Modernizatsiyalash jarayonlari
Yüklə 4,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Modulli-kredit tizimi
451 Modulli-kredit tizimi zamonaviy ta’limning eng takomillashgan shakli sanaladi. Bugungi kunda taraqqiyparvar insoniyat davlatlar o‘rtasida ijtimoiy, iqtisodiy, harbiy va madaniy sohalarda o‘zaro kelishuvga erishish, hamkorlikni yo‘lga qo‘yishning yangidan yangi yo‘llarini izlashda davom etmoqda. Binobarin, yuqorida aytib o‘tilganideq insoniyatning omon qolishi va rivojlanishda davom etishining yagona chorasi irqiy, etniq diniy ziddiyatlarga barham berish va o‘zaro birliq hamkorliq hamjihatlikka erishishdir. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab barcha sohalarda bo‘lgani kabi oliy ta’lim tizimida ham xalqaro hamkorlikka erishish, oliy ma’lumotli, malakali kadrlarni tayyorlashga yagona yondashuvni qaror toptirish yo‘lida amaliy harakatlar olib borilmoqda. 1954 yilning 19 dekabrida qabul qilingan Yevropa kengashining Yevropa madaniyati konvensiyasi ham dastlab mazkur mintaqa davlatlari miqyosida oliy ma’lumotli, malakali kadrlarni tayyorlashga nisbatan yagona yondashuvning qaror topishi uchun zamin tayyorlagan edi. Hozirda esa u jahonning ko‘plab mamlakatlari universitet (institut, akademiya)lari faoliyatining o‘qitish tizimida yagona malakaviy talablar asosida tashkil etilishida muhim hujjat bo‘lib xizmat qilmoqda 108 . Mazkur Konvensiya g‘oyalari Yevropa hududida shaxs tafakkurini shakllantirishda ko‘p tillikka asoslanish uchun zarur shart-sharoitlarni hosil qilishdan iborat edi. Konvensiyani imzolovchi tomonlar o‘z hududlarida fuqarolar tomonidan Yevropa hududida mavjud bo‘lgan tillar, turli millatlarning tarixi va rivojlanish taraqqiyotini o‘rganish hamda o‘z hududida boshqalarga o‘z tili yoki boshqa tillarni o‘rgatish imkoniyatini yaratib berish109lari zarur edi. Zamonaviy Yevropada yagona kasbiy ta’lim makonini yaratilishi uchun ilk qadamlar 1949 yilda qo‘yildi. Xuddi shu yili asosiy maqsadi Yevropada ijtimoiy, iqtisodiy jarayonlar kechishi va birligini ta’minlashdan iborat bo‘lgan birinchi xalqaro tashkilot – 108 Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. Инновацион таълим технологиялари ва педагогик компетентлик. УМК. – Тошкент, 2016. – Б. 75. 109 // http://sun.tsu.ru/mminfo/000063105/340/image/340-081.pdf. Модуль - мазмуний ва мантиқий якунга эга бўлган, дидактик жиҳатдан ишлаб чиқилган, натижагақаратилган, кириш ва чиқиш назоратларидан иборат бўлган бирликдир 452 Yevropa Kengashi tashkil etildi. Bolonya jarayoni yagona Yevropa oliy ta’limi makonini yaratish maqsadida Yevropa mamlakatlari oliy ta’lim tizimining bir-biriga yaqinlashishi va o‘zaro uyg‘unlashuvi jarayonidir. Ushbu jarayonning rasman boshlanish muddati 1999 yilning 19 iyun deb e’tirof etilgan. Binobarin, xuddi mana shu sanada 29 mamlakat vakil-lari ishtirokida Bolonya deklara- siyasi imzolangan edi. Ayni vaqtda mazkur tizim o‘ziga 1954 yilda Yevropa Kengashi tomonidan qabul qilingan Yevropa madaniyati Konven- siyasini ratifikasiya qilgan (oliy davlat hokimiyati organi tasdiq-lagan) 49 mamlakatdan 47 ishtirokchi mamlakatlarni qamrab olgan. . Bolonyaning maqsadi ijtimoiy sub- yektlar tomonidan oliy ma’lumot olish imkonini kengaytirish, Yevropa oliy ta’limining sifati va samara-dorligini istiqbolli oshirish, tala-balar hamda o‘qituvchilarning hara-katchanligi, faolligini rivojlan-tirish, shuningdeq akademik daraja va boshqa kasbiy malakalarning meh-nat