Mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti tarix fakulteti
Ashtarxoniylar sulolasining inqirozli holati. Xonlik yemirilishining
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Ashtarxoniylar sulolasining inqirozli holati. Xonlik yemirilishining
omillari. Buxoro xonligida ashtarxoniylar sulolasi boshqaruvining zaiflashuvi yangi sulolaning hokimiyat tepasiga kelishiga zamin yaratdi. Albatta, bu tanazzulning ichki va tashqi omillar mavjud edi. Dastlab ichki omillarini tahlil qilib ko‘rsak. XVIII asrdan boshlab xonlikda chuqur inqiroz holati kuzatiladi. Abulfayzxonning davlatni boshqarishdagi no‘noqlik siyosati mamlakat yaxlitligiga putur yetkazadi. Abulfayzxonning qo‘lida esa real hokimiyat yo‘q bo‘lib, amalda hokimiyat nazorati yirik qabila sardorlari qo‘l ostida bo‘lgan. Davlatda o‘zboshimchalik, boshboshdoqlik, o‘zbek qabila-urug‘lari o‘rtasida hokimiyat uchun kurash, ayrim hududlarning mustaqillikka bo‘lgan intilishlarining kuchayishi bilan bog‘liq holatlar Buxoro davlatini ham ichki ham tashqi siyosatda to‘la tanazzul yoqasiga olib kelgan edi. Jamiyat hayotida bunday muammolarning yuzaga kelishiga 10 asosiy sabablardan biri – ashtarxoniylar sulolasining so‘nggi vakili Abulfayzxonning davlatni boshqarishdagi rolining pasayganligi va uning yetarli boshqaruv qobiliyatiga ega emasligida edi. Aslida, u hali bola paytlardayoq taxtga olib chiqilib, atrofidagi kuchli amirlar va sarkardalar qurshovida, ularning ma’lum bosimi ostida davlatni boshqarishi xonning sekin-asta erishiladigan qudratiga to‘siq bo‘lgan edi. Amirlik davlat tuzumini maxsus tadqiq qilgan huquqshunos olim J.Shodiyevning yozishicha, ob’ektiv sabablar bilan bir qatorda, mamlakatda bunday xavfli vaziyatning yuzaga kelishiga quyidagi uchta sub’ektiv omil va voqealar ham muayyan darajada o‘zining ta’sirini o‘tkazgan: birinchidan, xonlikning muhim hududiy markazlaridan biri hisoblangan hamda mamlakatning asosiy iqtisodiy, ma'rifiy va harbiy resurslari joylashgan Samarqand bekligini xonning asosiy raqiblaridan biri bo‘lgan Rajab Sulton boshqaruviga o‘tishi; ikkinchidan, nomusulmon bo‘lgan jo‘ng‘orlar quvg‘inidan qochgan qozoq ulamolariga nisbatan xon hokimiyati tomonidan yetarli e'tibor bo‘lmaganligi va buning oqibatida musulmonlar o‘rtasida katta obro‘ga ega bo‘lgan ushbu ulamolarning yetti yil davomida sarson-sargardonchilikda bo‘lishlari aholining xonga bo‘lgan hurmat e'tiborini yo‘qolishiga olib kelgan; uchinchidan, xonning bevosita yo‘l qo‘yib berishi natijasida Ibodullo xitoy va uning tarafdorlari tomonidan muqaddas qadamjo hisoblanadigan Xoja Bahovuddin xonaqosining vayron etilishi aholining kuchli noroziligini kelib chiqishiga sabab bo‘lgan. Ubaydullaxonning Buxoro xonligi taxtiga chiqishi Balx bilan muvozanatni izdan chiqarib yubordi. Bunday vaziyatda xonning jiyani, Balx hokimi Muhammad Muqimxon ham Buxoro taxtiga da’vogarlik qiladi. Shundan so‘ng Buxoro xonligi taxti uchun kurash boshlanib, ikki o‘rtadagi kurash besh yil davom etadi. Muqimxon otalig‘i Mahmudbiy qatag‘on ko‘magida Balxni xonlikdan alohida qilib, o‘z nomiga xutba o‘qitadi va tanga zarb ettiradi. Natijada xonlik hududi amalda ikki qismga bo‘linib ketadi. Ubaydullaxon mamlakat yaxlitligini ta’minlash maqsadida Balxga, Muqimxonga qarshi yurish qiladi. Ikki o‘rtada qonli urushlar