Mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti tarix fakulteti

4. Hokimiyatga mang‘itlar sulolasining kelishi va Buxoro amirligining 
tashkil topishi.
Qo‘shni davlatlarning hujumlari esa shundoq ham og‘ir bo‘lgan vaziyatni 
yanada mushkullashtiradi. Buning ustiga, Nodirshoh hujumi natijasida xonlik Eronga 
qaram bo‘ladi. Yuqoridagi omillar xonga qarshi kayfiyatni shakllantiradi. Bu davrda 
mang‘itlar qabilasi yetakchisi Muhammad Rahimbiy nufuzi yuqori bo‘lib, xonga 
qarshi fitna aynan shu shaxs tomonidan amalga oshirilgan edi. 
XVIII asr muarrixi Mu’inning “Zikri te’dodi podshohoni o‘zbak” asarida 
aytilishicha, bu fitnaning o‘zagi Nodirshoh istilosidan 2-3 yil o‘tib boshlangan edi. 
Bu haqda Mu’in shunday hikoya qiladi: “Mazkur voqeadan ikki yil o‘tib Hakimbiy 
otaliq vafot etdi (Hakimbiy otaliq 1743-1744-yillar oralig‘ida vafot etgan. – A.Z.). 
Uning vafot etganini Eronda eshitgan Muhammad Rahimbiy shohdan ruxsat olib, 
otasining ta’ziyasini o‘tkazish uchun Buxoroga keldi. Yana bir qancha vaqt turib, 
ta’ziyasini o‘tkazib, otaliq amalini olib, yana shoh huzuriga qaytib ketdi. Tarixning 
1158-yilida (1745) Ibodullo xitoy-qipchoq kal-i surx (Kali surx – “qizil-kal” 
ma’nosida. Ibodullo xitoyning laqabi bo‘lsa kerak. Lekin Mirza Salimbek bu voqeani 
bayon qila turib, Guli surx bayramida sodir bo‘ldi, deb qayd etadi. – A.Z.) Buxoroni 
taladi. Buni eshitgan Nodirshoh uni daf etish uchun to‘rt nafar sardorini yigirma ming 
suvoriy bilan Buxoroga yubordi. Muhammad Rahimbek ham Buxoroga borish uchun 
yana shohdan ijozat so‘radi va unga ruxsat berildi”.
Nodirshohning sarkardalari Balx yo‘li bilan, Muhammad Rahimbiy esa Marv 
yo‘li bilan Buxoroga kelib, mazkur tarixda Abulfayzxonni qatl etib, kechiktirmay 
uning o‘rniga o‘tirib xon bo‘lmoqchi edi. Mirzo Salimbekning yozishicha, Rahimbiy 
Nodirshoh sarkardalaridan oldin Buxoroga kelgan va o‘zining birodarlari, qabila 
sardorlari bilan diydorlashgan. Albatta, bu diydorlashish asnosida Muhammad 
Rahimbiy o‘z yaqinlari bilan siyosiy maqsadlarini ham maslahatlashgan bo‘lishi 
tabiiy edi. 
Shu vaqtda Buxoroda “Nodirshoh o‘ldi”, degan xabar tarqaldi. Eron sardorlari 
katta kuch bilan Buxoroga hujum qilib, uni uzoq qamal qiladilar va shaharga ko‘p 
talafot yetkazadilar. Mahalliy amaldorlardan Muhammad Aminbiy Hisoriy, Olimbiy 
kenagas, G‘aybullobiy, Tog‘ay Murod barqut, Muhammadxo‘ja naqib jam bo‘lishib, 
Abulfayzxonni Eronga jo‘natib uni Eron lashkariga topshirish aqldan emasligi 
to‘g‘risida maslahatlashib oladilar. Ikkinchi tarafdan, uning mavjud bo‘lishi ham 
ko‘pgina noxushliklarga sabab bo‘lishi, xonning qatl etilishi esa Buxoro shahri 
aholisini zahmatlardan xalos qilishi hamda Eron lashkarlari qamalini to‘xtatishi 
mumkinligi e’tirof etildi. 1747-yil Abulfayzxon shu qarorga muvofiq, Mir Arab 
madrasasi hujralaridan birida qatl etiladi. 