bozoriga Модуль дастур - бир фан доирасидаги модуль блокларининг йиғиндиси бўлиб, эришиш лозим бўлган дидактик мақсад, қўлланиладиган усуллар ва воситалар йиғиндисидир Ўқув модули– нисбатан мустақил, мантиқий якунга эга бўлган ўқув курсининг бўлагидир. У ўқув методик таъминотдан назарий ва амалий қисмлардан, топшириқ ва жорий ҳамда якуний назорат каби қисмлардан иборат 453 yo‘naltirgan holda bi-tiruvchilarni ish bilan ta’minlash Mazkur tizimni qabul qilgan mamlakatlar oliy kasbiy ta’limni zamonaviylashtirish, oliy o‘quv yurtlarining Yevropa komissiyasi tomonidan moliyalashtiriladigan turli loyihalarda teng huquqliliq hamkorlik asosida qatnashish, talabalar va o‘qituvchilarni o‘zaro akademik almashtirish uchun yangi imkoniyatlarga ega bo‘lmoqdalar. Tizimning umumiy asoslari Bolonya shahrida imzolangan deklarasiyada o‘z ifodasini topgan. Ular quyidagilardan iboratdir: 1. Diplom ilovasiga ko‘ra fuqarolarni ishga samarali joylashtirish, Yevropa oliy ta’lim tizimining xalqaro raqobatga bardoshliligini oshirish imkoniyatini yaratadigan o‘zaro muvofiq keluvchi akademik darajalar tizimni qabul qilish. 2. Ikki siklli: tayyorgarlik va bitiruv ta’limiga o‘tish. Ta’limning birinchi sikli uch yil davom etadi. Ikkinchi sikl esa magistrlik va doktorlik darajalarini olish uchun yo‘naltiriladi. Модулли технологиялар - энг замонавий технология бўлиб, модуль блокларидан ташкил топган ахборотни тизимли равишда қайта ишлаш ва таҳлил қилишга, талабанинг мустақил фаолиятига асосланган, билим, кўникма ва малакалар диагностикасида турли шаклларидан фойдаланган ҳолда ташкил этилувчи яхлит жараён. Модулли ўқитиш – ўқув жараёнини ўқув ахборотларини модул шаклида тақдим этилиши асосида ташкил этилиш йўли. Модулли ўқитиш мазмуни дидактик мақсадда, касбий ва таълим олувчиларнинг даражасига мўлжалланган автоном ташкилий - методик модуллар мазмуни ва ҳажми асосида ишлаб чиқилади. Модуллар конкрет ўқув материалини ўрганишга (ёки мустақил ўрганиш) йўналтирилган бўлиши лозим. . 454 3. Keng ko‘lamda talabalar almashinuvini qo‘llab-quvvatlash uchun mashaqqatli sinov birliklarini qayta topshirishning Yevropa tizimiga o‘tish. Mazkur tizim talabalarning o‘rganiladigan fanlarni tanlash huquqiga ega bo‘lishlari uchun imkoniyat yaratadi. Buning uchun asos sifatida “Umr bo‘yi ta’lim olish” konsepsiyasi doirasida qo‘llash imkonini beradigan tizim - YeSBT (Yevropa sinov birliklari tizimi)ni qabul qilish taklif etiladi110. 4. O‘qituvchilar almashinuvini rivojlantirish. Yevropa hududida ishga sarflanadigan vaqt davrini inobatga olgan holda o‘qituvchilar va b. xodimlar almashuvini kengashtirish. Transmilliy ta’lim standartlarini o‘rnatish. 5. O‘zaro mos mezon va metodologiyalarni ishlab chiqish hamda sifatini ta’minlashda Yevropa hamkorligini qaror topshirishga ko‘maklashish. 6. Oliy ta’lim muassasasining ta’lim sifatini nazorat qilish tizimini ishlab chiqish va oliy o‘quv yurtlari talabalari va xodimlari faoliyatini tashqi baholashga tortish. 7. Oliy ta’limda, ayniqsa, o‘quv rejalarini takomillashtirish, oliy ta’lim muassasalariaro hamkorliq talaba va o‘qituvchilar almashinuvi va birgalikdagi ta’lim dasturlari, ilmiy tadqiqotlarni o‘tkazishga oid amaliy tayyorgarlik va ularni olib borish borasida zarur yevropacha nuqtai nazarlarning shakllanishiga ko‘maklashish. Deklarasiyaga a’zo bo‘lish uchun quyidagi dastlabki talablar qo‘yiladi: - oliy o‘quv yurtigacha 12 yillik ta’lim; - ikki bosqichli oliy ta’lim-bakalavriat va magistratura; - o‘quv jarayoni va o‘qitish natijalarini baholash YeSTS kredit texnologiyasi asosida tashkil etilishi Bolonya deklarasiyasiga a’zo davlatlarda ta’lim modul-kredit tizimiga asoslanadi. 