boshlanadi. Muqimxon tarafidan nomi yuqorida eslab o‘tilgan Mahmudbiy otaliq (qatag‘on urug‘idan)qo‘shinga bosh bo‘lib, Amudaryo janubidan Movarounnahr sari bir necha marta yurish qiladi. Ubaydullaxon esa Balxga qarshi kurashga boshchi etib yuz qabilasining sardori Rahimbiy (ba’zi manbalarda mang‘it qabilasi) otaliqni tayinlaydi. Bu urush aslida, amaki-jiyan o‘rtasidagi taxt talashuvdan ko‘ra ko‘proq ikki nufuzli o‘zbek urug‘ining adovatidan iborat bo‘lgan. Chunki, Subhonqulixon hukmronligining so‘nggi yillarida qabila-urug‘ sardorlarining nufuzi ortib, ashtarxoniy xonadoni shahzodalari ularning ta’siriga tusha boshlagan edi. Ubaydullaxon (1702-1711) davrida Balx va Farg‘onaning mustaqil bo‘lishi, Abulfayzxon davrida esa Samarqandning Rajab Sulton boshqaruviga o‘tishi mamlakatning tobora zaiflashib borayotganini ko‘rsatar edi. Samarqandda mustaqil 11 xonlikning tashkil topishi xonlikni ichidan yemirgan eng katta omillardan biri bo‘ldi. 1722-yilda kenagas urug‘ining sardori Ibrohimbiy xonga qarshi chiqib, Samarqandda kuyovi Rajab Sultonni xon deb e’lon qiladi. Rajab Sulton 1723-yil Buxoroga yurish qilib mag‘lubiyatga uchraydi. Keyingi yil esa 30 ming kishilik qo‘shin yig‘ib yana Buxoroga yurish qiladi. Bu yurishlar kutilgan natijani bermagach, Rajab Sulton boshqa yo‘l tutishga majbur bo‘ladi. U 1724-yilda qozoq sultonlariga bosib olinajak mintaqalardan katta miqdordagi o‘lja va’da qiladi va ularni Buxoroga hujum qilishga chorlaydi. Ushbu og‘ir vaziyatda qozoqlar Markaziy Osiyoning boy mintaqalariga yurish taklifiga tezda roziliklarini bildiradilar. 1724-yilda Rajab Sulton ularning yordami bilan Buxoro shahrini o‘rab oladi va uni uch kunlik talon-taroj qilish uchun buyruq beradi. 1725-yil yozida Vobkent viloyatida Abulfayzxon va Rajab Sulton qo‘shinlari o‘rtasida hal qiluvchi jang bo‘lib o‘tadi. Jang Rajab Sultonning mag‘lubiyati bilan yakunlanadi. Biroq, qozoq-qo‘ng‘irot qabilalari Movarounnahrda qolib, yetti yil davomida Samarqand, Buxoro, Shahrisabz va Qarshi viloyatlarini vayron qilib, Hisor va Ko‘lobgacha yetib kelishadi. Qozoqlarning ko‘p qismi yangi yerlarga joylashadilar. Qozoq va qoraqalpoqlarning 1723-yildan 1730-yilgacha davom etgan isyonining asosiy sababchilaridan biri ham Rajab Sultonning yaqin kishisi Shahrisabz hokimi Ibrohimbiy Kenagas edi. Buning oqibatida, Abulfayzxon va uning harbiy qo‘shini isyonchi kuchlar oldida himoyasiz qolgan edi. Mamlakatda tinimsiz davom etayotgan g‘alayonlar natijasi o‘laroq hamda o‘sha davrda ro‘y bergan tabiiy ofatlar (surunkasiga uzoq muddat yomg‘ir yog‘ishi) sababli haydaladigan yerlarning dehqonchilik uchun yaroqsiz ahvolga kelishi va o‘z navbatida aholining katta qismini Samarqand va Miyonqol hududlarini tark etishga majbur etgan. Sharqshunos Anke fon Kyugelgenning ma'lumotlariga ko‘ra, otaliq lavozimida faoliyat yuritgan Muhammad Hakimbiy (Muhammad Rahimning otasi) isyonchilar va ichki dushmanlar bilan tinchlik yo‘lida muzokaralar olib borishi natijasida muayyan muddat davomida barqarorlikni saqlashga muvaffaq bo‘lgan. Shu bilan birga, yuqorida nomi tilga olingan Ibodullo xitoy o‘z tarafdorlari va boshqa xitoy-qipchoq urug‘iga mansub bo‘lgan aholi bilan birgalikda Miyonqolda amirga qarshi qo‘zg‘olon ko‘targan va buning oqibatida bir qator shaharlar vayrona holatga