Mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti tarix fakulteti

[Xiva xoni] Elbarsxon va Eshmuhammadbiydin istimdod qildi (yordam so‘radi). Ular 
anga ming kishilik ko‘mak yuborib, Elbarsning o‘zi izidin og‘ir cherik bila yurish 
qildi. Xon Buxoroga yetishmay, qizilboshiya (eroniylar) Qarshida murojiat xabari 
eshitib, Abulfayzxon bila yarashib, [iziga] qaytdi”. Bu Xiva va Buxoro xonligi 
birgalikda yagona dushmanga qarshi harakat qilgan kamdan kam holatlardan biri edi. 

---

13 
Xivadan katta qo‘shin bilan Elbarsxonni yaqinlashayotganidan xabar topgan 
Rizoqulixon orqaga, Balxga chekinishga majbur bo‘ladi. Shu bilan Buxoro xonligi 
markaziy qismiga uyushtirilgan dastlabki hujum ko‘zlangan natijani bermadi. 
Shunday vaziyatda Abdulfayzxon Xo‘jayi Jo‘yboriyni Peshovarda (Hozirgi 
Pokiston) turgan Nodirshoh huzuriga qimmatbaho sovg‘alar va quyidagi 
mazmundagi maktub bilan yuboradi: “Men o‘tmish sultonlarining xonadonidanman, 
falakka ham kuchi yetuvchi o‘shal shahriyorga (Nodirshohga) qarshi kurashishga 
quvvatimiz yetmaydi, bir burchakda duo qilib o‘tiribman. Har qachon kelsangiz, 
mehmonim bo‘lgaysiz”. Bundan anglashiladiki, Abulfayzxon davlat hukmdori bo‘lsa-
da, u yolg‘izlanib qolgan va eng ishongan davlat amaldorlari – otaliq, qo‘shbegi 
hamda viloyat hokimlari u bilan hisoblashmay qo‘ygan. Nodirshoh mazkur maktub 
mazmunidan ham Buxoro xonligi ichki ahvoli va xonning siyosiy holatidan hamda 
maqsadidan to‘la voqif bo‘lgan. U Abulfayzxonga shunday javob xatini yuborgan: 
“Sizning deganlaringiz rostdir, ammo Elbarsning tanbehi bajarilishi lozim bo‘lgan 
vojib ish bo‘lib, u badfe’lga biz jazo beramiz, inshaolloh, Hirot saltanat uyiga 
kirganimizdan so‘ng Balxga, unda esa siz oliy makon va yuksak maqomning 
ziyofatiga va muloqot rasmu rusumini ado qilishga boramiz, siz bizga mezbon 
bo‘lursiz. Ko‘nglingizga hech qanday andishaga yo‘l bermangki, bizning diqqatimiz 
sizning mulku molingizga qaratilmagandir”. 
Bu bilan Nodirshoh O‘rta Osiyo xonliklarini egallash niyatidan qaytmaydi. 
Xonlikka qarshi ikkinchi hujum 1740-yilda bo‘ladi. Nodirshohning navbatdagi 
yurishlari Buxoro uchun og‘ir kechadi. Nodirshoh bu yurishlarida Buxoro xonligi 
otalig‘i Muhammad Hakim va uning o‘g‘li Muhammad Rahimlar bilan muzokara 
qildi hamda ular bu jarayonda faol qatnashdilar. Nodirshohning Buxoroga 
yaqinlashib kelayotganidan qo‘rqqan Abulfayzxon darhol Muhammad Hakimni 
Qarshidan chaqirtirib, unga Nodirshoh huzuriga elchi bo‘lib borishini, shohni 
qahridan tushirib davlatning xarob qilinishiga yo‘l qo‘ymaslikni topshiradi. 
Muhammad Hakim katta huquqlar beruvchi shoh yorlig‘ini olib Buxoroga jo‘naydi, 
endi u Abulfayzxonning elchisi sifatida emas, balki shohning vakili sifatida kelgan 
edi. Buxoroga qaytib kelganidan so‘ng u o‘z qarorgohiga borishni xavfli deb 
hisoblab, Mir Arab madrasasiga tushadi va madrasaning tevarak-atrofiga qurolli 
qorovullar qo‘yadi. Abulfayzxon otaliqni huzuriga chaqirib keyin umumiy kuch 
bilan, xalqni qo‘zg‘atib, eroniylar va ularning tarafdorlariga qarshi chiqmoq uchun 
harakat qilib ko‘radi. Lekin Muhammad Hakimbiy xonning huzuriga bormaydi. 
Abulfayzxon qattiq sarosima ichida saroyga qaytib ketadi, endi unga Nodirshohga 
taslim bo‘lishdan boshqa hech iloj qolmagan edi.
Abulfayzxon mansabdor saroy ahllari bilan birga Buxoroning Tolli Poch 
darvozasidan chiqib Nodirshoh huzuriga yo‘l oladi. O‘z navkarlari bilan Nomozgoh 
darvozasidan chiqqan Hakimbiy otaliq ham o‘sha tomonga yo‘l oladi. U yo‘lning 

