədib  və 
şairlərindən  bulunan  Mirzə  Şəfini  bizə  daha  yeni  və 
daha ətraflı tanıtmaq iltifatında bulunacaqdır. 
      Salman Mümtaz – Bakı: 31 yanvar 1926. 
 
 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
27 
SÜSƏNİ 
(Müxəmməs) 
 
Ey  nazəkət  çəməni  içrə  xuraman,  Süsəni, 
Xubluq 
kişvərinin 
təxtinə 
sultan, 
Süsəni. 
Sidqinin  yayı  qaşının  Sədəqəsi,  qurban  Süsəni, 
Bir  baxışla  yaraşır  kim,  ala  yüz  can,  Süsəni. 
Belə getsə, tez olur dillərə dastan, Süsəni. 
 
Hərəkatü  rəvişin qddı səhi-sərvini pəst,  
Sünbülə türreyi – zülfün şikəni verdi şikəst, 
Laləni dağa salıb ruyin, edib badəpərəst,  
Ey könül, qaş-göz aradə nə gəzirsən belə məst?  
Yoxdu vəhmin ki, ara yerdə tökə qan Süsəni? 
Ey mələk Əbryüzün güldümü, ya bəri-tamam, 
Kim ki, ruyindən olur məst, ona badə haram, 
Pərdəsiz cilvələnib, nazilə ver qəddə qiyam, 
Küfri-zülfün dağıdıb, məst çıxıb, eylə xuram, 
Bilələr ta ki, nədir küfr ilə iman, Süsəni. 
Bu qədü  qamətinə ətləsü xara yaraşır, 
Qaşların guşəsinə qətlimə ima yaraşır, 
Edə gər zində ləbin ləfzi məsiha, yaraşır, 
Səni hər kim ki, sevər başına sevda yaraşır, 
Ola sərgəştəvü divanəvü heyran, Süsəni. 
Gün ki, hər gün ki, çıxar dərgahinə səcdəedər, 
Sərv rəftara gəlir, qılsa qədin bağa güzər, 
Qönçə gər ağzın ilə qarşı dura, boynun əyər, 
Küfri-zülfün yetişib bir yerə kim, ey kafər, 
Desələr Vazehə, böhtandı, müsəlman, Süsəni. 
 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
28 
xxx xxx 
 
Eyki həm hücreyi mayi vərəq zəhd bəşəvi, 
Və yeki sabit qədəmi ğeyr rə eşq məpəvi. 
Əz mən ğəmzədə cüz eşq rəx yar mipərs, 
Ba mən dil şədə ciiz söhbət dildar məkəvi.  
Ta əz an dəmki hürrim dil mən xəlvət ost  
Faş binəm riix o kərnigarəm bir həmə səvi  
Çərx sərgiştə nə anəst münqəş bəncom.  
Bəlkə əndər tələbəş mandə firu cərqə bəxavi  
Ruz gəlgüştü bahar əstü tamaşeyi tərb 
Xiz ta xeymə bəzən bamii və ney bir ləbm cəvi  
Vazeh əzxak sər ard bə nisəm dər dust  
Kəşteyi eşq bəii zəndə təvan kəlit bəbəvi.  
 
xxx xxx 
 
Hər zaman kan qəd bala zə nəzər meygüzərd  
Və çeha bir dil və bir dideyi tər meygüzərd Mənəm ey 
Şeyx zə nəzarə məkən gəz rüx düst  
To çe dani ki çe bir əhl bəsər meygüzərd  
Ey ki bir mən güzəri məhv küne əz xəvişəm Həmçu 
xurşid ki bir dövr qəmərd meygüzərd 
To ki çəndin bəkeşi da mən əz əftadeyi eşq  
Dəst kutahş minnət ki bəkəmər meygüzərd 
Koteyi Vazeh əz an ruhimə şirin aməd  
Bəz bakeş süxən əz ləl şəkər meygüzərd  
 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
29 
xxx xxx 
 
Şahid xər ki nəşin zülf zərəx kirdbad  
Nur həqiqət pədid əz zülmat məcaz  
Dideyi bə didar dust dəst dir ağuş yar 
Eşq əz an su niyaz hüsn əzan suyn niyaz  
Sədr hürrim qəbul dər xur hər xam nist  
Pəs bənəşin şəlü var səbəkt əz sözü saz  
Türbət Mahmud raruz cəza in nədast  
Hacət firdos nist kişteyi tiğ ayaz  
Min Kəlam Mirzə Şəfi Gəncəyi.  
Eyki həmhücreyi mayi vərəq zəhd bəşəvi. 
 
MUŞAİRƏ 
 
Vazeh 
Səbzpuş olmuş qədin rüxsari-atəşgünilə, 
Museyi-İmranə guya, tur şəklin göstərir,* 
 
Naci 
Tığın  almış  dəstinə  al  çeşmi-cəlladın  sənin, 
Canə  qəsd  etmək  dilər,  məxmur  şəklin  göstərir. 
Cismi-zarımdan 
çıxar 
hicrin 
əlindən 
nalələr, 
Böylə  bir  təndir  tənim,  zənbur  şəklin  göstərir. 
Xətti-rüxsarın 
edib 
tarac 
hüsnün 
mülkünü, 
Bir xərabə şəhr içində mur şəklin göstərir. 
 
