MİRZƏ ŞƏFİ ŞƏrq qərb araşdirmalarinda

_________________________ 
1. Mirzə Şəfı Vazeh. Bakı,«Kommunist»qəzeli naşriyyatı,1926, səh.12. 
   

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
48 
Məktubda  farsca  gedən  kiçik  şeir  parçaları 
müəllifin  lirik,  mənalı  beytlərindən  ibarətdir.  Burada 
«əhli-dərd»in  daxili  aləmi,  onun  məhəbbətindəki 
uğursuzluğu, 
məşuqəsindən 
gileyi, 
ayrılıqdan 
şikayətləri  məcazi  ifadələrlə  təsvir  edilmişdir. 
Məktubda  bir  neçə  bədii,  mənalı    təşbehə    (gözdən  
tökülən  yaşın    səfərə  çıxanın  ardınca  atılan  suya, 
ayrılığın  gecəyə,  vüsalın  gündüzə  oxşadılması), 
cinaslara  (məni  eşqin  oduna  yandırdın,  çünki  gördün 
yan durdun) və s. məcazi ifadə vasitələrinə rast gəlirik. 
 
Ey nəzakət çəməni içrə xuraman, Süsəni,  
Xubluq kişvərinin təxtinə sultan, Süsəni.
1 
 
mətləsi  ilə  başlanan  müxəmməsində  demək  olar  ki, 
bütün  misraları  məcazi  ifadələrdən,  təbii  təşbeh  və 
istiarələrdən ibarətdir. 
 
Hərəkatü-rəvişin qıldı səhi-sərvini pəst, 
Sünbülə türreyi-zülfün şikəni verdi şikəst, 
Laiəni dağə salıb ruyin edib badəpərəst  
Ey könül, qaş-goz aradə nə gəzirsən belə məst? 
Yoxdu vəhmin ki, ara yerdə tökə qan Süsəni? 
 
 
 
 
1 Mirzə Şəfı Vazch. Bakı, «Kommunist» qozeti nəşriyyaiı, 1926. səh. 20. 
2 Yenə orada, «Kommunist» qəzeti (1926). 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
49 
AVROPADA MĠRZƏ  ġƏFĠ  VAZEHĠ FRĠDRĠX  
BODENġTEDT TANITMIġDIR 
 
Tarixi özümüz yaradırıq, çox vaxt yazan 
başqaları olur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
FRĠDRĠX  BODENġTEDT 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
50 
İstirahət  günü  idi:  Günəş  bir  adam  boyu 
qalxmışdı.  Mirzə  Şəfi  də  sübhdən  oyanmışdı.  Evinin 
qarşısındakı balaca bağçada gəzir, ağaclara qulluq edir, 
əlindəki  bellə  güllərin  dibini  yumşaldırdı.  Əhvalı  xoş 
görünürdii. Bağçada on-dan başqa heç kim yox idi. O, 
tənhalığa  öyrən-mişdi.  Sərv  ağacına  daha  çox  diqqət 
yetirirdi.  Başı  o  qədər  qarışmışdı  ki,  küçə  qapısının 
açıldığını  hiss  etmədi.  Gələn  almaniyalı  Fridrix 
Bodenştedt idi. O, bir gün  əvvəl Mirzə Şəfinin yanına 
gəlməyə  razılıq  alıb  ünvanını  götürmüşdü.  Mirzə  Şəfi 
hənirti duyub arxaya baxanda Fridrixi gördü. O Şəfiyə 
yaxınlaşıb salam verib kefini soruşdu.  
-  Kefim  yaxşıdır,  adətim  belədir,  həmişə  gün 
çırtanda  yuxudan  qalxıram.  Bu  məndə  vərdişə 
çevrilibdir. Kişi erkən qalxmalıdır... 
- Böyük ustad, bunların hamısı xoşdur. Özünüzün 
səhhətinizə fikir verin. 
-Allahın  işinə  heç  kəs  qarışa  bilməz.  Onun  özü 
bilən  yaxşıdır.  Bir  də  ki,  a  Fridrix  ömrüm  harada 
qırılar-qırılsın. Ağlayanım da olmayacaq. 
-Ustad,  elə  demə,  sən  böyük  adamsan.  Dünən 
mənə  verdiyin  şeirləri  gecə  oxuduqdan  sonra  dedim  - 
İlahi,  sənə  çox  şükür!  Şərqin  Hafizi  Qafqazda 
dirilibdir.  Sənin  şeirlərində  həyat  qaynayır,  məhəbbətə 
tutulmuş  insan  Allaha  qovuşmağa  can  atır. 
Şeirlərindəki  ilahilik  sənin  şəxsiyyət  olmağının 
təsdiqidir.  Bəs,  bu  ağaca  niyə  bu  qədər  diqqətlə 
baxırsan, axı, o meyvəsizdir... 
-  Elə  ona  görə  vurulmuşam,  -  deyə  Şəfi 
gülümsədi. 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
51 
-Meyvəsiz ağacamı? 
-  Bəli,  çünki  mənimlə  bu  ağac  arasında  fərq 
yoxdur.  Taleyimə  belə  yazılıbdır.  Taledən  qaçmaq 
olmaz.  Yenə  də  Allah  bilən  yaxşıdır.  Bu  nə  ağacdır 
tanıyırsanmı? 
Fridrix çiyinlərini çəkdi. 
-Buna Sərv deyirlər. 
-Sərv olsun, bəs, niyə buna belə şövqlə baxırsan? 
-Sərv-azadlıq  ağacıdır.  Şərq  şerində  bu  ağac 
gözəlin  qamətilə  qiyas  edilir.  Budaqları  qoesentrik 
deyil,  heliosentrikdir-göyə  baxır,  yüksəkliyə  can  atır. 
Mən də azadlıq aşiqiyəm...  
Mən  xeyli  fikirləşdim.  İlahi,  ustadım  nə  dərin 
təfəkkür sahibidir. 
-Fridrix,  nə  yaxşı  gəldin.  Bu  gün  tək  qalmaq 
istəmirəm.  Dünya  təkliyi  sevmir.  Allah  da  tək  adama 
baxmır, işini düzəltmir. 
O, deyəsən axırıncı sözü başa düşmədi. Necə yəni 
Allah  da  tək  adamı  sevmir.  Ustad  nə  demək  istəyir, 
nəzərdə  nəyi  tutur?  –  deyə  fikirləşdi.  Nəhayət, 
utancaqlığı kənara atıb soruşdu: 
-Ey  müdrik,  ey  Şərqin  məhəbbət  rəmzi,  axırıncı 
söz Allaha asilik deyilmi?...Allah təkliyi sevmir? 
 -Necə ola bilər özü tək olan təkliyi sevməsin? 
O  gülümsədi,  başını  yuxarı  qaldırdı,  papağını 
götürüb  əlinin  içi  ilə  başının  tərini  sildi.  Gözlərini 
ənginliklərə  zillədi.  «Allaha  qovuşmağa  can  atıram, 
məni dindirmə» - dedi. 
Mən  daha  üz  vurmadım,  daxili  aləmimə  qapılıb 
qaldım.  Tənhalıqdan  darıxdım.  Başımı  çiynimə  qoyan 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
52 
Sərv ağacının saçlarını tumarlamaqla vaxtımı öldürmək 
istədim.  O  mənim  sərvi  kobudluqla  tumarladığımı 
görüb həyəcanlandı. 
-Ehtiyatlı  ol!  «Qızın»  qəlbini  sındırarsan,  o,  çox 
kövrəkdir,  canlıdır,  eşidir.  Görmürsən,  başını  göylərə 
necə şax qaldırıbdı? O, Allahın dərgahına can atır. Pak 
olmaq  üçün  saçlarını  səhər  nəsiminə  daratmışdır. 
Həyatda  ən  çox  sevdiyim  bu  ağac  paklıq  və  gözəllik 
rəmzidir.  Meyvəli  ağaclarda  paklıq  yoxdur,  çünki 
onlara  çoxlu  napak  əllər  toxunur.  İndi  deyərsən  ki, 
«barsız ağacı kəsərlər». Baxır hansı ağacı. 
Mən  onunla  mübahisəyə  girməyi  özümün 
məğlubiyyətim  bildiyim    üçün  əvvəlki  fikrimi  ortaya 
atdım. 
-Allah təkliyi sevmir? 
-Bəli, sevmir. 
-Tək  adam  nəsil  vermir.  Allah  isə  dünyanı  insan 
üçün yaratmışdır. Allah təkliyin tərəfdarı olsaydı, baba 
Adəm    ilə  Həvva  nənəni  cənnətdən  qoşa  çıxarmazdı, 
dünyanı  su  basanda  Nuh  peyğəmbər  gəmiyə  canlıları 
cüt götürməzdi. 
 
