Moddalar almashinuvining fiziologik as

novateurpublication.org 
 
2-rasm.
Karbonsuvlar almashinuvi va uning boshqarilishi
 
Shuning uchun insulin sekretsiyasi pasayganda turg’un giperglikemiya va 
glyukozuriya (qandli diabet) rivojlanadi. Qonda qand miqdorining oshishi 
glyukokortikoidlar buyrak usti bezi po’stloq gormoni karbonsuvlar almashinu-viga 
-glyukoneogenez va yog’lar safarbar qilinishining kuchayishi oqibatida 
giperglikemiyani keltirib chiqaradi. Shuningdek, adrenalin-buyrak usti bezi ma-g’iz 
moddasi gormoni, samatotropin (gipofiz), tiroksin va triyodtironin (qalqon-simon 
bez) ta`sirida ham qonda qand miqdorining oshishi kuzatiladi. Bu gormonlarning 
insulinga qarshi ta`sir etishi tufayli ular insulinga qarshi gormonlar nomi bilan
birlashtiriladi. 
Kavsh qaytaruvchi hayvonlar katta qornidagi mikrofloraning faoliyati tufayli 
ozuqa uglevodlarining ko’p qismi anaerob glikolizga uchraydi va uchuvchan yog’ 
kislotalariga enzimli parchalanishi bo’ladi. Kavsh qaytaruvchi hayvonlarda 
uglevodlar almashinuvining asosiy metabolitlari glyukoza emas, balki aynan 
uchuvchan yog’ kislotalar hisoblanadi. Ovqat hazm qilish traktidan qonga qandlar 
shaklidagi uglevodlar kam o’tadi, shuning uchun, kavsh qaytaruvchi hayvonlarning 
glyukozaga bo’lgan ehtiyoji endogen sintez hisobiga ta’minlanadi. 
Oqsillar almashinuvi va uning biologik ahamiyati. 
Odam va hayvonlarning ovqatlanish balansida oqsillar alohida ahamiyatga ega, 
chunki ularning hujayralari quruq moddasining yarmidan ko`pi oqsillarga to`g’ri 
keladi. Tirik organizmda doimiy ravishda ro`y beradigan moddalar alma-shinuvi – 
turli biokimyoviy reaktsiyalar natijasi bo`lib, bu reaktsiyalarni hammasi maxsus 
oqsillar enzimlarga bog’liq. Skelet, silliq va yurak muskullarining qisqa-rishi ham 

---

56 
novateurpublication.org 
aktin va miozin oqsillarining o`zaro aloqasi natijasidir.Tirik organizmlar uchun xos 
bo'lgan turli-tuman va juda ko'p funksiyalarni oqsillar bajaradi, biz ularning ba'zilari 
bilan tanishamiz.Shved kimyog'ari I.Ya.Berselius 1938-yilda azot saqlovchi organik 
birikmalarni o'simlik va hayvon to'qimalaridan ajratib olib, uni proteinlar deb 
nomlagan (grekcha protos - birlamchi, muhim demakdir). 
Hozirgi tibbiyot adabiyotlarida azot saqlovchi yuqori molekulali birikmalarni 
oqsillar deyiladi. Oqsil termini - tuxum oqsilini qizdirilganda oq rang hosil bo'lishiga 
asoslangan. Oqsillar har qanday tirik organizm to'qimasining asosiy qismi 
hisoblanib, to'qimada bo'ladigan turli jarayonlarda muhim ahamiyatga ega. Oqsillar 
tirik organizmlar ham strukturasi, ham funksiyasining asosini tashkil etadi. 
Molekulyar biologiya asoschilaridan bo'lgan F.Krikning ta'biri bo'yicha, oqsillar 
juda muhim moddalar boiib, turli funksiyalarni juda yengil va nozik bajarishlari 
mumkin. Tabiatda taxminan 1010-1012 turli oqsillar bo'lib, 106 turli tirik 
organizmlar, viruslardan boshlab odamgacha, faoliyatini ta'minlab beradi. Bugungi 
kunda, ko'p sondagi tabiiy oqsillardan juda kam qismining tuzilishi va strukturasi 
aniqdir. Har bir organizm o'ziga xos oqsillar to'plami bilan xarak-terlanadi. 
Fenotipik belgilar va funksiyalarning turli-tumanligi bu oqsillarning spetsifikligi, 
ko'pchilik holda multimolekulyar strakturaga ega bo'lishi bilan belgilanadi. 
E.coli hujayrasida 3000 ga yaqin, odam organizmida esa 100000 dan ortiq turli xil 
oqsillar mavjuddir. Barcha tabiiy oqsillar ko'p bo'lmagan oddiy struktur bloklardan 
tashkil topgan bo'lib, monomer molekulalar aminokislotalardan iboratdir.Ma`lumki, 
oqsillar aminokislotalardan tuzilgan bo`lib, ular strukturaviy oqsillar, enzimlar, 
oqsilli va peptid tabiatga ega gormonlar va boshqalar fiziologik faol moddalarning 
sintezlanishi uchun manba, shu bilan birga energiya manbai ham hisoblanadi. Bir 
kecha-kunduzda odam organizmida 400 gramm oqsillar parchalanadi va 
sintezlanadi.
Oqsilning parchalanishi natijasida hosil bo`ladigan erkin aminokislota-larning 
taxminan uchdan ikki qismi yangi oqsillarning sintezi uchun ishlatiladi, lekin uchdan 
bir qismi energetik zanjirda qaytmas holda oksidlanadi va ular ovqatning ekzogen 
aminokislotalari bilan to`ldirilishi zarur. 
Hayvonlarning har bir turi aynan o`zining turiga xos bo`lgan oqsillarga ega. Lekin 
oqsilli strukturalarning bunday ko`p shaklga ega bo`lishidan qat`iy nazar, ular-ning 
strukturasi bor yo`g’i 20 ta aminokislotalar kombinatsiyasidan iborat. 
Oqsillar, ya’ni proteinlar odam organizmining sog’lom bo’lishi, normal o’sishi va 
rivojlanishida muhim rol o’ynaydi. Shuni olohida qayd qilish kerakki, bolalar 
organizmining o’sishi va rivollanishi uchun ularning ovqat tarkibidagi oqsillarning 
80-90 % i sifatli (go’sht, baliq, tuxum, sut) bo’lishi kerak. Kattalar ovqati tarkibdagi 
oqsillarning 50 % i sifatli va 50 % i sifatsiz bo’lishi mumkin. Katta odam kundalik 
ovqatining tarkibida 80-120g oqsil bo’lishi kerak. Ular organizmda ikki xil asosiy 

---

57