Şeyx 
Göz  sirişki  mərdüminin  nüqtəsin  bərbad  edib, 
Aqibət bir gün olur kim, gur şəklin göstərir. 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
30 
Tilbə  könlüm  tellər  ilə  sarılıb,  teldir  səbəb, 
Filməsəl,  baxqan  kəsə  Mənsur  şəklin  göstərir. 
Kəhrüba  dik  (kəhrüba  tək)  rəngi-zərdim  sanmağay 
bihudə kim, 
Dərdi-eşqə uğramış, rəncur şəklin göstərir. 
 
Naseh 
Dinü dil nəqdin nisar etmişsə Naseh, tanq imas, 
Bir mühəqqər töhfə ilə mur şəklin göstərir. 
 
MİRZƏ MƏHƏMMƏD HƏSƏN 
İllər ilə mütəssil gər olsa bir kimsə ərəbə 
Bir qarı düşsə əlinə hur şəklin göstərir. 
(Bu  beyt  Salman  Mumtazın  1926-cı  ildə  çap 
etdirdiyi «M.Ş.Vazeh» dəftərində yoxdur). 
 
QƏZƏL 
 
Nə  qədər  kir  fələgin  sabitü  və  səyyarəsi  var, 
Ol  qədər sinədə qəmzən oxunun yarəsi var. 
Dəgil  əflakda  kövkəb  görünən  çərxi-  bülənd 
Oluban didə sərapa sənə nəzərəsi var. 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
31 
Ruzigarı 
qara, 
daim 
gecəsi 
tar 
keçər 
Hər kimin eşqdə bir yarı - sitəmkarəsi var. 
Necə 
qan  cuşa  gəlib  eyləməsin  ahu  fəqan 
Könlümün dideyi - giryan kimi fəvvarəsi var. 
Ol  qəzəldir  ki,  bu  Vazeh,  dedi  bir  dərd  əhli 
Zahirən lalə otağında qonaq - qarəsi var. 
1.
 
Bu  qəzəli  Şəki  şairlərindən  Mirzə  Nəsrulla  (Nasir 
təxəllüsün 
əlyazmaları 
arasında 
(səh.26) 
tapılmışdır. - «Mümtaz» 
2.
 
Vazehin  bu  qəzəli  (Vidadi)  tərəfmdən  tənzir 
edilmişdir.  (Firudun  bəy  Köçərli  müqtəsim  əsəri 
köçürərkən kimin olduğunu dərk edə bilməmişdir). 
Qan tökər xəstə Vidadi ki demişdir Vazeh. 
Könlümün dideyi-giryan kimi fəvvarəsi var. 
Azərbaycan 
materialları,cild 
4. 
s. 
16. 
(Çünk)  -də  (Mirzə  Şəfı)  şeirlərilə  əlaqədar  olan 
digər (3) qəzəl. Səh.26. 
QƏZƏL 
 
Mətləi hüsnünün gözəl kim nurşəklin göstərir, 
Oda urar afaqə şirin şurşəklən göstərir. 
Göstərir aşıb qovqayi qiyamət hər zaman, 
Bərqe altdan gül üzü məstur şəklin göstərir. 
İbtida eşqinin ədibi öyrədir dərs cünun, 
Dar sər məşqin çəlcər mənsur şəklin göstərir. 
Xəncər müjkan əlində məst şəhla gözlərinin, 
Mey içib bədməst olan məxmıır şəlclin göstərir. 
Gül yanaqın iizrə çin-çin ol çəlipa tellərinin, 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
32 
Aftab üzrə təb dicur şəklin göstərir.  
Qamətinin tubi və cənnətdən verir nam və nişan, 
Mumyanın bil bağında mur şəklin göstərir. 
Əhl ürfani edər səbhayi vəhdətdən xarab  
Zahid zahir pərəstə dövr şəklin göstərir. 
Nuş nişanın vəsl hicranın məzaq canda,  
Cəm olmuş bir yerə zənbur şəkilin göstərir.  
Gah mey ki cam meyxarə, gahi meyfirut,  
Gah nəql mey kəhn ənkur şəklin göstərir.  
Ki ölü kəni tir gəzir ləl məsih asa və gah,  
Bi kəs və bi xaniman rəncur şəklin göstərir. Göstərir 
cəmhur şəklin surətinin göz kusidə, Surətinin göz 
kusidə cəmhur şəklin göstərir. (Fazili) istər qıla eşqində 
rüsvay cahan, Xanimanı qarət olmuş ürşəklin göstərir. 
 
