Mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti tarix fakulteti

Rukavkin ham bor edi. U ko‘rgan-kechirganlarini “Orenburgdan Xiva va Buxoroga 
yo‘l va safar tafsilotlari, 1753-yili Orenburgdan u yerlarga savdo karvoni bilan 
jo‘natilgan samaralik savdogar Danila Rukavkin tavsifida” nomli safarnomasida 
yozib qoldirgan. Mazkur asardan ba’zi qismlar XX asr 80-yillarida B.V.Lunin 
tomonidan tuzilgan to‘plamda o‘z aksini topgan. 
Yana bir muhim ma’lumotlar keltirilgan kundalik rus harbiy askari Filipp 
Sergeevich Yefremov (1705-1811-yildan so‘ng)ga tegishli bo‘lgan. U harbiy 
xizmatdaligida 1774-yili Iletsk himoya chizig‘idagi Donguz zastavasiga yuborilgan. 
Harbiy to‘qnashuvlarning birida ko‘chmanchi qozoqlar tomonidan asir olinadi va bir 
guruh o‘ziga o‘xshash ruslar bilan Buxoroga eltib qul qilib sotiladi. Uni avval xoja 
G‘ofur ismli kishi sotib oladi va Buxoro amiri Doniyolbek otaliqqa tortiq qilinadi. 
Yefremov amirlik xizmatida ellikboshi unvonigacha ko‘tariladi, yurishlarda 
qatnashadi va shu bahonada Markaziy Osiyoning anchagina joylarini ko‘rishga 
muvaffaq bo‘ladi. Yefremov taqdir taqazosi bilan Buxoro amirligi, Xorazm, Eron, 
Hindiston, Angliya kabi davlatlarda bo‘ladi va to‘qqiz yildan so‘ng vatani Rossiyaga 
qaytadi. U safar davomida ko‘rgan-kechirganlarini kundalik shaklida yozib borgan va 
1782-yili Peterburgga qaytgach, uni kitob shakliga keltirib, chop qilgan.Asarda 
joylarning geografik tavsifi bilan bir qatorda, aholi, uning kasb-kori, udumlari, davlat 
qo‘shinlari, yarog‘-aslahalari kabilar haqida qimmatli ma'lumotlar o‘rin olgan. 
Mazkur kundalik XX asr 80-yillarida B.V.Lunin tomonidan tuzilgan rus tilidagi 
to‘plamga kiritilgan. 
1841-yil avgustida mayor K.F. Butenev boshchiligidagi delegatsiya Buxoroga 
kelgan. Ular orasida bo‘lgan sharqshunos olim va diplomat N.V. Xanikov “Buxoro 
xonligining tavsifi” asarida o‘lkaning butun siyosiy, ijtimoiy ahvoli, yer osti 
boyliklari, ularga eltadigan yo‘llar, harbiy imkoniyatlari, boshqa xonliklar bilan 
aloqalarini har tomonlama puxta o‘rgangan. Amir Nasrulloxon bilan shartnoma 
imzolashga harakat qilgan, lekin amir kelishuv ikki tomon manfaatlariga teng xizmat 
qilsagina shartnoma imzolashini aytgan. Albatta, rus sharqshunosining bu asari o‘lka 
to‘g‘risidagi batafsil ma'lumotlarni o‘zida jamlagan va XIX asrning 40-yillaridagi 
Buxoro amirligi tarixiga oid muhim tarixiy ma’lumotlar ega bo‘lish imkoniyatini 
beradi.