-Bəs,  şeytan?  -  deyə  Bibliyadan  yadımda  qalan 
bir  əhvalatı  ortaya  atdım.  O  buna  bənd  imiş  kimi 
şeytana lənət oxudu. Bibliyadakı əhvalatı belə xatırladı: 
-Böyük  Allah  yaratdıqlarını  şeytana  uyduqlarına 
görə  cənnətdən  qovduqdan  sonra,  İblisin  oğlu  Xənnas 
onlara  nökər  göndərildi.  Xənnas  ulu  babamızla,  ulu 
nənəmizə  qulluq  edirmiş.  Lakin  onları  lap  təngə 
gətirmişdi.  Yer  üzünün  ilk  ər-arvadı  qərara  gəlirlər  ki, 
Xənnası da özləri ilə birlikdə dərya kənarına aparsınlar 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
53 
və orada onu suya atsınlar, onlar fikirləşdiklərini yerinə 
yetirdilər.  Şad-xürrəm  evə  qayıdanda  Xənnasın  onları 
qarşıladığını  görüb  dilxor  oldular.  İkinci    dəfə  tonqal  
yandırıb  Xənnası  oda  atdılar.  Yenə  də  canları 
qurtarmadı.  Nəticədə,  belə  qərara  gəldilər  ki,  onu 
böyük bir qazana basıb, bişirib yesinlər. Fikirləşdikləri  
kimi  etdilər.  İndi  İblis    insanın  ürəyində  yox, 
qanındadır.  Özü  də,  o  qan  İblisin  oğlu  Xənnasın 
qanıdır.  
Mən  bu  sualımla  müəllimimin  müdrikliyini 
bilmək istəyirdim. Axı, o, bir müsəlman kimi Bibliyanı 
bilməyə bilərdi. Ustadımın bu izahı məni daxilən sıxdı. 
O, sözünü belə bir şəkildə ümumiləşdirdi. 
Adəmlə  Həvva  Xənnası  yedilər  ki,  canları 
dincəlsin, övladlarını isə bəlaya saldılar. Beləcə zaman 
keçdi, bir ata və bir  anadan dünyaya gələnlər bir-birinə 
düşmən  kəsildi.  Bax,  bəşər  övladının  başına    gətirilən 
bütün müsibətlər valideynlərlə  bağlıdır... 
Mən  nəfəsimi  çəkmədən  ona  qulaq  asırdım.  O 
birdən  dayandı,  dərindən  nəfəs  aldı,  hiss  etdim, 
yorulubdur,  oturmağa  yer  axtarır.  Çarhovuzun  yanına 
gəlib,  söyüd  ağacının  altında  salınan  xalının  üstündə 
oturdu  və  mənə  də  yanında    yer    göstərdi.  Ortaya 
pürrəng  çay  gətirildi.  Bu  böyük  iltifat  idi.  Müəllimlə 
nimdaş  bir  xalının    üstündə  bardaş  qurub  oturdum. 
Müəllimim dedi ki, bardaş qurub oturmaq, insanın qara 
ciyərinin uzanmasına imkan vermir. 
Müəllimimdən  xahiş  etdim  ki,  yeni  yazdığı 
şeirlərdən birini oxusun. O, sözümü sındırmadı: 
 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
54 
Cəhalət içində olmuşdum sərsəm, 
Qocalıb getmişdim ürəyimdə qəm. 
Gümrah, cavan etdi yenidən məni, 
Bir mey, bir məhəbbət, bir də ki, nəğmə. 
Mey iç Mirzə Şəfi, dayanma gəl boş, 
Ol meylə, sevdayla, nəğməylə sərxoş. 
 