QƏZƏL 
 
Müxləs 
 
Dərd eşqinin mərd sahib zor şəklin göstərir,  
Ki hülaku kahicə
1
 (1) Timıır şəklin göstərir.  
Yanmağa məcbur edən bilməm nədir pərvanəyi,  
Var isə nar əhl eşqə nur şəklin göstərir. 
 
Sərdə atəş dildə dud və əşk (yəm) dudidə çərx,  
Cism aşiq surta (vapor) şəklin göstərir.  
Böylə deyirlər miilk məhviyyətdə rəsm dövləti,  
Kim Süleyman cah olursa mur şəklin göstərir. 
 
 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
33 
Hər kəsə halınca vardır bir məcligah eşq,  
Bisitun Fərhada Kuh turşəklin göstərir. 
Qeyrət ərbab eşqə afərin, səd afərin, 
Daima məhzun ikən Məsrur şəklin göstərir. 
Bənzər ərbab riyanın halı ol kaşanayə, 
İç üzü viran dişi məmur şəklin göstərir. 
Neşəyi zatimidir çeşmində canının əcəb, 
Hər nəkhidə aşiqə məxmur şəklin göstərir. 
Bir pəri rüxsarə çarpıldı ki
1
 (Müxləs) əlaman 
Surətə insan əmma şəklin göstərir. 
 
QƏZƏL 
 
Gözlərinin  kim  aşiqə  məxmur  şəklin  göstərir, 
Əhl füqərə mərdum məğrur şəklin göstərir. 
Qamətinin yadilə çəkdim bəski ah atəşin, 
Xatirəm nar şəcərdən tur şəklin göstərir. 
Kuy canandan cida eşqlər əhvalin desəm, 
Dəşt ara bikəs qalan rəncur şəklin göstərir. 
Nişan meyxarə bais bulduqun buldum günün, 
Bu pərivəş cam ara məstur şəklin göstərir. 
Qamət üzrə tar kusidən asılmış həqqə var? 
Dil ünal həq söyləsə Mənsur şəklin göstərir. 
Asimanda kövkəbsəd olsa(Əsəd)
1
(1) yerdədir 
Bu səbəbdən yer savadi nur şəklin göstərir. 
 
 
________________________________ 
1. (Müxləs təxəllüslü Əhəd paşa, min iki yüz altmış üç tarix hicridə Kürdstan valisi 
ikən Amid şəhərində vəfat etmişdir. «Mümtaz»(bunlar 27-ci səhifədə təkrarlanmışdır). 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
34 
xxx xxx 
 
Bülbülün  bağrı  yanıq,  nəğməsi  nalan  bu  gecə, 
Doldurub bağçaları, bağları hicran bu gecə.  
Çöl yatıb, çay uyuyub bir əbədi nəğmə ilə, 
Ay  doğub,  ayna  sular  nur  ilə  rəqsan  bu  gecə.  Bütün 
aləm  yuxuda,  təkcə  məhəbbətdir  oyaq,  Ona  aydm 
görünür hər tərəf, hər yan bu gecə. 
 Unudub dərdi-qəmi gör nə yatıb insanlar,  
Yenə bülbül oxuyur onlara dastan bu gecə. 
 
xxx xxx 
 
XX əsrin 60-cı illərində Nizami adına Ədəbiyyat 
İnstitutunun elmi işçilərindən filologiya elmlər doktoru 
Həmid  Məmmədzadə  Gürcüstan  SSR  Elmlər 
Akademiyası  yanında  K.Kekelidze  adına  əlyazmaları 
institutunda  başqa  bir  mövzu  ətrafında  axtarışlar 
apararkən  təsadüfən  Mirzə  Şəfi  Vazehin  farsca  iki 
beytini və aşağıdakı  bu iki qəzəlinə rast gəlmişdir. 
 
 
 
_______________________ 
1. (Müxləs) təxəlliis Əsəd paşa, (min iki yüz altmış üç) tarix hicridə Kürdstan 
(valisi ikən (Amid) şəhərində vəfat etmişdir. «Mümtaz» 
2. Bu qəzəiin qailı bizə məlum deyildir. Ehtimal ki, bu da Əsəd paşanın olsun. 
«Mümtaz». 
 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
35 
 