110 Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. Инновацион таълим технологиялари ва педагогик компетентлик. УМК. – Тошкент, 2016. – Б. 76. 455 1989 yildaYevropadaYevropahamjamiyatining ERASMUS (European Community Action Scheme for mobility of University students) va TEMPUS kabidasturlarjoriyetildi. 2001 yilda 29 ta Yevropa davlatlari ta’lim vazirlari tomonidan Bolonya deklarasiyasi imzolandi. Bugungi kunda ERASMUS dasturi bo‘yicha Yevropa hamjamiyati universitetetlari o‘rtasidagi talabalar almashinuvi 145 ta oliy o‘quv yurtlarini qamrab olgan. Ular o‘rtasida Yevropa universitetlari ta’limi natijalarini o‘zaro tan olish tizimi – YeSTS (European Credit Transfer System) shakllantirilgan. Kredit birliklarining soni talabalar tomonidan sarflanadigan mehnat sarfiga mos holda belgilanadi. Talabaning mehnat sarfi – auditoriya mashg‘ulotlari, mustaqil ishlar va o‘quv rejasida ko‘zda tutilgan boshqa faoliyatlarini o‘z ichiga oladi. O‘quv fani (moduli)ni o‘rganish uchun talaba tomonidan sarflangan umumiy mehnat sarfi miqdori (auditoriya va mustaqil ish soatlari) bir o‘quv yilida 750- 800 soatni tashkil etishi lozim. Ayni o‘rinda aytib o‘tish zarurki, kreditlar auditoriya soatlari bilan chegaralanib qolmay, balki talabaning auditoriyadan tashqari sharoitda ham o‘quv fani (moduli)ni o‘zlashtirish uchun sarflaydigan yuklamani ham inobatga olgan holda belgilanadi. Odatda o‘quv rejasiga kiritilgan fanlar bo‘yicha ajratiladigan kreditlar soni 3 ga teng. Ba’zan o‘quv fani uchun ajratilgan kredit soni 3 tadan ko‘p yoki kam bo‘lishi mumkin. Kreditlar barcha (majburiy va ixtiyoriy) tanlangan o‘quv fanlari bo‘yicha taqsimlanadi. Kreditlarning taqsimlanishida fan bo‘yicha kurs loyihalari va amaliy ishlarining mavjudligi inoatga olinadi. O‘quv fani uchun ajratiladigan kreditlar miqdori fanning murakkabligi hamda talabalar tomonidan uning o‘zlashtirilishiga bog‘liq bo‘ladi. YeSTSda kreditlar yig‘indisi semestrda – 30 Кредит” атамаси (ЕСТS - credit) – “синовдан ўтди” 456 tani, o‘quv yili davomida – 60 tani, bakalavriat davrida esa – 240 ni tashkil etadi. YeSTS kredit texnologiyasiga o‘tishdan ko‘zlangan maqsad talabalarga xorijda o‘qishni davom ettirish uchun oliy yurtini tanlashda shart-sharoit yaratish; muayyan davlatdagi mavjud ta’lim olish muddatining xorijiy davlatlarda tan olinishini ta’minlash; Yevropa oliy o‘quv yurtlari o‘quv rejalarini o‘rganish va shu asosida o‘quv jarayonini takomillashtirish; talabalar qobiliyatini to‘la rivojlantirish va o‘qitishning yuqori natijalariga erishish. Modul-kredit tizimi ham muayyan tamoyillarga tayanadi. Ular: Axborot targ‘iboti quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1) almashish sxemasiga kiritilgan talabalarning o‘qish natijalari haqida bir- biriga o‘z vaqtida axborot yetkazib turish; 2) oliy o‘quv yurtlarining o‘z axbrot paketlari bilan muntazam almashib turishlari, ta’lim xizmatlari doirasida bir-birini imkoniyatlarini o‘rganish; 3) oliy o‘quv yurtlarida, YeSTS haqida to‘la ma’lumotlarning mavjudligi. “Модул - кредит тизими – ҳар бир ўқув фани (модули)нинг талабалар томонидан маълум миқдордаги кредит бирликлари асосида ўзлаштирилишини таъминловчи тизим 1. Transferancy – ЕСТS тизимига хоҳлаган шахс ёки ташкилотнинг тўсиқсиз киришига шарт - шароит яратиш. Ушбу шарт - шароит кучли ахборот тарғиботи воситасида яратилади, унинг натижасида умумий янгилик, аниқлик ва очиқлик муҳитишакллантирилади. 