Modernizatsiyalash jarayonlari

Muammoli o‘qitishning uchta asosiy shakli mavjud: 
 
O‘quv 
materialini 
muammoli bayon etish – 
ma’ruzaviy 
mashg‘ulotlarda 
monolog 
tarzda, 
seminar 
Qisman 
izlanish 
faoliyati
tajribalar laboratoriya ishlarini 
bajarishda 
muammoli 
seminarlar, evristik suhbatlar 
davomida namoyon bo‘ladi. 
O‘qituvchi muammoli savollar 
Mustaqil tadqiqot 
faoliyatida
talabalar 
mustaqil 
ravishda muammoni 
ifoda etadilar va uni 
yechadilar 
(kurs 

---

321 
mashg‘ulotlarida 
esa 
dialog 
tarzda 
olib 
boriladi. 
O‘qituvchi 
ma’ruza paytida o‘quv 
materialini 
bayon 
etayotganida muammoli 
masalalar 
tuzadi 
va 
ularni 
o‘zi 
yechadi, 
o‘quvchilar 
esa 
yechimlarni 
izlash 
jarayoniga 
faqat 
xayolan 
qo‘shiladilar. 
Masalan, «O‘simliklar 
hayoti 
haqida» 
mavzusidagi 
ma’ruzaning 
boshida 
«Nega ildiz va tana 
qarama-qarshi 
tomonlarga 
o‘sadi?» 
degan 
muammo 
qo‘yiladi, 
ammo 
ma’ruzachi 
tayyor 
javobni 
bermaydi, 
u 
fanning bu haqiqatga 
qanday yetib kelgani, bu 
hodisa 
sabablari 
haqidagi 
farazlarni 
tekshirish 
bo‘yicha 
o‘tkazilgan 
tajriblar 
haqida hikoya qiladi.
 
tizimini tuzadi, bu savollarga 
javoblar 
olingan 
bilimlar 
bazasiga tayanadi, ammo ular 
oldingi 
bilimlarda 
mavjud 
emas, ya’ni savollar talabalarga 
intellektual 
qiyinchiliklar 
tug‘diradi 
va 
maqsadga 
yo‘naltirilgan ijodiy izlanishga 
undaydi. O‘qituvchi imkoni 
boricha «boshqacha javoblar» 
yo‘naltiruvchi 
savollarni 
tayyorlab qo‘yishi lozim, u 
o‘quvchilar javoblarigi tayanib, 
yakuniy xulosa qiladi. Qisman 
izlanish usuli, 3 va 4-darajali 
mahsuldorlik 
faoliyatini 
(foydalanish, ijod) va bilimlarni 
3 
va 
4-darajasini 
bilim-
ko‘nikma, bilim-transformasiya 
(qayta shakllanish) ta’minlaydi. 
An’anaviy 
tushuntirish 
va 
reproduktiv 
o‘qitishga 
esa, 
bilim-tanishi va bilim-nusxa 
shakllanadi, xolos.
yoki 
bitiruv 
ishlarida, 
ilmiy 
tadqiqot ishlarida) 
va 
o‘qituvchi 
nazorati 
bilan 
yakunlanadi, bu esa 
4-darajali 
mahsuldorlik 
faoliyatini (ijod) va 
4-darajali 
eng 
samarali, 
mustahkam bilimni 
(bilim-qayta 
shakllanish) 
egallashni 
ta’minlaydi.
 
Tabaqalashtirilgan o‘qitish
o‘quv jarayonining tashkil etishni bu shakli umumiy 
didaktika tizimiga asoslangan bo‘lib, maxsus tashkil ettirilgan talabalarning 
gomogen guruhlarida, o‘quv jarayonini maxsuslashtirishni ta’minlaydi.
O‘qitishni tabaqalash
(bu tushuncha o‘qitish jarayonini o‘zi bilan bog‘liq) – 
uslubiy, psixologik-pedagogik va tashkiliy-boshqaruv tadbirlar majmuasi asosida 
tuzilgan turli xildagi gomogen guruhlarda o‘qitish uchun turli xil shart-sharoitlarni 
yaratish demakdir. 
Таба
қ
алаштирилган ў
қ
итиш технологияси