---

14 
yarmida xonga yetib olib unga qo‘shiladi, shu bilan birga xonning xiyonatkor otaliq 
bilan uchrashuvi jami qoida-tartiblarga muvofiq bir tarzda o‘tadi, ya’ni otaliq xon 
oldida mulozimat bilan qo‘l qovushtirib turadi, xon ham o‘z navbatida otaliqqa 
e’tibor va shafqat bilan qaraydi. Shundan keyin, xon bilan otaliq birgalashib shoh 
huzuriga boradilar. Xon bilan Buxoro xonligining quyidagi amir va beklari 
Nodirshoh qabulida bo‘lgan: Hisor hokimi Muhammad Aminbek, Shohrisabz hokimi 
Olimbiy kenagas, Qobodiyon hokimi Ya’qubbiy Do‘rmaniy, Xatirchi hokimi 
G‘aybullabiy bahrin, Dabusiya qal’asi hokimi Abdusattorbiy, Nurota hokimi Tag‘oy 
Murodbiy barqutlar har biri shohga peshkashlar bilan borgan edi.
Nodirshoh bilan Buxoro yaqinida, Zarafshon daryosi bo‘yidagi Chor Bakr 
degan joyda uchrashadilar (Abdukarim Buxoriy (vaf. 1830)ning yozishicha, oliy 
darajadagi bu uchrashuv Qorako‘lda bo‘lgan). Nodirshoh Abulfayzxonga iltifot bilan 
muomala qilib, uning huquqini tan oladi. Mirzo Olim Mahdum Hojining yozishicha, 
“Nodirshoh Abulfayzxonning boshiga toji murassa va xal’ati foxira ila malbus aylab, 
uni “Abulfayzshoh” deb ataydi”. Xon shoh qarorgohida o‘n sakkiz kun bo‘lgandan 
keyin Buxoroga qaytadi. Shuningdek, Nodirshoh va Abulfayzxon o‘rtasida 
qarindoshlik aloqalari ham o‘rnatilgan. Shoh Abulfayzxonning bir qizini o‘z nikohiga 
olgan bo‘lsa, yana bir qizini esa jiyani Odilshoh ibn Ibrohimga nikohlashga erishgan.
Nodirshoh Movarounnahr (Buxoro xonligi) hukmronligini Abulfayzxonning 
o‘ziga topshiradi. Biroq Nodirshoh Buxoro ma’murlari va aholisi bilan faqatgina 
Muhammad Hakimbiy orqali aloqa qilardi. Chunki shoh unga tamomila ishonch bilan 
qarar edi. Otaliqqa shoh qo‘shini uchun naqd pul, 200 ming eshakka ortilgan bug‘doy 
va boshqa yem-xashak yetkazib berish topshirilgan edi. Shoh qo‘shinini to‘ldirish 
uchun Buxoro qo‘shinidan o‘n ming otliq askar ajratib olingan edi. Hakimbiy 
otaliqning ukasi Muhammad Doniyolbiy Karmana hokimi qilib tayinlanadi. 
Muhammad Hakim Nodirshohning ishonchiga sazovar bo‘lgan amaldor sifatida 
Buxoroning o‘zida davlatning yuqori mansabida ishda qoladi. Abulfayzxon endi unga 
qaram bo‘lib qolgan edi.
Shuningdek, Nodirshoh xonlikdan 12 ming kishini “oq uyli” qilib, Eron 
hududiga ko‘chirgan. Abdulazim Somiyning yozishicha, bu guruh maxsus taftish va 
tekshirishlar natijasida davlat amaldorlarining eng qudratli vakillariga aloqador 
odamlardan tuzilgan. Ularga rahbar etib qalmiqlar sardori Rahimqul miroxo‘r, unga 
yordamchi etib esa Hakimbiy otaliqning o‘g‘li Muhammad Rahimbiy tayinlanadi. Bu 
katta karvon Mashhadga borganda Rahimqul miroxo‘r vafot etgan, shundan so‘ng 12 
minglik aslzodalardan iborat Mashahadning yangi aholisiga Muhammad Rahimbiy 
sardor bo‘lgan. 
Eron shohi buncha ko‘p kishini “oq uyli” qilganining asosiy sababi shunda 
ediki, Buxoro xonligida bu vaqtda markaziy hokimiyat susaygan va ko‘plab viloyat 
hokimlari, saroy amaldorlari nufuzi ortib, Abulfayzxonning ularga ta’siri kamayib 