Fridrix  bu  şeiri  dərhal  qiymətləndirə  bilmədi. 
Lakin  sonralar  öz  müəllimi  haqqında    belə  yazmışdı: 
“Qəlbimdə  əbədi  yaşayan  hikmətli  sözləri,  şirin 
nəğmələri ilə qadın və qızlarımızın dilində əbədiləşmiş, 
adı  bütün    Avropada  iftixarla  çəkilən  Gəncəli  söz 
ustadım  Mirzə  Şəfi.  Sən  bu    gün  xatirimdə  yenidən 
canlanırsan.  Sanki  biz  çay    süfrəsi  ətrafında  əyləşib, 
sizin  gözəl  nəğmələrinizi  dinləyirik.  İnsanlara  sevinc, 
özünə əbədi şöhrət gətirmək üçün mənə bəxş etdiyin bu 
tər  çiçəklərdən  Sizə  gözəl  bir  çələng  hördüm,  qarşıma 
tökmüş olduğunuz bu zümrüd daşları sapa düzüb zərif 
bir boyunbağı düzəltdim, ey mənim söz ustadım”
1
.  
 
 
 
 
 
 
 
1 Şərqdə  min bir gün. Berlin, 1851, səh. 168. (Akif Bayramovdan götürülübdür)
  
 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
55 
NEYLƏYİRSƏN YAŞI SƏN... 
 
Sevgiyə hədd qoymaq düzü günahdır, 
Cahilin hər işi, sözü günahdır  
Eşqi günah saymaq özü günahdır  
Kim deyir eşqimdə günahkaram mən. 
Bəxtiyar Vahabzadə 
 
Sentyabr ayı idi. Mirzə Şəfi Tiflisdə gimnaziyada 
dərs  deyirdi.  Axşamlar  Kür  sahilində  gəzinir,  dünya 
işlərini  xəyalından  keçirir,  gəlib-gedənlərə  baxırdı. 
Neftlə  doldurulmuş  fanarların  sarı  işıqları  yanmaqda 
idi.  Yanından  qırx  yaşlarında  bir  qadın  keçdi,  şair 
heyranlıqla onun arxasınca baxdı, tanımadı. Təsadüfən 
geriyə  qanrılan  qadın  onun  arxasınca  baxanı  gördü, 
geri qayıtdı. O, şairə yaxınlaşıb dedi:  
- Sən kimsən? 
- Qəribəm, Tiflisə təzə gəlmişəm. 
-Haradan? 
- Gəncədən. 
-Hə... Nə haqla arxamca baxırsan? 
-Gözəlin  arxasınca  baxarlar.  Allah  səni  gözəl 
yaradıb ki, mənim kimi yazıqlar arxanca baxıb qovrul- 
sunlar. Axı,  Allah  səni  gözəl  yaradıb təkcə özün üçün 
yox,  hamı  üçün  yaradıb...  «Gözələ  baxmaq  savabdır» 
sözlərini eşidibsənmi? Bəs, sənin adın nədir? 
-Susanna. 
Şəfi susdu. 
- Nə fikirləşirsən? 
- Ad tanışdır. 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
56 
-Ad-ada oxşayar, özünü çox yorma. 
-Doğru  buyurursan,  xanım.  Lakin  bu  adla 
əlaqədar macəralarım olubdur. 
Qadın cavab verib özünü tanıtmadı. Aradan xeyli 
vaxt keçmişdi... 
- Bəs, sənin adın nədir? 
        - Şəfi. 
-Yaxşı səslənir, dilim tutur «Şafi»... 
Bu gözlənilməz tanışlıqdan sonra Susanna ilə Şəfi 
arasında  vaxtilə  Gəncədə  əsası  qoyulan  sevgi  əhvalatı 
yenidən  təkrarlandı.  Bir  neçə  görüşdən  sonra  araları 
dəyir.  Şəfinin  gündüzü  qaranlığa  döndü.  Gecələr 
gözünə  yuxu  qonmadı.  Gec  tapıb  tez  itirdiyi 
məhəbbətini  yenə  də  tapa  bilmir.  «Susanna»  şeirini 
yazır.  Bir  həftə  içərisində  bu  şeir  şeytanbazar 
dəllallarının,  gentuman  kintoların  dilinin  əzbərinə 
dönür. Şerin sorağı Susannaya çatır. Əsəbləşib özündən 
çıxan  Susanna  gimnaziyaya  gəlir.  Şəfini  çağırtdırır, 
məktəbin  qabağındakı  bağa  yön  alırlar.  Qadın 
gözlənilmədən hücuma keçir. 
-Məni niyə rüsvay edibsən, ey şair? 
-Sən kimsən, ey mələk? 
- Susannayam. 
-Lap  gözəl,  çox  pakizə.  Susanna  vaxtı  ilə  sən 
mənim saatlarımı şirinləşdirir və bununla qəlbimdə elə 
bir  atəş  yandırıbsan  ki,  bu  atəş  səhrada  yanan  atəşə 
bənzər. Bu məhəbbətdir. Bütün dünya yuxuda olarkən, 
bütün  ətraf  sakit  ikən  məhəbbət  oyaqdır.  Bu  oyaq 
məhəbbət indi səni tapıb, taleyin üzümə gülüb. İndi gəl 
fəvvarənin  yanındakı  skamyanın  üstündə  oturaq  və  ilk 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
57 
məhəbbətimizdə  saçlarına  sığal  verə  bilməmişəm.  İndi 
çəmidir  yan-yana  oturaq  məşşatəliyimlə  səni  gözəllər-
gözəli  eləyim.  Sənin  kimi  gözəlin  məşşatəsi  olmaq 
mənə  xoşdur.  Çoxdandır  barmaqlarım  yanaqlarının 
həsrətini  çəkir.  Buxağındakı  xala  baxmaq,  ona 
toxunmaq  mənə  behişt  qapısını  bağışlar.  Neçə  müddət 
idi Tiflisi gəzib dolanırdım. Səni tapa bilmədiyim üçün 
bu şeiri yazdım. Axı, şairin qəmxarı şeiridir. Şeir şairin 
dərdçəkənidir.  Hara  göndərirsən  gedir.  Allaha  min 
şükür, arzuma çatdım. 
-Nəyə çatdın? 
-Arzuma. 
-Arzun nədir? 
-Arzum səni görmək. 
-Hə, məni gördün, sonra? 
-Sonrasını deməzlər. Sən mənə borclusan. 
-Nə borcluyam? 
-Gəncliyimi qaytar özümə. 
-Tökülən  şey  dolmaz,  şair.  Belə  borcu  ancaq 
Allah qaytara bilər. 
-Amin!  Kaş  dediklərin  doğru  çıxaydı.  Onda  səni 
sevməzdim. 
-Həqiqi sözündür? 
-Əlbəttə, həqiqi sözümdür. 
Susanna tutuldu, az qalmışdı cin atına minsin. Nə 
düşündüsə dedi: 
-Daha nə borcluyam sənə? 
-Borcun  çoxdur.  Səni  bütün  Tiflisdə  tanıdıb 
məşhurlaşdırmışam. 
-Axı, dedin ki, cavan olsam, səni sevmərəm? 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
58 
-Hələ  ki,  cavan  deyiləm,  deməli,  sevirəm.  Ya 
köhnə  dostluğu  təzələ,  ya  da  səni  yenidən  dilə-dişə 
salacağam, onda bilərsən necə «dəlləyəm». 
Qadın  qımışdı.  Əlini  Şəfinin  çiyninə  qoydu. 
Başını irəli uzadıb dedi: 
-Başın  ağarıb,  ağlının  ağarmasına  da  söz  ola 
bilməz. 
Şəfi  buna  bənd  imiş  kimi  aşağıdakı  misraları 
pıçıldadı: 
Ağlımla qəlbimin özgə yolu var,  
Hər biri bir yolda puç edər məni.  
Birisi sevdadan uzaqlaşdırar,  
O biri sevdaya tuş edər məni. 
 