QƏZƏL 
Gəl ey canım ki, hicrimdə dodağa çatdı bu canım,  
Dodağın qoy dodağıma, özün al canı, cananım.  
Sənin atəşli çöhrəndən iki xislət doğub məndə:  
Gözüm ağlar, özüm yannam, inan ey çeşmi- məstanım. 
Xoşam, qəmlə scvinc tutsa əgər dünyanı hər yandan, 
Nə onla, nə bununlayam, mənim eşq oldu ürfanım.  
Tacım ah, göz yaşım təxt, leşkərim dərddir, qəmimi    
                                                                              ölkəm, 
 Mən eşqə sultan olsam da,sənin eşqindi sultanım. 
Fənayə uğrasam da bil, fəqət məhv olmaram,canam,  
Bu müşkül hikməti özgə təbibdən sorma loğmanım.  
O şirin ləlidən şəhdi, şəkər hərgah nəsib olsa Mələklər 
nuşi-can söylər, mənə göylərdən, ey xanə  
Nigarım, vaxt gəlib çatdı, bu xəstə aşiqi yad et,  
Mən öylə xəstəyəm ancaq, sənin vəslindi dərmanım.  
Kim eşqin dərdinə yansa, o nalə eyləyər həm dəm, 
Mən öylə gizli yannam ki, nə naləm var, nə əfqanım.  
O mişkin zülflərin şövqü,o ay tək çöhrənin mehri 
 Gecəylə gündüzü almış əlimdən mahı -təbanım. 
 O yarın zülfü ruyindən sən ümid gözləmə,  
Vazeh, tutarsan çiyni-maçini, əlində vardır imkanın. 
 
xxx xxx  
 
Xoş olsun ol könül, eşqə məkandır,  
Var olsun ol fikir, eşqə həyandır.  
Susuz çeşməyə bənzər ol ürək kim  

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
36 
Nə eşqin dərdini, nə qəm duyandır.  
Bax, öyrən gör necə pərvanə, bülbül  
Olublar eşq şeydası, zamandır.  
Məhəbbət əhlinə bu kafidir kim, 
Öz eşqiylə o rüsvayi-cahandır. 
Məhəbbət mürqi, cövlan etsə harda, 
O eşq ovlar, xəbərdar ol, amandır. 
İki dünyanı verrəm, sən baxanda, 
Mənə eşqin bu sövdası əyandır. 
Necə Vazeh, əsiri olmayım mən, 
Bu eşqin qarşısında Qaf yalandır. 
 
          H.Məmmədzadə həmin fondda Vazehin bu lirik 
poemasını da tapmışdır. 
 
 
MƏKTUBUN  İNTİZARINDA 
Məhəbbət bağının sərvi- rəvani, 
Məlahət bağının tazə fidanı, 
Uca boylular içrə fəxr - dövran, 
Şikəstə qəlblərə munisü - dərman 
Zamanın ən seçilmiş nöcəvani, 
Gözəllərin gözəli, mehribani, 
Şəfəqdə, mehridə göylərdə bir ay, 
Vəfada, əhdidə yoxdur sənə tay. 
Xoşəndamsan, xoşiqbal, xoşəməlsən, 
Zəmanə görməmiş nazlı gözəlsən. 
İlahi, sən uzaq et bədnəzərdən, 
Yanında bəd nəzər düşsün kəsərdən.  
Səni allah görüm ki, hifz qılsın,  

