Mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti tarix fakulteti

Ahmad Donishning “Mang‘it xonadoni tarixining maxtasar tarixi risolasi” asari 
Buxoro amirligi tarixi bo‘yicha mashhur asarlardan biridir. Donish, Kalla taxalluslari 
bilan mashhur Ahmad ibn Nosir ibn Yusuf al-Hanafiy as-Siddiq 1827-yilda Buxoro 
shahrida imom oilasida tug‘ilgan. U dastlab maktabda, so‘ngra madrasada tahsil oldi. 
XIX asrning 50-yillarida Ahmad Donish amir Nasrulloh (1826–1860) saroyiga xattot 

---

5 
va me’mor vazifalariga ishga olinib, bir muddatdan so‘ng bosh me’mor darajasiga 
ko‘tarilgan. Keyinchalik u, saroy xizmatidan ketib, madrasada mudarrislik qiladi. 
Qomusiy ilmlar sohibi bo‘lgan Ahmad Donish sermahsul ijod qilib, turli fanlarga doir 
katta-kichik yigirmaga yaqin asarlar ta'lif etgan. Ahmad Donishning keng bilimli va 
nuktadonligini hisobga olib, amir Nasrulloh va amir Muzaffar (1860–1885) uni uch 
marta (1857, 1869, 1874 yillarda) Buxoro elchilari qatorida Rossiyaga jo‘natadi.
Umrining oxirlari, taxminan 1895–1897-yillarda Ahmad Donish Buxoro 
amirlari tarixiga bag‘ishlangan asarini yozdi. Unga muallif tomonidan aniq nom 
berilmagani bois xattotlar va tadqiqotchilar uni “Tarixcha”, “Tarixiy risola”, “Mang‘it 
xonadoni tarixining maxtasar tarixi risolasi”, “Mang‘it xonadoni tarixi” kabi turli 
nomlar bilan atashgan. Ushbu risolasida Ahmad Donish Buxoro tarixnavislik 
maktabida birinchi marta an’anaviy tarixnavislik doirasidan chiqib, voqealarni 
yoritishda, tarixiy shaxslar va hukmdorlarga baho berishda mutlaqo erkin fikr yuritadi 
va ularning faoliyatini o‘tkir tanqid ostiga oladi. Asarni mohiyatiga ko‘ra ikki qismga 
bo‘lish mumkin. Hajman kichikroq bo‘lgan birinchi qismda muallif yozma manbalar 
asosida amir Doniyol hukmronligining oxirgi yillari va 3 amir – Shohmurod, Haydar, 
Nasrullo hukmronligi haqida yozadi. “Risola”ning 2-qismida Ahmad Donish guvoh 
tarixchi sifatida namoyon bo‘ladi. Unda Amir Muzaffar va Amir Abdulahad davri 
tasvirlanib, o‘sha davrning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti, Rossiya 
imperiyasining Buxoro amirligini bo‘ysundirishi voqealari o‘zining haqiqatga 
yaqinligi bilan diqqatga sazavor.
Asar hali o‘zbek tiliga tarjima qilinmagan. 1967-yil Dushanbeda I.A. Najafova 
tomonidan rus tiliga o‘girilib, chop etilgan.
Amirlik davri tarixiga oid muhim manbalar Mirzo Abdulazim Somiy