---

19 
Bu voqeadan sal ilgari Nodirshohning to‘rt sarkardasi – Hasanxon, Behbudxon, 
Shohqulixon va Salimxonlar Buxoro ustiga kelayotganini eshitgan qo‘zg‘olon rahbari 
Ibodullobiy Miyonkoldan Toshkent tomonga qochishga ulguradi. Sardorlar uning 
ortidan Jizzaxgacha ta’qib qilib, keyin Buxoroga qaytadilar. Xonning qatl 
etilganligini eshitib, Muhammad Rahimga malomat qilib, “Nega shohning ijozatisiz 
bu ishni qilding” – deb so‘raydilar. Muhammad Rahim esa: “Sizning shohingiz o‘ldi. 
Sizlar ham mening asirimsiz” – deb javob beradi.
Natijada ikki tomon bir-biri bilan 
nizolashib, Eron sarkardalari shaharda bir necha kun jang qildilar. 1747-yil iyun-iyul 
oylarida o‘z artilleriyasi bilan Buxoro atrofini to‘pga tutgan. Muhammad Rahim 
shahar hunarmandlari ko‘magida shahar devori va darvozalarini ta'mirlab mudofaani 
kuchaytirgan. Eron sarkardalari
Nodirshoh vafotiga ishonganlaridan so‘ng 
Muhammad Rahim bilan sulh tuzib, Adulfayzxonning o‘g‘li Abdulmo‘minxonni 
otasi o‘rniga xonlik taxtiga chiqarib Eronga qaytdilar.
Shu tariqa, xonlik taxtini rasman 36 yil boshqargan Abulfayzxon 1747-yilda 
mash’um tarzda o‘ldiriladi. Xonning jasadi Bahouddin Naqshband qabristonidagi 
“Dahmayi shohon”da dafn etiladi.
Hokimiyat nazoratini o‘z qo‘liga olgan Muhammad Rahimbiy xonlik taxtiga 
Abdulmo‘min ibn Abulfayz (1738-1751)ni o‘tqazadi. U 1747-1751-yillarda 
hukmronlik qilgan bo‘lsa-da, amalda real hokimiyat Muhammad Rahimbiy qo‘lida 
bo‘lgan. U o‘z qizini Abdulmo‘minga nikohlab berib, o‘zi otaliq lavozimida davlatni 
idora qiladi. Abdulmo‘minxon otasi o‘rniga xon bo‘lsa-da, uning ixtiyori Muhammad 
Rahimbiy qo‘lida edi. Har holda uch yilgacha xonlik nomi unda bo‘lib turdi. 1751-
yilda Muhammad Rahimbiyning boshqaruviga aralasha boshlagan Abdulmo‘minxon 
o‘rtadan olib tashlangan. Muhammad Rahimbiy yana odamlardan ibo qilib, Urganch 
sultonlaridan Ubaydullo sultonni xonlikka ko‘tardi. Bu haqda ba’zi manbalarda, 
Abulfayzxonning kenja o‘g‘li Ubaydullaxonni taxtga o‘tqazgan, deb yoziladi. Uch 
yilgacha xonlik nomi unda bo‘ldi. Shundan so‘ng, Muhammad Rahimbiy uni ham 
hokimiyatdan olib tashlaydi. Garchi Ubaydullaxon (III) 1751-1754-yillarda taxtga 
o‘tirgan bo‘lsa-da, u ham real hokimiyatga ega bo‘lmagan edi.
1756-yil 16-dekabrda mang‘itlar xonadonidan bo‘lgan Muhammad Rahimbiy 
din ulamolari, amaldorlar tomonidan xon (1756-1758) deb e’lon qilingan. Lekin u 
o‘zini “noib ul-hukumat”, ya’ni, hukmdor noibi, o‘rinbosari deb bilgan. Shu tariqa,
ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi rasman barham topadi. Bu sulola o‘rniga yangi 
mang‘itlar sulolasi hukmronligi boshlanib, bu jarayon 1920-yilgacha davom etadi. 
Buxoro amirligi mang‘itlar davri tarixi turli mahalliy manbalar va ilmiy 
adabiyotda yoritilgan. Jumladan, Mirzo Olim Mahdum hoji o‘zining “Tarixi 
Turkiston” nomli asarida mang‘itlar sulolasining namoyandalarini taxt ustiga 
kelishlarini shunday bayon qiladi: “Abu-l-Fayzxondin keyin salotini chingiziya nasli