---

322 
O‘qitishning eng yuqori oliy pog‘onasi individual o‘qitish hisoblanadi.
 
O‘qitishni tabaqalashtirish 
A. Boshlang‘ich 
pog‘ona
V. O‘rta pog‘ona 
S. Oliy pog‘ona
Oqimlarda va 
akademik guruhlarda 
o‘qitish
Gomogen guruhlarda 
o‘qitish (GGO‘) 
Individual o‘qitish 
(IO‘) 
O 
O‘ 
GGO‘ 
IO‘ 
M 
Q 
IO‘ 
M 
I 
IO‘ 
A 
T 
IO‘ 
V 
I 
IO‘ 
I 
Sh 
IO‘ 
Y 
GGO‘ 
IO‘ 
 
IO‘ 
 
IO‘ 
 
IO‘ 
 
O‘qitishning tabaqalashtirish pog‘onalari. 
Umumta’lim maktablarida, akademik liseylarda va kasb-hunar kollejlarida 
talabalarning aqliy rivojlanish darajasi bo‘yicha tabaqalashning ijobiy tomonlari 
bilan bir qatorda salbiy tomonlari ham mavjud bo‘ladi. Oliy maktab uchun esa bu 
o‘qitish tizimiga hyech qanday shak-shubha yo‘q. Hozirgi paytda oliy o‘quv 
yurtlariga kiruvchilarning bilimlarni o‘zlashtirish darajasi 100 % dan 25 % gacha 
tashkil etadi. Bunday sharoitda davlat ta’lim standartlari talabiga mos oliy malakali 
kadrlar tayyorlash maqsadida o‘qitishni tabaqalashtirish davr taqozosidir.
Олий, ўрта махсус ва касб-ҳунар таълим тизимида гомоген гуруҳлар, талабаларнинг 
индивидуал-психологик хусусиятлари, аввало ақлий ривожланиш даражаси асосида 
тузилади. 
Индивидуаллаштирилган ўқитиш технологияси 

---

323 
Talabaning 
mavjud 
shaxsiy 
imkoniyatlarni 
ro‘yobga 
chiqarishini 
ta’minlash,zamonaviy o‘quv jarayoniga qo‘yiladigan jadallashgan ilmiy-texnikaviy 
taraqqiyotining talabidir. Bunga individual va individuallashtirilgan o‘qitish orqali 
erishish mumkin. 
Individual o‘qitish
– bu o‘quv jarayonining tashkil etishning shakli bo‘lib, bunda 
pedagog talabalar bilan yakkama-yakka shug‘ullanadi, talaba o‘quv vositalari 
(kitoblar, kompyuter va h.k.) yordamida uzluksiz mustaqil ta’lim oladi.
Individual o‘qitishning afzalliklari:
pedagogik jarayonning talaba qobiliyatlariga 
moslashuvchanligi imkoniyatidir. Bunda talabaning bilim olish darajasi doimiy 
monitoringini amalga oshirish va zaruriy tuzatishlar kiritish natijasida optimal 
pedagogik jarayonni tashkil etiladi 
Individual yondashish
– bupedagogik tamoyilga ko‘ra, pedagogik jarayonda 
pedagogning 
talabalar 
bilan 
o‘zaro 
munosabati, ularning 
shaxsiy xususiyatlarini hisobga 
olgan holda quriladi va butun 
guruh hamda har bir alohida 
talabaning 
rivoji 
uchun 
psixologik-pedagogik muhit yaratiladi.
Individuallashtirilgan o‘qitish
bunday o‘quv jarayonini tashkil etishda individual 
yondashish asosida o‘qitish yo‘llari, usullari, sur’ati tanlanadi va turli o‘quv-
uslubiy psixologik-pedagogik hamda tashkiliy boshqaruv tadbirlari orqali 
ta’minlanadi. 
Individuallashtirilgan o‘qitish texnologiyasi
– bunda o‘quv jarayonini tashkil 
etishda individual yondashish va o‘qitishning individual shakli ustivor hisoblanadi. 
O‘qitishning barcha shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalarida u yoki bu darajada 
individual yondashish qo‘llaniladi, ammo individuallashtirilgan o‘qitishda, 
individuallashtirish, o‘quv maqsadlariga erishishning asosiy vositasi hisoblanadi. 
Individuallashtirilgan o‘qitishning asosi, talabaning individual-pedagogik 
xususiyatlarini o‘rnatish hisoblanadi. Olingan natijalar asosida, o‘qitish usuli 
tanlanadi. Qabul qilingan texnologiyalar, qoidalar va tamoyillarga ko‘ra o‘qitish 
jarayoni amalga oshiriladi.
Kompyuterlashtirilgan 
o‘qitish 
texnologiyasi – bu kompyuterdan 
foydalanishga 
asoslangan 
o‘qitishdir. O‘qitishning kompyuter 
texnologiyasi 
yangi 
axborot 
texnologiyalarning 
bir 
turidir. 
Axborot texnologiyalarda bundan 
tashqari boshqa axborot vositalari 
(televideniye, video va boshqalar) 
Узлуксиз тескари алоқа ва ўқув 
мақсадларга эришилганлигини 
баҳолашни таъминлаш мажбурий 
ҳисобланади. 
Ўқитишнинг 
компьютер 
технологияси, компьютернинг инсон 
индивидуал қобилиятларига мослигига 
таянади. Ўқитиш жараёнини оптимал 
даражада тезкор бошқариш имконияти 
мавжудлиги, бу ўқитишнинг турининг 
универсал 
мулоқоти 
кўринишида 
эканлиги, психологик қулайликлари, 
ўқитишнинг чекланмаганлиги билан 
ажралиб туради
. 