Ağlım gecə-gündüz yazıq qəlbimi,  
Daima danlayar, daima söyər,  
Qəlbimsə sevdaya bir həris kimi,  
Daima istəyər, daima sevər. 
O, şeiri tamamlayıb Susannanın üzünə baxdı. 
Yadına neçə il qabaq Daruran çayı sahilində çinar 
ağacının altındakı ilk görüşünü saldı. Onda Susannanın 
on  altı,  Şəfinin  iyirmi  yaşı  vardı.  Cavad  xan  nəsli 
perikdirilmişdi. 
Gəncənin 
də 
adı 
dəyişdirilib 
Yelizavetpol qoyulmuşdur. Yerli sakinlər Yelizavetpol 
demədiklərinə görə cərimələnirdilər.  
Susanna  yenidən  sözə  başladı,  əvvəlki  fıkrinin 
üstünə qayıdıb dedi: 
-Görürsən,  deyəndə  ki,  sənin  ağlın  ağarıbdır, 
mənə  inanmırsan.  Etiraf  etmək  əvəzinə  yenidən 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
59 
başlayıbsan  səni  sevirəm,  deməyə.  Əgər  ağlın 
ağarmasaydı, yazdığın şeiri küçələrdə gəzən dərvişlərə 
verib  oxutdurmazdın.  Daha  məni  axtarma,  qocalıbsan, 
başının tükləri də ağarıbdır. 
-Bəli, doğru deyirsən: 
 
Vaxt var idi güclü, cavan qolumla, 
Səni bərk-bərk qucaqlayıb öpərdim.  
Gənclik getdi, köhnə eşqin. oduyla, 
Vurur qəlbim indiyədək...nə dərdim. 
Mənim həyat üzüyümün qaşısan ! 
O üzüyün bəzəyi sən, daşı sən, 
İnan bütün nəğmələrim sənindir, 
Ürəyə bax, neyləyirsən, yaşı sən ! 
O üzüyün bəzəyi sən, daşı sən, 
İnan bütün nəğmələrim sənindir, 
Ürəyə bax, neyləyirsən, yaşı sən! 
 
Belə  söyləyirlər  ki,  “Susanna”  şeirin  birinci 
beytinə etiraz etmiş və «sən sirr saxlamadığına görədir 
ki,  uzun  müddət  gözünə  görünmədim.  Barı  elə  elə  ki, 
heç  olmasa,  bu  şeir  özgələrinin  əlinə  düşməsin,  yoxsa 
tamam biabır ollam». 
Şəfi mehribanlıqla dedi: 
-Ey  mənim  mələyim,  Süsənim.  Gəncədəki  ilk 
görüşümüz yadındadımı? Bəlkə atan səni Tiflisə də ərə 
verib...  O,  qara  keşiş  olub  bizi  bir-birimizdən  ayırdı. 
Yaxşı  ki,  ayırdı...  Amma  ilk  məhəbbət  unudulmur. 
Məhəbbət-milli  ayrı-seçkilik  bilmir.  Hər  millətin 
şəriəti,adət-ənənəsi, milli qeyrəti var. Lakin məhəbbət  

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
60 
bunları qəbul etmir. 
Məhəbbət atəşdir şair demişkən: 
 
«Xoş o qəmə ki, ürəkdə atəş gizlədir, 
Xoş o ürəyə ki, onda od yuva salmış ola» 
 