---

15 
ketgan edi. Shu tufayli ham, Nodirshoh Abulfayzxongagina tegishli aslzodalarni 
emas, balki davlat boshqaruviga ta’siri bo‘lgan barcha amaldorlarning oila 
a’zolaridan bir qismini Eron hududiga ko‘chirgan hamda ular orqali Buxoro 
amaldorlarini nazorat qilishni mo‘ljallagan edi. 
Nodirshoh Muhammad Rahimning hokimiyatni boshqarishga bo‘lgan 
qobiliyatini ko‘rib, unga o‘z o‘g‘li kabi yondashadi hamda hokimiyatni egallashda 
amaliy yordam ko‘rsatadi. Xususan, Nodirshoh Muhammad Rahimga o‘z harbiy 
kuchini mustahkamlashi uchun askarlar sonini 6000 dan 18000 gacha ko‘paytirishiga 
hamda Muhammad Hakimbiyning vafotidan so‘ng uni otaliq lavozimini egallashiga 
imkoniyat tug‘dirib beradi. 
Mavjud tarixiy manbalarda Nodirshohning Muhammad Rahimga nisbatan 
bo‘lgan munosabati turlicha izohlanadi. Xususan, Muhammad Rahim Nodirshohning 
shogirdi deb e’tirof etilsa, ba’zan uni hokimiyatni qonunga xilof ravishda tortib olgan 
shaxs sifatida baholashadi. Har qanday vaziyatda ham Abulfayzxon hokimiyatining 
inqirozga yuz tutishiga Muhammad Rahim sababchi deb topiladi. 
Xullas, Buxoro davlati hokimiyatining ashtarxoniylar hukmronligidan 
mang‘itlar vakillariga o‘tishiga ham ichki ham tashqi siyosiy omil muhim rol 
o‘ynagan. Xususan, so‘nggi ashtarxoniy Abulfayzxonning davlat boshqaruvi 
masalalarida ichki ziddiyatlar va o‘zboshimchaliklarni o‘z vaqtida bartaraf eta 
olmasligi hamda tashqi-siyosiy vaziyatni to‘g‘ri anglab yetmasligining oqibatlari ham 
ta’sir etgan.