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
37 
Könül aynan həmişə aydm olsun. 
Kamınca gərdişə gəlsin bu dövran,  
Sənə sağlıq dilər qəlb ol xudadan.  
Deyirəm, dost ayağına dəyən daş,  
Ona yox, sinəmə dəysin mənim kaş,  
Əbədi ömür qıl sən bu cahanda,  
Həyatım olmasın sənsiz bir an da.  
O tazə qönçə tək ətrin var olsun,  
Başında daima sövdalar olsun,  
Məhəbbət şərtinin itmamı yetdi,  
Bizim ərzi-halın əyyamı çatdı.  
Bizə qafıl olubsan, bu nədəndir?  
Cövrə mayil olubsan, bu nədəndir? 
Fərağında gözüm qanla dolubdur.  
Biri qulzüm
1
, biri Ceyhun olubdur.  
Bütün kirpiklərin xəncərsayağı  
Tökər qəlbim qanın üzüm aşağı.  
Dövrəm Dəclə olub gözün yaşından, 
Oturmuş qan içində min-min insan. 
Ürək göylər kimi əfğana gəlcək, 
Gözümdən yaş axar gürşad yağış tək. 
Mənim göz yaşlarım, himmət edin siz, 
Yarın məskəninə axıb gedin siz. 
Ayağına düşüb nazlı nigarın 
Yetirin ərzini bu biqərarın. 
Ürəyim parçalanmış qəm əlindən, 
Məgər zülfü əsir sübhün yerindən? 
Hardan bir qafilə gəlsə, qərarsız 
Sürrünnəm mən, sürrünnəm ixtiyarsız 
Bu xəstə qəlbimin ahi, nəvası 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
38 
Olar ol qafilənin zəng sədası. 
Arayar, varmı yarın bir nişanı, 
Arayar ol yeni yetmə cəvanı. 
Nə ümmid, nə cavab tapmaz sualı. 
Suallar dəf qılmaz bu məlalı. 
Niyə didəm dolar həsrət yaşıyla? 
İlahi, kimsəni salma bu hala! 
Haray, ey çərx, əlindən, nə edərsən?! 
Bu könlümü hər an dərdlə didərsən. 
Mənə min dərdi verdin, yoxdu dərman, 
Bir anlıq vəsl üçün bu qədri hicran? 
Neçə min sinəyə dağlar çəkibsən, 
Usanmazsan məgər bu coridən sən? 
Nə olardı, məhəbbət olmayaydı! 
Olurdu kaş bu möhnət olmayaydı! 
Üzünü görməyə yox əldə imkan, 
Nə də gül dərmədim vəslin bağından. 
Nə bir kəs var ki, həməsrarım olsun, 
Nə bir kəs var mənim qəmxarım olsun. 
Kimə deyim ilahi, vəsfı-halım? 
Kimə deyim bu dərdim, bu məlalım? 
Bu əsrara ilahi, kimdi mərhəm? 
De kimdə var bu qədri dərdilə, qəm, 
Ki, ona söyləyim dərdimi bir dəm? 
Alım ondan bu dərdə bəlkə məlhəm. 
Ey ənbər qoxulu sübhün küləyi, 
Xəbər gətir, sevindir bu ürəyi. 
Sən ey, aşiqlərin dərdinə məhrəm, 
________________________ 
1 Qırmızı dəniz. 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
39 
Möhnətkeş insana ən yaxşı həmdəm, 
Tutulsa qönçə tək bir qəlb kədərdən, 
Sən onu gül kimi xəndan edərsən. 
Nə olar ki, olub məhrəmi - əsrar 
Bizim də dərdimizdən ol xəbərdar. 
Danışım mən yarımın firqətindən, 
Xəbər verim cəfavu - möhnətindən. 
Mənim bu halıma rəhm eyləyib sən, 
Tükənməz dərdimə imdad edəsən. 
Gedib sən yanına ol zülmkarın 
Yetir peymanını aşiqi -zarın. 
Onun vüsalına yetən zamanda 
Tələsmə halımı şərhü-bəyanda. 
Amandır, xatirinə dəymə birdən, 
Bəlkə də rəmzi var, gizlindi səndən. 
Əvvəlcə başına dolan onun sən, 
Mənim əvəzimdə öp gözlərindən. 
Yetir bu ərzimi qəlb ovlayana, 
Kədərli qəlblərə məlhəm qoyana. 
Dəmadəm, ləhzə-ləhzə, sən müdam de, 
Ona məndən dua söylə, səlam de. 
Əgər lütf eyləyib halım sorarsa, 
Bu idbar olmuş iqbalım sorarsa, 
Nə gecəm var, nə də bir gündüzüm var, 
Nə bir iş görməyə yox mən girdar. 
Qərarım ol şəkər gövtarım idi, 
Mədarım ol gözəl rəftarım idi. 
O sözlərdən ürəkdə dərd qalmış, 
O rəftardan məni tufanlar almış. 
Ürəkdə qəm, bu canımda soyuq tər 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
40 
Həyat baxçamda da Əsir küləklər. 
Haray, mənim bahar fəslim nə soldu? 
Həyat çeşməm daha görünməz oldu. 
İnan, sənsiz elə yannam, yaxıllam, 
Mənim tək görməmiş təşnə bu əyyam. 
Əgər sevdam başımda qalsa böylə, 
Ümidim yoxdu vəslə heç səninlə. 
Dönüb bəxtim,gecəm bil,gündüz olmaz. 
Səhər doğsa qəmimdən heç nə qalmaz. 
Kimin xoş bəxti var gülsün, sevinsin, 
Ona taleh yar olmuş, qoy öyünsün. 
Qarabəxtin halın hardan bilər o? 
Sitəmdən, hicrdən bilməz xəbər o. 
Günəş cəmallıda rəhm olsa hərgah 
Günəşə həsrətlə mən çəkmərəm ah. 
Axı, səndən uzaqdı bu kədər-qəm, 
Ürək darda, ciyər qan, gözlərim nəm. 
Könül doymuş inan ki, qəm, kədərdən, 
Qaçaram vəhşi-tək, cinsi-bəşərdən, 
Elə bil Məcnunam sevdayi-leyli 
Ürəkdə səhrayə artırdı meyli. 
Göründü bir qasid, yox-yox o candı, 
Bu xəstə qəlbimə ruhi-rəvandı. 
Məni şad eylədi, o verdi namə, 
Nə namə, ətridə misli şəmamə. 
Dolunca dağu-səhra, mişkilə mən- 
Dedim ahu köbəyi gəldi Çindən 
Başımdan əqlimi aldı bir anda, 
Dəyişdi halimi bu xəstə canda. 
Açarkən naməni getdi kədər, dəm, 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
41 
Kəramət qapısı açıldı ol qəm, 
Bu namə dilrüba, o yardan idi, 
O munis sevgilim dildardan idi. 
Gah öpdüm, gah da qəlbim üstə qoydum 
Mənə sevinc gətirmişiydi, duydum. 
Fəqət birdən halım oldu pərişan 
O xəttə baxmağım deyiidi asan. 
Təəccüb eyləyirdim iqbahmdan, 
Mənə namə gəlib mişkin xalımdan. 
Baxanda naməyə halım duruldu, 
Ürək də namənin ətri ilə doldu.  
İlahi, bu necə xoş saət idi?  
Bu ki, bir əvəzsiz səadət idi.  
Məgər bu dövranın rəyi dolandı,  
Yatam bəxdim məgər birdən oyandı?  
Nə oldu cövri - çərx, ol zülmü-dövran 
O zülümündən məgər oldu peşiman?  
Oxudum naməsin gülüzlü yarın  
İşindən halı oldum ol nigarın.  
O namə çox şəfəqqətlə yazılmış,  
Necə lütfü-məhəbbətlə yazılmış.  
Yazıb «Ey hicranın bəndində dustaq,  
Hicrana səbir ilə dözərlər ancaq,  
Qoy, üzüm dönməsin cövri fəraqdan  
Hicrimdə əl üzmə sən iştiyaqdan.  
Hələ əskilməmiş mehrin yanımda,  
Sevdan başımdadır, zövqiin canımda.  
Səni unutmaram, fikrim bu olmuş  
Nə vaxt ollam o yarımla həmağuş.  
Bütün eşq əhlinə bu bir məramdır  