-Bu sözləri ikimizə də aid etsəm inciməzsən ki? 
-Əlbəttə, incimərəm. 
Susanna gülümsədi. 
      -Bəs bu sözlər kimindir? Özünümü yazıbsan? 
-Yox! Hind hökmdarı Əkbər Şahın «Şairlər Şahı» 
adlandırdığı,  Nizami  «Xəmsə»sinə  bənzər  beş  dastan 
yazan Əbül Feyzi (Feyzi Hindi)-nindir.
1
 O, 1547-ci ildə 
doğulub və 1595-ci ildə vəfat etmişdir. Şeirin orijinalı 
isə belədir: 
-Bununla  məni  sevdiyinə  peşiman  olduğunumu 
deyirsən? 
-Nə bilim nəticəni özün çıxart. Məhəbbət atəşdir, 
ürəkdə yuva salıb... 
Susannanın  yanaqlarında  bir  damcı  göz  yaşı 
donub qaldı... 
Belə  deyirlər  ki,  həmin  göz  yaşı  torpağa  qarışıb 
görünməz oldu.  «Susanna»  şeiri isə iki yüz ildir kon- 
sert  salonlarını  bəzəyir,  milyonlarla  insanın  ürəyini 
oxşayır...  «Ürəyə  bax...»  şeiri  də  həqiqi  məhəbbətin 
rəmzi  kimi  bir  çox  şairin  mövzusuna  dönüb,  müxtəlif 
formalı əsərlər yaranıbdır. Onlardan biri belədir: 
 
1.“Xoş an qəmi ke bedelha nəhan gönəd atəş, 
Xoş an deli ke dər u asiyan gönəd atəş”. 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
61 
Sənin atəşli çöhrəndən iki xislət doğub məndən: 
Gözüm atlar, özüm yannam, inan, ey çeşmi- 
                                                        məstanım. 
Xoşam, qəmlə sevinc tutsa əgər dünyanı hər  
                                                             yandan,  
Nə onla, nə bununlayam, mənim eşq oldu  
                                                             ürfanım, 
Tacım ah, göz yaşım təxt, ləşgərim dərddir,  
                                                     qəmim ölkəm, 
Mən eşqə sultan olsam da, sənin eşqindi  
                                                      sultanım. 
 
NÖHBİKƏ 
Ailə  qeydiyyatını  rəsmiləşdirən  sənədlərin  heç 
birində,  eləcə  də  tarixin  səhifələrində  Mirzə  Şəfi 
Vazehin  hər  hansı  qız  və  qadınla  kəbinə  girdiyini 
təsdiqləyən  yazılı  heç  bir  şey  yoxdur.  Lakin  onun 
məhəbbətinə aid söz-söhbət düz iki yüz ilə yaxındır ki, 
yaşayır.  Bəzi  ədiblərimiz  öz  gözəl  romanlarında 
xeyirxahlıq  edib  onu  evləndiriblər  də.  Elə  vəziyyət 
yaradıblar  ki,  Şəfi  qız  da  qaçırıb.  Görkəmli  alim 
professor  Mikayıl  Rəfili  isə  mühazirəsində  (1952) 
deyirdi  ki,  «Şəfi  dünyasını  məhəbbətinə  qovuşmadan 
tərk etmişdir...». 
O,  «Züleyxa»  şeirini  Şeyx  Şamilin  qohumu 
İbrahim xanın qızı Nohbikəyə həsr etmişdir. Xan, qızı 
ilə  birlikdə  Gəncəyə  gəlib  Cavad  xanın  qızı  Püstə 
Bəyimin qonağı olmuş, Mirzə  Şəfi də Nohbikəni orada 
görüb  “Züleyxa”  şeirini  yazmışdır.  Nohbikənin 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
62 
gözəlliyi  «Yusif  və  Züleyxa»  dastanındakı  Züleyxanı 
xatırladırdı: 
 
Hüsn idi Yusifi eyləyən şöhreyi - cahan,  
Eşq idi artıran o Züleyxa məhəbbətin, 
Hüsn ilə eşq olmasa, hasil nə dəhrdən,  
Bieşq kimsə anlamayıb sirri-xilqətin. 
 
xxx xxx  
xxx 
Dünyaya  nikbin  bir  gözlə  baxan,  həyatın 
nemətlərini  ancaq  bu  dünyada  axtaran  Vazeh  nə 
ınövhum  Behişti  arzulayır,  nə  də  cəhənnəm  qəmini 
çəkir.  "cəhənnəm,  cənnət,  huri,  mələk,  qılman  onun 
nəzərində  ancaq  əfsanədir.  Behişt  üçün  Allaha  ibadət 
edən  -müfti  və  dindarları  o,  «riyakar»,  məscidi 
«viranə»,  orada  minbər  üstündə  avam  camaata  vəz 
oxuyan  müfti  və  vaizləri  isə  fırıldaqçı  adlandırır; 
meyxanəni  məscidə,  Kəbəyə  qarşı  qoyur.  Əslində  bu 
meyxanə  şərab  içilən  yer  deyil,  Allahın  yaratdığı 
insanın mənəvi aləmidir ki, orada Allaha itaət əsas yer 
tutur.  M.Ş.Vazeh  heç  bir  şeirində  yaradandan  əlini 
üzmür. 
Allah 
böyükdür, 
hər 
şeyi  görən  və 
bağışlayandır.  Yalanı  müfti  və  vaizləri  müqəddəs 
məscidlərdə  görmək  istəmir.  Cəhənnəm  xofu  ilə 
cənnətə  bilet satan müfti  haqqında deyir: 
 
Xəsisliklə vurub ömrünü başa, 
O dünyada cənnət axtarır nadan. 
Bizi cəhənnəmlə qorxudur müfti, 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
63 
Qorxmaz boş sözlərdən ağıllı insan. 
Müftinin nə qədər olsa əfsunu, 
Uymaz Mirzə Şəfi ona heç zaman. 
 
         xxx xxx 
Cənnət qapıları günün birində, 
Mömün bəndələrə açılan zaman, 
Günahlı, günahsız...hamı yerində, 
Gözləyər qəlbində şübhəylə güman. 
 
          xxx xxx 
Bütün günahkarlar içində tək mən, 
Dayanıb dururam qara-qorxusuz. 
Cənnət qapısını bu dünyada sən, 
       Açmısan üzümə, ey nazəndə qız. 
                          xxx xxx 
Düzlüklə alçaqlar çarpışan zaman, 
Alçaqlar nədənsə qazanır hər an. 
Çünki alçaqlarçün ən alçaq işlər, 
Alçaqlıq deyildir, hünərdir, hünər. 
 