457 2. Аgreement – талаба билан иккала олий таълим муассасасининг ЕСТS координаторлариорасида тайёрлаш мазмуни, ўқув тартиби ва муддатлари, аттестация тадбирлари, ўқув режаларидаги фарқни бартараф этиштартиблари ҳақида ўзаро келишувларини англатади. 3. Сredits – Host (талаба қабул қиладиган) университетида муваффақиятли ўтилган барча фанлар Post (талабани бошқа ОТМга юборган) университетда ҳисобга олиниши зарур. 4. Таълимнинг инсонпарварлашуви – шахснинг турли таълим хизматларига бўлган эҳтиёжини қондириши ва таълим жараёнида инсон қобиятининг очилишини англатади. ЕСТS таълимни давом эттириш учун олий таълим муассасасини, ўқув фанларини ва ўқитувчиларни танлиш имкониятини беради. 5. Таълимнинг индивидуаллаштируви ҳар бир талабанинг индивидуал режа ва таълим дастурларига эга эканлигини ифода этади. Талаба танлови асосидаги фанлар 70 % ни, мажбурий фанлар эса 30 % дан ошмайди. Талабанинг мустақил иш ҳажми 70 % ни, аудиториядаги иши эса 30 % ни ташкил этади. Ушбу кўрсаткичлар индивидуал таълимни ташкил қилишга асос бўлиб хизмат қилади. 6. Таълимнинг самарадорлиги гуруҳда индивидуал ўқитишли аудитория машғулотлари ва талабанинг муставқил ишларини уйғунлаштириш орқали таъминланади. Аудитория ўқув вақтининг 70% гача қисмини индивидуал ўқитишга, шунингдек умумий ўқув вақтининг 70%гача қисмини мустақил ишга ажратилиши ўқув фанларининг талабалар томонидан ўз қобилиятлари даражасида ўзлаштиришга имкон яратади. Бу асосида таълимнинг самарадорлиги таъминланади. 458 Zamonaviy o‘qitish texnologiyasi, OTMning jihozlanganligi, professor- o‘qituvchilar tarkibi faqat darajali, yuqori malakali kadrlardan iborat bo‘lishi, o‘qitishning yuqori sifatlari – YeSTS uchun dastlabki zaruriy talablar hisoblanadi. O‘quv jarayonini tashkil etishning ushbu tizimi, quyidagi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. O‘quv rejasi bo‘yicha barcha o‘quv fanlari ikki guruhga bo‘linadi: 1) majburiy fanlar; 2) talaba tomonidan ixtiyoriy tanlanadigan fanlar. Ular taxminan 1:2 nisbatda bo‘ladi. Har bir talaba shaxsiy o‘quv rejasiga ega bo‘lishi zarur. Qolaversa, talaba har bir o‘quv fani bo‘yicha o‘qituvchini tanlash huquqiga ega. Modul-kredit tizimi uchun har bir semestrda o‘rganiladigan fanlarning soni kamida 3 ta, ko‘pi bilan 7 ta bo‘lishi, mustaqil ishga ajratilgan soatlarning auditoriya soatlaridan ko‘pligi o‘ziga xos jihatlar sanaladi. Transkript ta’lim natijalarining tan olinishi uchun majburiy hujjat sanaladi. Unda talaba o‘qiyotgan davlatda qabul qilingan baholash tizimi hamda o‘z mamlakatida olgan baholari to‘g‘risidagi ma’lumot beriladi. O‘quv fanlari bo‘yicha dasturlar “sillabus” deb nomlanib, ular quyidagi tarkibiy tuzilmaga ega bo‘ladi: Асосий ҳужжат транскрипт (transcript of ruords) – унификациялашган ҳужжат бўлиб, ягона шаклга эга 459 - o‘quv fanining to‘liq nomi va uning o‘quv rejasidagi tartib raqami; - o‘quv fanini o‘rganishdan ko‘zlangan maqsad; - o‘quv fanining qisqacha mazmuni; - mashg‘ulotlar jadvaliilovasiga asoslangan taqvimiy reja; - o‘qitish texnologiyasi; - talabaning mas’uliyati va unga qo‘yilgan talablar; - talabalar bilimini baholash tartibi va mezonlari; - asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxati Modul-kredit tizimiga ko‘ra o‘quv mashg‘ulotlari shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitish texnologiyalari va talabaning mustaqil o‘qib-o‘rganishiga asoslanadi. Ta’limning birinchi bosqichida har bir talabaga axborot paketi beriladi. Unda ma’lumotlar mavjud bo‘lib, ular talabalarga modul- kredit tizimi bo‘yicha muvaffaqiyatli ta’lim olish shartlaridan xabardor bo‘lish imkoniyatini yaratadi: - oliy ta’lim muasasasi haqida ma’lumot; - o‘quv rejasi; - o‘quv jarayonining grafigi; - o‘quv fanlarining mazmuni; - OTMda mavjud bo‘lgan o‘qitish tizimining - metodik xususiyatlari haqida ma’lumotlar; - talabalar bilimini baholash tizimi va baholar shkalasi haqida ma’lumotlar; - ijtimoiy-maishiy shart-sharoitlarga oid ma’lumotlar; - OTM faoliyatining tarixiy taraqqiyoti va uning zamonaviy rivojiga oid ma’lumotlar; - qo‘shimcha ta’lim xizmatlari to‘g‘risida ma’lumotlar. O‘quv kreditlarini hisoblashda haftalik auditoriya o‘quv yuklamasi 36, talabalarning haftalik mehnat sarfi o‘rtacha 54 soat miqdorida qabul qilingan. Modul-kredit tizimi bo‘yicha tashkil etiladigan ta’lim uchun ham ta’lim 460 standartlariga muvofiq ishlab chiqilgan o‘quv rejasi ta’lim jarayoni uchun asosi bo‘lib xizmat qiladi. Aynan o‘quv rejasiga muvofiq o‘quv faoliyatining turlari bo‘yicha talabalar tomonian sarflanadigan mehnat sarflari aniqlanadi. O‘quv faoliyati turlari bo‘yicha mehnat sarflarini hisoblash taxminan shunday kechadi (4-jadval): 4-jadval O‘quv faoliyati turlari bo‘yicha kreditlar taqsimoti (namuna) № DTS asosida o‘quv faoliyatining nomi Haftalar soni Auditoriya soatlari Umumiy o‘quv yuklamasi Kredit 1. Nazariy va amaliy ta’lim 136 [136∙36] 136∙54=734 4 7344∙0,02 9=213 2. Pedagogik amaliyot 8 288 432 13 3. Bitiruv ishi 5 5∙36=180 5∙54=270 8 4. Attestasiya 19 - 6 5. Ta’til 32 - Jami 204 5508 8262 240 Kreditlarni hisoblash va ularni o‘quv faoliyatlari turlari, bloklar - alohida fanlar bo‘yicha taqsimlashda o‘tish koeffisiyenti (Ko‘t)ni aniqlash talab etiladi: Ko‘t= 240:8262-0,029 Bu yerda: 240 – bakalavriatning YeSTS bo‘yicha umumiy mehnat sarflari yig‘indisi, soat. Jami kreditlar soni talabalarning mehnat sarfiga ko‘ra o‘tish koeffisiyenti (0,029)ga ko‘paytiriladi. O‘quv faoliyatining turlari, bloklar va 461 alohida o‘quv bo‘yicha kreditlarni hisoblash quyidagi namuna bo‘yicha amalga oshiriladi (5- jadval)111: 5-jadval Fanlar bloklari bo‘yicha kreditlar taqsimoti № Fanlar bloklarining nomlanishi Auditoriya soatlari Umumiy o‘quv yuklamasi Kredit 1. Umumgumanitar va ijtimoiy fanlar 1214 (≈25 %) 1726 50 2. Matematik va tabiiy- ilmiy fanlar 846 (25 %) 1292 37 3. Umumkasb fanlari 2034(50 %) 3682 89 4. Ixtisoslik fanlar 468 (≈10 %) 794 23 5. Qo‘shimcha fanlar 334 (≈5 %) 450 14 6. Malakaviy amaliyot 432 6 648 9 19 7. Bitiruv ishi 180 270 8 Jami 5508 8262 240 O‘quv jarayoni modul-kredit tizimi asosida tashkil etilganida, odatda 4 balli yoki 100 foizli baho shkalasi qo‘llaniladi (6-jadval). 6-jadval Modul-kredit tizimi asosida baholash shkalasi 4 balli baho shkalasi 100 foizli baho shkalasi 111 Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. Инновацион таълим технологиялари ва педагогик компетентлик. УМК. – Тошкент, 2016. – Б. 81. 