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
42 
Naümmidlik məşuqlara haramdır...». 
Gəl ey saqi, gətir bir cami-gülgün,  
Ürəkdə pas tutan dərdimi silsin.  
Şükür olsun ki, bəxtim də yar oldu,  
Nə xoş əyyam, nə xoş rüzigar oldu!  
Gəl ey Vazeh məcazi-eşqidən sən  
Həqiqət tap, onunla yüksələrsən. 
 
Bu  iki  qəzəl  və  «Məktubun  intizarında»  lirik 
poema  yuxarıda  dediyimiz  kimi  Tibilisidə  Kekelidze 
adına  Əlyazmalar  İnstitutunda  P-  107  (137)  şifri  ilə 
qeyd 
olunan 
bir 
cüngün 
içərisindədir. 
Həbib 
Məmmədzadənin  verdiyi  məlumata  görə,  «Şeir 
məcmuəsi»  adlanan  bu  cünk  Mirzə  Şəfi  hələ  Gəncədə 
ikən  1821-ci  ildə  onun  öz  xətti  ilə  yazılmışdır.  Mirzə 
Şəfinin  bu  vaxta  qədər  məlum  olmayan  «Məktubun 
intizarında»  lirik  poeması  və  farsca  şeirləri  Balaş 
Azəroğlu  tərəfindən  azərbaycancaya  tərcümə  edilərək 
«Azərbaycan» jurnalında H.Məmmədzadənin məqaləsi 
ilə birlikdə dərc edilmişdir. Heç şübhəsiz, bu tapıntının 
Mirzə  Şəfi  Vazeh  yaradıcılığının  işıqlandırılmasında 
müəyyən  elmi  əhəmiyyəti  vardır.  Bu  şeirlər  öz  əsas 
ruhu  və  motivləri  etibarı  ilə  Mirzə  Şəfi  irsinin  bundan 
əvvəl  tapılan  orijinalları  ilə  həmahəngdir.  Üslub, 
təşbeh,  istiarə  və  s.  bədii  təsvir  vasitələri  cəhətdən  bu 
şeirlər  bir-birinə  çox  oxşayır.  Hər  ikisində  məhəbbət 
əsas  yer  tutur.  Tapılan  iki  beytdən  birincisində  deyilir 
ki,  badi-səba  «dildarın  olduğu»  yerdən  əsdiyi  üçün 
onun  Çin  səhrası  kimi  geniş  olan  «könül  evini» 
hərəkətə gətirmiş, ürəyi çırpınmağa başlamışdır. İkinci 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
43 
beytdə isə «hicran zəhərindən ölümünü gözləyən aşiqə 
artıq  heç  bir  dərman  fayda  verməyəcəkdir»  sözləri 
ifadə  olunur.  Beləliklə,  beytlərdən  birində  həqiqi  aşiq 
və  nikbin  göründüyü  halda,  digərində  bədbin  və 
şikayətçidir.  Eyni  halı  şairin  farsca  qəzəllərində  də 
görürük.  Romantik  aşiq  olan  şairin  qəlbində  sevinc  və 
kədər  birləşmişdir.  Şair  məhəbbət  yolunda  nə  qədər 
iztirab  çəkib  qəmlənirsə,  vüsal  ümidi  ilə  bir  o  qədər 
ruhlanıb şadlanır: 
 
Sənin atəşli çöhrəndən iki xislət doğub məndə: 
Gözüm ağlar, özüm yannam, inan, ey çeşmi-     
                                                    məstanım. 
Xoşam, qəmlə scvinc tutsa əgər dünyanı hər  
                                                      yandan, 
Nə onla, nə bununlayam, mənim eşq oldu  
                                                      Ürfanım. 
 Tacım ah, göz yaşım Təxt, ləşkərim      
                                          dərddir,qəmim ölkəm, 
Mən eşqə sultan olsam da, sənin eşqindi sultanım. 
 