 
 
 
 
 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
64 
AZƏRBAYCAN LƏHCƏSİNDƏ TATAR 
MÜNTƏXƏBATINA ERMƏNİ XƏYANƏTİ 
Azərbaycan 
xalqının  mədəniyyəti  tarixində 
ədəbiyyat dərsliklərindən söhbət gedərkən tədqiqatçılar 
Mirzə  Şəfi  Vazehlə  İvan  Qriqoryevin  birlikdə  tərtib 
etdikləri,  birincinin  ölümündən  sonra  1855-ci  ildə 
Təbrizdə  çap  olunan  230  səhifəlik  «Kitabi  türki» 
dərsliyinin  öz  dövrü  üçün  əhəmiyyətli  metodik  vəsait  
olduğunu qeyd edirlər. 
Bu  kitab  rus  dilinə  «Tatarskaya  xrestomatiya 
azerbeydjanskoqo 
nareçiya» 
adı 
ilə 
tərcümə 
olunmuşdur.  Pedaqogika  tarixində  də  bu  dərslikdən 
danışılır.  Professor  A.Abdullayev  bu  dərsliyin  bədii 
materiallarını  məzmunlarına  görə  üç  yerə  bölür. 
İnqilabadək  çap  olunan  ədəbiyyat  dərsliklərini  tədqiq 
edən  tanınmış  alimlərimizdən,  professor  Camal 
Əhmədov da bu dərsliyin Təbriz nəşrindən danışır. Bu 
sahədə  geniş  tədqiqat  aparan  Əli  Əjdər  Səidzadə 
«Mirzə  Şəfi  Vazeh»  (1969)  adlı  kitabında  yazır  ki, 
Qafqazda 
bu 
dərsliyin 
birinci 
hissəsindən 
gimnaziyaların  yuxarı,  ikinci  hissəsindən  aşağı 
siniflərində  və  qəza  məktəblərində  istifadə  olunması 
nəzərdə  tutulmuşdur.  Bütün  bunlara  baxmayaraq, 
indiyədək  heç  bir  tədqiqatçı  bu  «Müntəxəbat”ın  necə, 
nə cür, nə kimi  şəraitdə, necə bir şəkildə, hansı maddi 
vəsaitlə,  kimin,  hansı  idarənin  hesabına  və  icazəsi  ilə 
çap olunması, təkrar nəşrinə göstərilən cəhdin nəticəsiz 
qalması  barədə  məlumat  verməmişdir.  Bu  əziyyət 
dərsliyin  zəhmətini  çəkənlərin  qiymətləndirilməməsi 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
65 
təsirini 
bağışlayır.  Lakin  xalq  müşaviri  Dm. 
Kobyakovun  redaktorluğu  və  sədrliyi  ilə  1888-ci  ildə 
Tiflisdə  çıxan  Qafqaz  Arxeologiya  Komissiyası 
aktlarının  1-ci  nömrəsinin  793-cü  bəndində  (səh.  756-
757)  Qafqaz  Tədris  Dairəsinin  müdiri,  həqiqi  mülki 
müşavir  baron  A.Nikolain  general-leytenant  Vasili 
Osipoviç 
Bebutovun  sorğusuna  cavab  olaraq 
göndərdiyi  4  yanvar  1856-cı  il  tarixli  8  nömrəli  izahlı 
raportu  bu  dərsliyin  necə  bir  çətinliklə  nəşr  edildiyini, 
İ.Qriqoriyevin  bu  sahədəki  fədakarlığını  aydınlaşdırır. 
Dünənə  kimi  araşdırıcıların  nəzərindən  yayınan  bu 
raportdan aydın olur ki, Qafqaz tədris dairəsinin müdiri 
hələ 
Mirzə 
Şəfinin 
sağlığında 
“Tatarskaya 
xrestomatiya...”nın  nəşri  üçün  Qafqazın  canişini 
general  M.S.Voronsova  göndərdiyi  2649  nömrəli 
təqdimatla  müraciət  etmiş,  o  da,  30  iyul  1852-ci  il 
tarixdə  həmin  təqdimatın  üstünə  özünün  razılığını 
yazmış,  dərsliyin  çapı  üçün  dərc  ediləcək  vəsaitin 
haradan  götürülməsini  də  qeyd  etmişdir.  Bu  barədə 
baron  A.N.Nikolain  knyaz  V.O.Bebutova  göndərdiyi 
raportunda yazır ki, «O zaman mənim təqdimatıma və 
xahişimə  əsasən  Qafqazın  sabiq  canişini  (M.S. 
Voronsov  -S.Ş)  Tiflis  gimnaziyası  müəllimlərindən 
Mirzə  Şəfi  Sadıqovun  və  İv.  Qriqoriyevin  Qafqaz 
Tədris Dairəsi məktəbləri üçün Azərbaycan ləhcəsində 
(nareçya)  tərtib  etdikləri  «Tatarska-ya  xrestomatiya...» 
kitabının  daş  basması  üsulu  ilə  çap  olunmasına  razılıq 
vermişdir.  Bu  dərsliyi  çap  etdirmək  üçün  İv. 
Qriqoryevə  dairənin-mahalın  qənaət  edib  yığdığı 
puldan  700  manat  məbləğində  borc  verilmişdir;  bu 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
66 
şərtlə  ki,  dərslik  Xalq  Maarif  Nazirliyində  bəyənilmiş 
olsun...  Borc  alınan  pul  çap  olunmuş  müntəxəbat 
satıldıqdan sonra qaytarılmalı idi, həm də tədris dairəsi 
rəhbərliyinə  tapşırılmışdır  ki,  kitab  çapdan  çıxdıqdan 
sonra  bütövlükdə  mahalın  gimnaziyalarında,  eləcə  də 
qəza  məktəblərində  istifadə  olunmalıdır.  Raportdan 
aydın  olur  ki,  İv.  Qriqoryev  dərsliyi  əvvəlcə  Tiflisdə 
çap  etdirmək  istəmiş,  lakin  «şikəstə»,  «nəsx»,  «təliq» 
xətti  ilə  yazıldığına  görə  «Müntəxəbat»ın  Tiflis 
mətbəəsində  çox  xərc  aparacağını  nəzərə  alan  müəllif 
onu  (Ə.Ə.Səidzadə  yazır  ki,  bir  iranlı  tacirin 
vasitəçiliyi  ilə  (mənbə  göstərilmir  və  biz  də  belə  bir 
mənbəyə  rast  gəlməmişik  -  N.Ə.)  Təbrizdə  çap 
etdirmək  məcburiyyəti  qarşısında  qalmışdır.  Beləliklə, 
«Azərbaycan 
ləhcəsində 
müfəssəl 
müntəxəbat» 
«müfəssəl müntəxəbat:  iqtibas» adlı iki hissədən ibarət 
olan «Azərbaycan ləhcəsində tatar (Azərbaycan- N.Ə.) 
Müntəxəbatı»  Təbrizdə  çox  səliqəsiz  və  savadsız  çap 
olunmuşdur.  Professor  Mirzə  Kazım  bəy  və 
L.Z.Budaqovun  rəyinə  görə  bunun  əsas  səbəbi  İv. 
Qriqoryevin  özünün  dərsliyin  nəşrində  iştirak  edə 
bilməməsi olmuşdur. Ona o zaman icazə verməmişdilər 
ki,  Təbrizə  getsin  və  kitabın  nəşrinə  rəhbərlik  etsin. 
Buna,  yəni  kitabın  nəşrinə  rəhbərlik  etmək  üçün  bir 
müddət  Təbrizdə  qalmağa  İvan  Qriqoryevin  pulu  yox 
idi.  Məhz  buna  görə  də  sahibsiz  qalan  sifarişin  nəşri 
dörd  ilə  yaxın  (1852-1855)  bir  müddət  də  heç  bir 
mətbəə  mədəniyyətinə  riayət  edilməmiş  və  çox 
keyfiyyətsiz  çap  olunmuşdur.  Bunu  raportun  bu 
aşağıdakı sözləri tamamilə təsdiqləyir və yəqin olur ki, 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
67 
Təbrizdə  çap  olunan  «Müntəxəbat...»ın  sətirləri,  bəzi 
abzasları  baş-ayaq,  əyri-üyrü  basılmış  və  çoxlu  hərfi 
səhvə  yol  verilmişdir.  Bunlar  təshih  edilib  qaydaya 
salındıqdan,  bəzi  abzaslardakı  sözlərin  lüğəti 
verildikdən  sonra  bu  dəfə  Tiflis  mətbəəsində  (bəzi 
bölmələr-  N.Ə.)  çap  edilmiş  və  məktəblərdə  istifadə 
olunması  münasib  sayılmışdır.  Bundan  başqa  İvan 
Qriqoryev  «Rus-tatar  lüğəti»ni  də    hazırlamış,  çap 
etdirmək  fikrindədir.  Bunun  üçün  ona  yenidən  700 
manat  borc  verilməli  və  lüğət  «Müntəxəbat»a  əlavə 
edilməlidir  ki,  bəzi  ifadələrin  mənasını  başa  düşmək 
çətinlik  törətməsin.  Həmin  dərsliyi  İvan  Qriqoryev 
Qafqaz  Tədris  Dairəsi  məktəblərində  hər  nüsxəsini  60 
qəpiyə  satmağı  öhdəsinə  götürmüşdür.  Lakin  indi 
«Müntəxəbat»a  lüğət  əlavə  edildiyi  üçün  onun  hər  bir 
nüsxəsinin qiyməti 80 qəpiyə qaldırılmışdır. 
Məmnuniyyətlə 
nəzərinizə 
çatdırıram 
ki, 
«Tatarskaya 
xrestomatiya 
aderbeydjanskoqo 
nareçiya»nın  bir  nüsxəsini  Sizə  göndərməyi  özümə 
şərəf bilir və xahiş edirəm bu barədə öz fikrinizi Xalq 
Maarif  Nazirinə  bildirəsiniz  və  «Müntəxəbat»ın 
baxılmasına sərəncam verəsiniz. Bir də onu bildirməyi 
özümə  şərəf  sayıram  ki,  hal-hazırda  tatar  dilini 
öyrənməkdə  İv.  Qriqoryevin  kitabına  («Kniqa  dlya 
çteniya İv. Qriqoryeva» -səh. 757) oxşar-bənzər başqa 
bir vəsaitin  yoxluğu,  məni məcbur etmişdir ki, Qafqaz 
Təhsil Dairəsinin tatar dili keçilən məktəblərində onun 
«Kniqa
 