---

8 
Ingliz hukumatining O‘rta Osiyoning bozorlarini egallashga bo‘lgan qiziqishi 
natijasida, 1832-yilda Byorns, 1838-1839-yillarda Vud va doktor Lord, 1840-
yillarda ingliz ofitserlari Byorslem va Start, xuddi shu davrda Stoddart va Kanolli, 
1845-yilda Ferrelarning o‘lkaga uyushtirgan sayyohatlari asnosida yozgan o‘z 
kundaliklarida Buxoro amirligining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va harbiy holati haqida 
ma’lumotlar 
berib 
o‘tganlar. 
Ushbu 
esdaliklar 
asosida 
ingliz-amerika 
tarixshunosligida Buxoro amirligi tarixiga bag‘ishlangan asarlar paydo bo‘lishiga 
sabab bo‘ldi. 
Shuningdek, Buxoro amirligi tarixining ma’lum jihatlari xususida bir qator 
davlat arboblari ham esdaliklar yozib qoldirgan. Shunday kundalik shaklidagi 
asarlardan biri amirlikning bosh zakotchisi, ba’zi viloyatlar hokimi lavozimlarida 
faoliyat ko‘rsatgan Mirza Salimbek bo‘lib, “Tarixi Salimiy” (“Salimiyning tarixi”) 
asari muallifidir. Mirza Salimbek ibn Muhammad Rahim 1848/50-yillarda Buxoroda 
mansabdor boy xonadonida tug‘ilgan bo‘lib, 1930 yilda vafot etgan. Mirza Salimbek 
hayoti davomida Buxoro amirligidagi Ziyovuddin begining oddiy kotibi lavozimidan 
bir qancha viloyatlar begi va Buxoro amiri amir Olimxon davrida bosh zakotchi – 
moliya maslahatchisi lavozimida faoliyat yuritgan. 
Mirza Salimbek bir necha yirik tarixiy asar yozib qoldirgan. “Tarixi Salimiy” 
shular jumlasidandir. Mazkur memuar hisoblanib, ba’zi mutaxassislarning fikricha, 
bu kundalik mazmunidagi asarni muallif chop etilishi haqida o‘ylamagan bo‘lishi 
mumkin. Asar manbashunos olim Naim Norqulov (1935-2005)ning ma’lumotiga 
ko‘ra, 1917-yillarda yoza boshlab, 1920-yilda tugatilgan.
Asarning bosh qismi, Chingizxondan to amir Muzaffar davrigacha bo‘lgan 
tarix umumlashtiruvchi xarakterga ega. Asarning 1860-1920-yillar voqealarini o‘z 
ichiga olgan katta qismi butunlay yangi bo‘lib, muallifning o‘zi bu voqealarning 
guvohi bo‘lgan. Bu asarning tarixni yoritish borasidagi ahamiyatli tomoni shundaki, 
unda Buxoroning so‘nggi uch nafar amirlari (amir Muzaffar, amir Abdulaxad, amir 
Olimxon) davridagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar bevosita muallifning 
ishtirokida sodir bo‘lgan voqyea-hodisalar asosida bayon qilingan. Asarda Buxoro 
amirligi tarkibiga kirgan G‘uzor, Qarshi, Shahrisabz, Kitob va Termiz kabi janubiy 
viloyatlarning 1860-1920-yillardagi tarixi yoritilgan. Chunonchi, Mirza Salimbek 
Yakkabog‘, Boysun, Sherobod (1905-1909), Shahrisabz (1910-1918) viloyatlarida 
beklik lavozimida faoliyat yuritgan. 1968-yildayoq asarning ko‘p qismlari 
N.Norqulov tomonidan rus tiliga tarjima qilingan bo‘lsa-da, 2009 yilda nashr qilindi.
Buxoroning so‘nggi amiri Amir Said Olimxon ham esdalik yozib qoldirgan 
bo‘lib, u “Buxoro xalqining hasrati tarixi” deb nomlanadi. U 1991-yil o‘zbek tilida 
chop etilgan. Shuningdek, Sadriddin Ayniy, Fayzulla Xo‘jayev, Abdurauf Fitrat 
kabilar o‘z asarlarini esdaliklar tariqasida yozishib, amirlikdagi boshqaruv tartibi, 
amirlarning madaniy sohadagi islohotlari haqidagi ma'lumotlarni keltirganlar. 

---

9 
Albatta, bunday esdaliklar ham Buxoro amirligi ijtimoiy-siyosiy tarixini o‘rganishda 
muhim manba vazifasini bajaradi. 
Uchinchi yo‘nalishdagi manbalar rasmiy hujjatlarni tashkil etib, hozirgi kunda 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivi, Buxoro Davlat badiiy arxitektura 
muzey qo‘riqxonasida amirlik tarixiga tegishli amir farmonlari, muboraknomalar, 
amir farmoyishi, vaqfnoma, ishonchnoma, yorliqlar, ariza, hukm, qaror, shuningdek, 
Turkiston general gubernatorligi hujjatlari f. №I-126, f. №I-323, f. №I-3, f. №-1, f.
№-450 nomi ostida saqlanmoqda. Arxiv manbalarini ham shartli ravishda quyidagi 
turlarga bo‘lish mumkin: 1) davlat boshqaruviga oid bo‘lgan hujjatlar (farmon, 
yorliq, farmoyish va inoyatnomalar); 2) fuqarolik munosabatlariga oid bo‘lgan 
hujjatlar (vaqf, oldi sotdi, garov, ijara, tilxat va ishonchnomalar hamda da’vo 
arizalari, da’voni rad etish dalolatnomalari); 3) oila nikoh va meros munosabatlariga 
oid bo‘lgan hujjatlar (nikoh guvohnomalari, nikohdan ajralish hujjatlari, merosni 
bo‘lish va merosni qabul qilganlik haqidagi hujjat); 4) qozi tomonidan qabul 
qilinadigan hujjatlar (qaror, hukm, ariza va xatlar); 5) Turkiston general-
gubernatorligining rasmiy hisobotlari, shartnomalar, Buxoroda rus siyosiy agentining 
hujjatlari. 
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, Buxoro amirligi tarixiga oid yozma 
manbalar ko‘pchilikni tashkil etib, zamondosh tarixchilar tomonidan yozib 
qoldirilgan manbalar ularning orasida asosiy o‘rinni egallaydi. Ba’zi asarlar 
amirlarning farmoniga binoan yozilgan bo‘lsada, lekin ularda shu davr siyosiy 
voqealari muallifning o‘zi guvohligida berilishi asarning qimmatli ekanligini 
ko‘rsatadi. Elchi-sayyohlarning asarlari ham bevosita guvoh bo‘lgan voqealar 
asnosida yaratilgani va unda geografik va ijtimoiy-iqtisodiy ahvolning batafsil 
yoritilishi shu davr tarixini ob’ektiv yoritilishida katta rol o‘ynaydi. Arxiv 
ma’lumotlari manbalarni fakt va statistik dalillar bilan to‘ldirishga xizmat qiladi.