İkinci  qəzəlində  şair  eşqi  dünya  nemətlərinin  ən 
yüksəyi  hesab  edir;  eşqin  dərd  və  qəmini  duymayan 
ürəyi  «susuz  çeşməyə»  bənzədir  və  eşqin  əsiri  olduğu 
üçün özünü xoşbəxt sayır. 
Hər  iki  qəzəl  məzmun  dolğunluğu  və  lirizmi  ilə 
seçilir.  Ümumiyyətlə,  düşünərək  mənalı  və  ürəkdən 
yazmaq  Mirzə  Şəfi  qəzəllərinin  əsas  xüsusiyyətlərini 
təşkil  edir.  Bu  cəhətdən  onun  qəzəlləri  Füzuli  şerinin 
ruhunu xatırladır. 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
44 
Mirzə  Şəfinin  şeirlərində  həm  coşğun  hiss,  həm 
də  dərin  fikir  vardır.  Onun  şeirlərini  oxuyarkən 
qarşımızda ürək çırpıntısı ilə yazan lirik bir şairi, həm 
də dərin düşünən bir mütəfəkkiri görürük. 
Mirzə  Şəfinin  yeni  tapılan  əsərləri  içərisində 
poemasının  xüsusi  əhəmiyyəti  vardır.  Əlyazmasında 
poemanın  başlığı  yaxşı  oxuna  bilinmədiyi  üçün  onun 
adı  məzmununa  uyğun  olaraq  «Məktubun  intizarında» 
adlandırılmışdır.  168  misradan  ibarət  olan  bu  poema 
fars  dilində,  məsnəvi  şəklində  yazılmışdır.  Poema 
özünün orijinallığı ilə seçilir, məzmunu və ruhu etibarı 
ilə  XIX  əsrdə  və  ondan  qabaq  yazılan  aşiqanə 
poemalardan  əsaslı  surətdə  fərqlənir.  Poema  həcminin 
kiçikliyi,  məzmununun  avtobioqrafik  mahiyyətdə 
olması  ilə  Əndəlib  Qaracadağinin  «Leyli  və  Məcnun» 
poeması  ilə  birləşsə  də,  məzmununa  və  üslub 
xüsusiyyətlərinə  görə  ondan  ayrılır.  Şair  öz  poemasını 
sevgilisinin tərifi ilə başlayır. Onun sevgilisi «zamanın 
ən  seçilmiş  növcavanı,  «gözəllərin  gözəli»,  «vəfada, 
əhdində  tayı»  olmayan,  «xoşiqbal»,  «xoşəməl»  və 
«mehriban»  bir  gözəldir.  Gözəlin  tərifındən  sonra  şair 
allaha  müraciət  edərək  yalvarır  ki,  onun  sevgilisini 
«bədnəzərdən»  uzaq  etsin,  dünyanın  bəlalarından 
saxlasın, ona cansağlığı və əbədi ömür versin. Bundan 
sonra hicran dərdinə dözə bilməyən aşiq dövrana qarşı 
üsyana  keçərək,  gah  məşuqəsinin  cövrü  sitəmindən, 
gah da öz taleyindən acı-acı şikayətlənir: 
 