dlya çteniya» sından (Bu raportda «Tatarskaya 
xrestomatiya  aderbeydjanskoqo  nareçiya»,  həm  də 
«Kniqa  dlya  çteniya»  kimi  yazılmışdır-  N.Ə.)  istifadə 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
68 
olunmasını  təklif  edim.  «Bununla  əlaqədar  olaraq 
demək  lazımdır  ki,  o  zaman  Azərbaycan  dilinin 
tədrisinə,  ədəbiyyatının  öyrədilməsinə  («Kniqa  dlya 
çteniya»nın adından da məlum olur ki, buraya toplanan 
materiallar,bədii  əsərlər  olmuş  və  əgər  belə  demək 
mümkündürsə»  bu  ilk  ədəbi  məcmuədir,  buna  görə  də 
xüsusi  diqqət  verildi  və  bunu  Qafqaz  Arxeologiya 
Komissiyası  Aktlarının  1881-ci  ildə  çıxan  8-ci 
cildindəki  1834-cü  ilin  fevral  ayının  8-də  Xalq  Maarif 
Nazirinin  gizli  müşaviri  S.S.Uvarovun  göndərdiyi  64 
nömrəli  məktubun  bu  sözləri  də  təsdiqləyir:  «Yerli 
dilləri,  xüsusən,  Aderbeydjan  dilini  yaxşı  öyrənən 
şagirdlər-rus  uşaqları  təriflənilsin,  məktəbin  pedaqoji 
şurası  lazım  bilsə,  belə  şagirdlər  qızıl  və  gümüş 
medallarla  təltif  edilsinlər»  (səh,  99).  Bu  göstəriş  və 
tapşırıq  hər  şeydən  əvvəl  əyalətlərdə  idarəçilik 
sistemini  nizamlayıb  möhkəmləndirməklə  bağlı  idi  və 
o  illərdə,  Azərbaycan  dili  Qafqaz  xalqlarının  əsas 
ünsiyyət  vasitəsi  sayılırdı.  Yazılan  dərsliklər  də  məhz 
bu  məqsədə  xidmət  etmək  vəzifəsini  daşıyırdı.  Rus 
məktəblərində  Azərbaycan  dili  və  ədəbiyyatının 
öyrənilməsinə  verilən  belə  diqqət,  göründüyü  kimi 
siyasi  məzmundan xali  deyildir. Həqiqi  mülki  müşavir 
baron  A.N.Nikolainin  raportunda  göstərilir  ki,  Xalq 
Maarif  Naziri  litoqraf  üsulu  ilə  çıxan  «Tatarskaya 
xrestoınatiya»  kitabın  özünün  xüsusi  məktubu  ilə 
Peterburqa  universitetin  Şərq  dilləri  fakültəsinə  rəyə 
göndərmişdir.  Fakültədə  baxıb  qərar  vermişdilər  ki, 
hazırkı  vəziyyətdə  bu  müntəxəbatı  Azərbaycan  dilini 
və  ədəbiyyatını  öyrənmək  baxımından  kafi  saymaq 