---

324 
ishlatilishi mumkin. Kompyuter texnologiyalari dasturlashtirilgan o‘qitish 
g‘oyalarini rivojlantiradi, zamonaviy kompyuterlar va telekommunikasiyalarning 
yirik imkoniyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan o‘qitishning mutlaqo yangi hali tadqiq 
qilinmagan texnologik variantlarini ochib beradi. Telekommunikasion tizimlar, shu 
jumladan kompyuterlar hozirgi zamon ilmiy-texnik taraqqiyotning mahsuli 
hisoblanadi. Ilmiy-texnik taraqqiyot ilmiy-texnik axborotning ko‘chkisimon o‘sishi 
bilan belgilanadi. Talabalarning individual tabiiy qobiliyatlarini hisobga olib, 
imkoni boricha maksimal darajadagi axborotni o‘zlashtirish faqat kompyuterlar 
yordamida amalga oshirilishi mumkin. Ya’ni o‘qitishning kompyuter texnologiyasi 
asosida o‘quv jarayonini jadallashtirish va samaradorligini maksimal darajada 
oshirishga erishish mumkin. 
Kompyuterli o‘qitish texnologiyasi mazmun jihatdan kompyuter xotirasiga 
kiritilgan pedagogik dasturiy vositalar bilan farqlanadi. Dasturiy vositalar mavzu, 
bo‘lim yoki butun o‘quv fani bo‘yicha tuzilishi mumkin va u o‘quv materiali 
o‘zlashtirilishi diagnostikasi baholashni va monitoringini ham o‘z ichiga oladi. 
Kompyuterli o‘qitish texnologiyasining samaradorligi dasturiy vositalarning ishlab 
chiqilish darajasi bilan bir qatorda o‘quv jarayonini va ishchi o‘rinlarini to‘g‘ri 
tashkil etilganiga bog‘liq bo‘ladi.
Kompyuterli o‘qitish texnologiyasida quyidagilar zarur hisoblanadi: individual 
o‘qitish; muntazam ravishda kompyuter yordamida diagnostik testlar o‘tkazish; 
o‘quv maqsadlariga erishilganligini baholash. 
Kompyuterli o‘qitish texnologiyasida o‘qitish siklining qayta takrorlanishi eng 
samarali ta’minlanadi.
Bu o‘qitish texnologiyasida pedagogning funksiyasi quyidagilardan iborat bo‘ladi: 
dasturiy vositalarni tayyorlash; o‘quv jarayonining (o‘quv jarayoni grafigi, 
diagnostika, nazorat) guruh, fan miqyosidatashkil etish; ishchi o‘rinlarini tashkil 
etish, yo‘l-yo‘riqlar berish, tarmoqni boshqarish; talabalar bilan muloqotda bo‘lish, 
individual o‘qitishni ta’minlash.