 
Mənim göz yaşlarıma, hümmət edin siz, 
Yarın məskəninə axıb gedin siz. 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
45 
Hardan bir qafilə gəlsə, qərarsız, 
Sürünnəm mən, sürünnəm ixtiyarsız. 
Bu xəstə qəlbimin ahi, nəvası, 
Olar ol qafilənin zəng sədası. 
Haray, ey çərx, əlindən, nə edərsən? 
Bu könlümü hər an dərdlə didərsən. 
Mənə min dərdi verdin, yoxdu dərman? 
Bir anlıq vəsl üçün bu qədri hicran? 
Neçə min dərdi verdin, yoxdu dərman? 
Bir anlıq vəsl üçün bu qədri hicran? 
Neçə min sinəyə dağlar çəkibsən, Usanmazsan 
məgər bu cövrdən sən?  
Haray, mənim bahar fəslim nə oldu?  
Həyat çeşməm daha görünməz oldu. 
İnan, sənsiz elə yannam, yaxıllam,  
Mənim tək görməmiş təşnə bu əyyam. 
Poemanın  ayrı-ayrı  hissələrindən  gətirilən  və 
aşiqin könül arzularını ifadə edən həmin misralarda nə 
qədər dərin və odlu bir lirika vardır. Bu yandırıcı lirika 
poemanın 
bütün 
misralarında 
özünü 
hiss 
etdirməkdədir. Bu nöqteyi-nəzərdən əsərin lirik poema 
adlandırılması  çox  doğrudur.  Poemadan  göründüyü 
kimi,  aşiq  sevgilisinin  cövründən  və  bəxtinin 
dönməsindən  nə  qədər  şikayət  edirsə  də,  eşqində 
naümid  olmur.  Şairin  fikrincə,  «naümidlik  məşuqlara 
haramdır...». 
Eşqində  naümid  olmayan  aşiq  səba  yelinə 
müraciət  idərək  xahiş  edir  ki,  «aşiqi-zarın»  əhvalını 
yarına xəbər versin və ona desin ki: «O gedəndən sonra 
onun baharı xəzanə  dönüb, təşnəli adam  yana-yana su 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
46 
dalınca  qaçdığı  kimi,  o  da  onu  yana-yana  axtarır, 
fəraqına  dözə  bilmir».  Aşiq  ayrılıq  dərdinə  tab  gətirə 
bilməyib Məcnun kimi səhraya qaçmaq istədiyi zaman 
qasid  ona  sevgilisindən  məktub  gətirir.  Sevgilisindən 
gələn məktub bərk həyəcan keçirən aşiqi sakit və aram 
edir,  kədərini  şadlığa  çevirir.  Məşuqə  məktubunda  öz 
aşiqini məhəbbətində dözümlü və səbrli olmağa çağırır. 
Poema aşiqin saqiyə müraciəti və ürəyindən qəm 
pasını silmək üçün ondan «camu-gülgün»ü istəməsi ilə 
tamam olur. Beləliklə, Mirzə Şəfi Vazehin yeni tapılan 
farsca  iki  qəzəli  və  «Məktubun  intizarında»  poeması 
onun lirik şair olduğunu bir daha təsdiq edir. 
Tərcümə  şəklində  bizə  gəlib  çıxan  şeirlərinin  də 
böyük bir əksəriyyəti onu lirik şair kimi tanıtmaqdadır. 
Saf, təmiz məhəbbətin tərənnümü bu lirik şeirlərin əsas 
məzmununu  təşkil  edir.  Eşqi  və  gözəli  hər  şeydən  uca 
tutan şair farsca qəzəllərindən birində deyir: «Ey eşqdə 
sabit  qədəm  olan!  Eşqdən  başqa  ayrı  yolla  getmə. 
Məndən  qəmzəsindən  əzab  çəkdiyim  yarın  üzündən 
başqa  bir  şey  soruşma.  Mənə  ürəyi  sınıqlı  dildarın 
söhbətindən  başqa  ayrı  bir  söhbət  eləmə!  Mənim 
ürəyimin məhrəmi və sirri ancaq odur».
1
 Onun əzabları 
mənə zəmzəm suyu içirdir. 
Şairin  bu  kitabçaya  daxil  edilmiş  farsca 
qəzəllərində panteist görüşlər hiss olunmaqdadır. 
Məhəbbəti və gözəli tərənnüm edərkən Mirzə Şəfi 
bəzən mücərrədliyə qapılıb panteist şairlər kimi «hüsn-
mütləq»dən daşınır. Lakin bu hal keçicidir, Mirzə Şəfi 
üçün səciyyəvi deyildir. 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
47 
Mirzə  Şəfinin  əldə  olan  əsərləri  içərisində  onun 
azərbaycanca  «Süsəni»  rədifli  müxəmməsi  və  farsca 
nəsr  və  nəzmlə  yazdığı  aşiqanə  məktubu  xüsusilə 
diqqəti cəlb edir. 
Hər iki əsər Susanna adlı bir xaçpərəst qızına həsr 
edilmişdir.  «Süsəni»  rədifli  müxəmməsində  şair  gözəl 
qızın parlaq romantik təsvrini verərək onu bütün dünya 
gözəllərindən  üstün  tutur  və  ona  olan  dərin 
məhəbbətini dini etiqada qarşı qoyur:     
Gün ki, hər gün ki, çıxar dərgəhinə səcdə edər, 
Sərv rəftarə gəlir, qılsa qədin bağə güzər. 
Qönçə gər ağzın ilə qarşı dura, boynun əyər, 
Küfri-zülfün yetişib bir yerə kim, ey kafər, 
    Desələr Vazehə, böhtandı, müsəlman, Süsəni .
1
 
Nikbin  və  şux  ruhu  ilə  bu  müxəmməs  Vaqifin 
eyni ruhda yazılmış müxəmməslərini xatırladır. 
Şairin  Susannaya  həsr  etdiyi  ikinci  şeir  yuxarıda 
adı  çəkilən  aşiqanə  məktubudur.  Fars  dilində  yazılan 
bu  məktubun  içində,  «Quran»dan  gətirilən  tək-tək 
ayələr,  azərbaycanca  cümlələr,  tərkiblər  vardır.  Şairin 
ürəyindən  qopan  bu  lirik,  mənalı  şeir  parçaları  onun 
xristian qızına olan atəşin məhəbbətini ifadə edir. 
Məktub  Susannanın  ərə  verilməsindən  sonra, 
onun həqiqi aşiqi olan şairdə doğan hicran möhnətinin 
təsviri  ilə  başlanır  və  bu  əsas  motiv  məktubun  bütün 
hissələrində axıra qədər davam etdirilir.