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
69 
olmaz. Deməli, onun üstündə yenidən «işləmək» lazım 
idi,  lakin  bu  zaman  Mirzə  Şəfi  yaşamırdı  və  bütün 
çətinlik  İv.  Qriqoryevin  üzərinə  düşürdü,  bu  sahədə  o, 
səyini  əsirgəmədi,  erməni  xəbisliyi  ilə  yazılan  qərəzli 
«rəyi» təkzib   (bu rəy erməni L.Z. Budaqovun təhrikilə 
yazılmışdır)  etməkdə  çaşqınlıq  göstərdi,  geniş  cavab 
hazırlayıb  baron  A.N.Nikolainə  təqdim  etdi.  O  da 
müəllifin bu cavabını dərsliklə birlikdə baxılmaq üçün 
yenidən 
Peterburqa,  universitetin  professorlarına 
göndərmişdir.  Lakin  yenə  də  bu  dərsliyə  müsbət  rəy 
verilməmişdir.  Bu  rəyi  knyaz  Aleksandr  İvanoviç 
Baryatinski  1858-ci  ildə  Qafqaz  Maarif  Nazirinə 
qaytarmışdır.  Dərslik  bu  dəfə  də  Peterburqa 
universitetin 
«Türk-tatar 
dili» 
kafedrasına 
göndərilmişdir.  Kafedranın  üç  nəfər  professoru 
(Raportda adları göstərilmir) o zaman  Şərq şöbəsində 
Mirzə  Kazım  bəy,  L.Z.Budaqov  və  V.V.Qriqoryev 
işləyirdilər.  (Bu  dərsliyi  L.Z.Budaqov  1844–çü    ildə 
çap edilmiş dərsliyi öz keyfiyyətinə görə məktəblərdən 
çıxartmışdır-N.Ə.)  İv.Qriqoryevin“Müntəxabat»  ını  və 
yazdığı izahatı çox «diqqətlə» oxuyub «təhlil etmiş» və 
belə  nəticəyə  gəlmişdilər  ki,  «Tatarskaya  xrestomatiya 
Aderbeydjanskoqo  nareçiya»  Azərbaycan  dilini  və 
ədəbiyyatını öyrənmək üçün hazırlansa da, bu dərsliyin 
mətni  lüğətlə  də  heç  bir  əhəmiyyətə  malik  vəsait 
deyildir»  (səh.757).  Lakin  xəbis  erməni  L.Z.Budaqov 
özü  də  hiss    etmədən  gizli  müşavir  S.S.Uvarova 
göndərdiyi  bir  məktubda  isə  etiraf  etmişdir  ki, 
M.Ş.Vazeh  və  İv.  Qriqoryevin  bu  kitabı  Qafqaz 
məktəblərində ən yaxşı dərslik kimi qəbul olunmuşdur. 

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
70 
Belə 
bir 
dərslik 
Azərbaycan 
dilini 
öyrənmək 
ermənilərin  gəlmə  olduqlarını,  onların  dillərinin  heç 
kəsə lazım olmadığını təsdiqləyir. 
Ümumiyyətlə,  bu  «Müntəxəbat...»  təkmilləşdiril-
miş  şəkildə  lüğətlə  birlikdə  professorları  «razı  sala 
bilməsə  də»,  təkrar  nəşrinə  icazə  verilməsə  də,  hər 
halda  Təbriz  nəşrindən  Gəncə,  Şuşa,  Naxçıvan, 
Ordubad,  Nuxa,  Şamaxı,  Cəbrayıl,  Kürdəmir,  Qazax, 
Bakı,  İrəvan  mahalının  azərbaycanlılar  yaşayan 
Çobankərə
1 
Qaçaparaq  (Xoçaparaq-N.Ə.)  Mehmandar, 
Xatınarxı, Cəfərabad, Sərvanlar, Böyük Vedi, Qəmərli, 
Uluxanlı, Kolanlı, Ağcaqışlaq, Ağhamzalı, Qarğabazar, 
Gürcüstanda  Məngilis,  Borçalı  və  başqa    kənd 
məktəblərində istifadə olunurdu.