462 A-4 b mashg‘ulotlarda qatnashishi – 5% V-3,5 b joriy nazorat (test) – 30 % (odatda 10 % dan 3 marta) S-3 b mustaqil ta’lim – 15 % (o‘rtacha 5 % dan 3 marta) D -2,5 laboratoriya ishi – 10 % Ye-2 b kurs loyihasi (ishi) – 10 % F- 1,5 b yakuniy imtihon – 30 % F-1 b Yevropa mamlakatlarida modul-kredit tizimi bo‘yicha faoliyat yuritayotgan universitetlarda baholash mezonlari va darajalari quyidagicha (7-jadval): 7-jadval Baholash mezonlari va darajalari Baholar ta’rifi Shartli belgisi O‘zlashtiris h % Baholash mezoni Tayyorgarlik darajasi A’lo A 90-100 (baholash) Bilimlarni umumlashtira oladi, ma’lumotlarni baholaydi, tahlil qiladi, tushunadi, biladi 4-daraja (ijodiy daraja) Juda yaxshi V 80-90 (sintez va tahlil) Bilimlarni sintezlaydi, tahlil qiladi, qo‘llaydi, tushunadi, biladi 3-daraja (ko‘nikma va malakalarga egalikni to‘la namoyish etish darajasi) Yaxshi S 70-80 Bilimlarni qo‘llaydi, 3-daraja 463 qo‘llash tushunadi, biladi (ko‘nikma va malakalarga egalik darajasi) Qoniqarli D tushunish Bilimlarni tushunadi, biladi 2-daraja (bilimlarni qayta tiklash darajasi) Yetarli Ye 50-60 bilish Bilimlardan xabardor 1-daraja (tasavvur etish darajasi) Yetarli emas, qo‘shimcha yana ishlash talab qilinadi FY 40-50 Bilimlardan yomon xabardor 0-daraja (yomon tasavvur etish darajasi) Yetarli emas, qo‘shimcha yana juda ham qo‘p ishlash talab qilinadi F 40 kam Bilimlardan mutlaqo xabardor emas 0-daraja (mutlaqo tasavvur eta olmaslik darajasi) O‘quv fani (moduli) materialining 90-100 % o‘zlashtirilishi uchun “a’lo” baho qo‘yiladi. Bu kasbiy tayyorgarlikni 4-darajasiga teng bo‘lib,“ijod darajasi” deb belgilanadi. Agarda o‘quv fani (moduli) dasturi bo‘yicha materiallar kamida 50 % o‘zlashtirilsa, u holda “yetarli” bahosi qo‘yiladi va u o‘zlashtirishning “tasavvur etish darajasi” deb belgilanadi. O‘quv fani 464 materiallarining 40 % dan kam o‘zlashtirishi, tayyorgarlikning 0-darajasi (“mutlaqo tasavvur eta olmaslik darajasi”)ga teng hisoblanadi. Har bir kurs yakunlangandan so‘ng talaba kreditni yakunlaganligi to‘g‘risidagi guvohnomaga ega bo‘ladi. Masofaviy ta’lim Masofali o‘qitish zamonaviy ta’limning eng muhim va tobora ommaviylashib borayotgan shakli sanaladi. Zamonaviy sharoitda axborot- kommunikasion texnologiyalarning tezkor rivojlanishi ta’lim jarayonida ularning imkoniyatlaridan foydalanish uchun qulay sharoitni vujudga keltirdi. Ayni vaqtda yetakchi xorijiy mamlakatlar masofadan o‘qitish borasida boy tajriba to‘plangan112. Internet tarmogini keng tarqalishiga olib keldi, buni esa biz London Iqtisodiyot Maktabini tekshirish natijasida shunga amin bo‘ldiq yoshlarning 74% 9 yoshdan 19 yoshgacha bulgan yoshlar orasida internet tarmogidan hattoki uyda foydalanishgan, 98% yoshlar har joylarda internet tarmogidan foydalanish mumkinligini ko‘rsatadi, 24% yohslar esa doimiy har kuni maktabda internet tarmogidan foydalanishgan. 40 % yoshlar esa doimiy har kuni internet tarmogidan foydalanisgan. Bu esa bizga haqiqatdan ham texnologiyardan foydalanish maktablarda va darsdan tashqarida bo‘lgan pedagogic amaliyotlardan foydalanishda muhim sifat bo‘lib xizmat qilishini kursatadi. Shunga qaramay yoshlar texnologiyalardan darsadan tashqarida bo‘lgan paytlarida faqat maktab mashgulotlarinigina emas balki boshqa narsalarda foydalanishlarini ko‘rsatib berdi, va shu borada turli tadqiqotlar va o‘qituvchilarning fiklarini ko‘radigan bo‘lsak ular ICT dasturini darsdan va sinfdan tashqarida bo‘lgan mashgulotlarni qisqartirish va sinfdan tashqari paytlarida internet tarmogini qisqartirish kerakligini malahat berishni va shuni inobatga olish kerakligi takidlashishdi. Shu borada yana bir pedagog Bridget Somekh ham uz etirozini bildirdi:Agar biz ICT dasturini 21 asr boshida qo‘llasaq dars jarayonidagi va darsdan tashqarida bo‘lgan mashgulotlarni o‘rgartirish lozim Ko‘p yoshlar internet 112 Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. Инновацион таълим технологиялари ва педагогик компетентлик. УМК. – Тошкент, 2016. – Б. 83. 