tushib qolgan. Bunday vaziyatda Abulfayzxon Ibodullo xitoyning qilmishlariga yarasha jazo berish o‘rniga, aksincha, uni devonbegi (“devonxona boshlig‘i”) lavozimiga tayinlagani xalqning haqli ravishda Abulfayzxon hokimiyatiga nisbatan noroziligini va unga qarshi borish ruhiyatini keltirib chiqargan. Shuningdek, strategik ahamiyatga ega bo‘lgan hududlarda ham sulola vakillarining noib bo‘lmaganligi ham markazdan uzoqlashish omilini yuzga keltirgan. Bu paytga kelib, ashtarxoniylar sulolasi ichida xonga tirgak bo‘larli yaqin qarindoshlar yo‘q edi. Ma’lumki, bir qancha manbalar Abulfayzxonning o‘z taxtiga 12 xavf solishi ehtimoli bilan bir nechta o‘g‘llarini qatl ettirib yuborganligini tasdiqlaydi. Abulfayzxonning o‘zi esa Subhonqulixonning kichik o‘g‘li bo‘lib, unga qadar barcha akalari vafot etgan yoki halok bo‘lgan. Bu ham xon atrofida tayanch bo‘lishi mumkin bo‘lgan sulola vakilllarining bo‘lmaganligidan dalolat beradi. Natijada, Abulfayzxon o‘zbek urug‘larining sardorlarigagina tayanishga majbur edi. Hokimiyatning ashtarxoniylar qo‘lidan mang‘itlar qo‘liga o‘tishida yana bir asosiy va muhim omil bu tashqi siyosiy vaziyat hisoblanadi. Xususan, mamlakat sharqida endigina tashkil topgan Qo‘qon xonligi o‘z chegaralarini Buxoro xonligi sharqiy hududlari hisobiga kengaytirayotgan va bu omil ikki davlat o‘rtasida urushlarning tez-tez bo‘lib turishiga olib kelayotgan edi. Shuningdek, Hindistondagi Boburiylar sulolasi vakillari bilan aloqalar ancha susaygan, Eronda esa safaviylar bilan mavjud iliq munosabatlar yangi hokimiyat tepasiga kelgan afshorlar (Nodirshoh) bilan yomon munosabatga almashgan edi. Eron shohi Nodirshohning tashqi siyosiy faoliyati asosan Buxoro xonligini o‘z ta’sir doirasiga olishga qaratilganligi, o‘z navbatida, xonlikda davlat hokimiyatini tubdan o‘zgarishiga sabab bo‘lgan. Mamlakatdagi og‘ir vaziyat, xonlik sarhadlarining birma-bir qo‘ldan ketishi avj olgan bir sharoitda Eronda shakllanib kelayotgan Afshoriylar sulolasi Eronning shimoliy hududlarini egallashni boshlaydi. Nodirshoh afshor (1736-1747)ning o‘g‘li Rizoquli ushbu hududlarni egallashga kirishadi. Dastlab Andxo‘y, keyin Shibirg‘on va unga yondosh viloyatlar egallanadi. Navbat esa “Ummul bilod” (Shaharlar onasi) deb ta’rif etiladigan Balx shahriga yetib keladi. Bu vaqtda Balx noibi ashtarxoniy Abul Hasanxon edi. Ikki o‘rtada sodir bo‘lgan jangdan so‘ng Rizoquli g‘alaba qozonib, Abul Hasanxonni qo‘lga oladi va Qandahorda turgan otasi huzuriga yuboradi. Nodirshoh Balxning egallanishidan mamnun bo‘lib, o‘g‘li Rizoqulini turli darajadagi qimmatbaho mukofotlar bilan taqdirlagan. Bu Rizoqulining harbiy yurish ruhiyatini ko‘targan va unga yuqori ishtiyoq bergan. Amudaryoning janubiy qismidagi hududlar egallangandan so‘ng, asosiy e’tibor endilikda xonlik markaziy qismi bo‘lgan Movarounnahrga qaratiladi. Amudaryodan o‘tgan Rizoqulini ilk qarshi olgan hudud Qarshi viloyati bo‘ldi. Bu davrda Qarshini idora qilayotgan Muhammad Hakimbiy otaliq yordam so‘rab Abulfayzxonga murojaat qiladi. Abulfayzxon esa o‘z navbatida qoraqalpoqlar, qozoqlar va Xorazm xoni Elbarsxon (1728-1740)dan yordam so‘rashga majbur bo‘ladi. “Firdavs ul-uqbol” asarida bu haqda shunday hikoya qilinadi: “Buxoro xoni Abulfayzxon va Hakim otaliq Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|