465 tarmogidan bemalol foydalana olishadi o‘zlarining kompyuteri orqali, uyali telefonlari orqali, bunda esa ICT tarmogini ozgina cheklashtirish lozim (Somekh 2006, p.121). Pedagog Somekh yana shuni takidlaydiki an’anaviy kitoblarda yozilgan va kursatilgan narsalarni internet turli usullar bilan ko‘rsatib beradi. Kitoblar esa bir uzunlikka bo‘lishi lozim ekanligini bildiradi. Yana shu narsani etiborga olish kerakki kitoblarni o‘qish va o‘rganish ma’lum bir muddatni o‘z ichiga oladi, internetda esa aksincha ozgina vaqt davomida o‘qib o‘rganish muhimligini ko‘rsatib o‘tiladi. Yana shuni e’tiborga olish kerakki internet tarmogidan foydalanish judaa tez, qulay, urgartirish mumkinligi ham ijobiy fikrni bildiradi. Hozirgi kunda dunyoning barcha va turli maktablarida mashgulotlaning xilma xilligi, turi ko‘pligini inobatga oladigan bulsaq dars jarayonida hamda darsdan tashqarida, uyda beriladigan mashgulotlar yoshlarni ishlanishini ta’minlaydi. Pedagog Somekhning takidlashicha shunga o‘xshash mashgulotlarni bajarishda yoshlarning texnologiyalardan foydalanib ishlashi haqiqatdan ham o‘z mevasini beradi deb takidlaydi va hattoki bu yoshlar orasida intizomni yaxshilaydi diydi. Somekhning aytishicha an’anaviy bilib olish dasturi hozirgi yoshlarga mos emas, ularning xohish istakalrini tadbiq qilishda texnologiyalarning o‘rni haqiqatdan ham yuqori ekanligi bildiradi113. 113154-155. Масофавий таълим – муайян нуқтадан ахборот - коммуникация воситалари (видео, аудио, компьютер, мультимедиа, радио, телевидение ва б.) ёрдамида таълим хизматларини кўрсатиш, таълимий маҳсулотларни тарқатиш ва етказиб беришдаи анъанавий ҳамда инновацион шакл, метод, воситаларга асосланган ҳолда таълим ресурсларидан фойдаланишга йўналтирилган таълим 466 Masofaviy ta’lim texnologiyasi 1969 yilda Angliya premyer-ministri G.Vilson tashabbusiga ko‘ra shakllantirilgan deb hisoblanadi. Ammo masofadan o‘qitish ancha oldinroq, ya’ni, birinchi barqaror, muntazam pochta aloqasining shakllanish davrida yuzaga kelgan. 1858 yildan boshlab London universitetida barcha xohlovchilarga ularning mustaqil bilim olishlari, barcha ixtisosliklar va barcha sohalardagi akademik daraja uchun imtihon topshirishlariga ruxsat etilgan. 1938 yildan buyon Sirtqi ta’lim bo‘yicha Xalqaro kengash, 1982 yildan boshlab, Masofaviy ta’lim bo‘yicha Xalqaro Kengash nomi bilan mashhur xalqaro ta’lim tashkilotlari sifatida faoliyat ko‘rsatmoqda. Ochiq universitetlardagi o‘qish xarajatlari an’anaviy institutlarda o‘qitishga qaraganda 8-10 marta arzon. M: Angliyada turg‘un o‘qishga 3000, masofaviy o‘qitish orqali bilim olishga esa atiga 300 funt sterling to‘lanadi. Binolarga xizmat ko‘rsatish, jihozlar va laboratoriya uchun xarajatlar, o‘qituvchi, ma’muriyatlar va xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar shtati qisqaradi. Ta’lim oluvchilarga filiallar tarmog‘i, telestudiya va kompyuter tarmog‘i orqali maslahatlar beriladi. Angliyada o‘quvchilarni tayyorlash dasturi 130 ta kursni o‘z ichiga qamrab oladi, ularning ko‘plari fanlararo bog‘lanish xususiyatiga ega. Masofaviy ta’lim AQShda o‘tgan asrning 60- yillarning o‘rtalaridan, Yevropada esa 70-yillarning boshlarida jadal rivojlana boshlandi. O‘qitishning bu shakli ta’lim oluvchilar va o‘qituvchilarning bir-birlari hamda o‘qitish vositalari bilan o‘zaro ta’sirining maqsadga yo‘naltirilgan interfaol jarayonidan iborat bo‘lib, bunda ta’lim jarayoni ularning geografik fazoviy joylashishiga bog‘liq bo‘lmaydi. Ta’lim jarayoni kichik tizimlardan iborat, ya’ni o‘qitish maqsadi, mazmuni, metodlari, vositalari, tashkiliy shakllari, nazorat, o‘quv- moddiy, moliyaviy-iqtisodiy, me’yoriy-huquqiy va marketing kabi elementlarni qamrab olgan o‘ziga xos pedagogik tizimda kechadi. Axborot-ta’lim muhiti ma’lumotlarni uzatish vositalari, axborot resurslari, o‘zaro muloqot bayonlari, foydalanuvchilarning ta’lim olishga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan apparat- dasturiy, tashkiliy- uslubiy ta’minot va boshqalar masofadan ta’limning tizimiy-tashkiliy majmui 467 sanaladi. Masofaviy ta’lim o‘qitishning an’anaviy usullaridan foydalanish, turg‘un sharoitda o‘qish imkoniyatiga ega bo‘lmagan, imkoniyatlari tibbiy shart-sharoitlar tufayli chegaralangan shaxslar, shuningdeq kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish kurslarining tinglovchilari, xorijiy mamlakatlarning ta’lim muassasalarida o‘qitish istagida bo‘lgan abituriyentlar, ikkinchi mutaxassislikni egallashni xohlovchi kadrlarga juda qulay sharoitni yaratib beradi. Mazkur ta’limni tashkil etishda o‘qituvchilarning faoliyati faqat o‘quv axborotlarini uzatish bilan cheklanmaydi. Shu sababli bu turdagi ta’limni tashkil etishga bir necha mutaxassis jalb qilinadi. Ular o‘z vazifalariga ko‘ra turlicha nomlanadi. Xususan114: 114 Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. Инновацион таълим технологиялари ва педагогик компетентлик. УМК. – Тошкент, 2016. – Б. 84. 1. Ўқитувчи – масофавий таълимни ташкил этишда фойдаланиладиган ўқув - методик қўлланмаларнинг муаллифи. 2. Модератор – масофавий таълим негизида ташкил этилаётган семинар, тренинг, давра суҳбати ва форумларга бошчилик қилувчи (бошқарувчи) педагог (мулоқот жараёнининг тўғри ташкил этилишини таъминлайди, билдирилаётган фикрларни умумлаштиради, зарур бўлганда уларни тўғрилайди, таълим олувчиларнинг мустақил фикрлаш ва ишлаш қобилиятларини ривожлантиради, билиш фаолиятларини фаоллаштиради). 3. Тьютор (лот. “tutorem”) – ўқув курслари учун интерфаол методларни танловчи, маъруза ўқитувчиси билан талаба ўртасида таълимий алоқани ўрнатувчи педагог (устоз, мураббий). 4. Эдвайзер (фр. “avisen” – “ўйламоқ”, “advisor” – “ўйловчи”) битирув малакавий иши, курс лойиҳаларининг таълим олувчилар томонидан индивидуал, мустақил бажарилиши вақтида методик ёрдам берадиган маслаҳатчи. 468 Masofaviy ta’lim tizimida produktiv, reproduktiv, muammoli bayon, evristik va ilmiy izlanish (tadqiqot) metodlari qo‘llaniladi. Mazkur tizimda o‘qitish vositalari sifatida quyidagilardan foydalaniladi: - kitoblar (bosma va elektron shaklda); - didaktik materiallar; - kompyuter o‘quv tizimlari (oddiy va multimedia shaklida); - audio o‘quv axborotlari; - video o‘quv axborotlari; - virtual stendlar; - trenajyorlar; - ma’lumotlar bazasi; - texnik vositalar – radio, televideniye, magnitofon, videomagnitofon, kinoproyektor, diaproyektor, videoproyektor, kodoskop, kompyuter, Internet tarmog‘i va b. 5. Фасилитатор (лот. “facilis”, ингл. “facilitator” – енгил, қулай) – масофавий таълим хизматидан фойдаланаётган гуруҳларнинг фаолиятини муаммонинг ечимини топишга йўналтирувчи, гуруҳларда юзага келадиган мулоқотни ривожлантирувчи, шунингдек, гуруҳлар фаолиятини холис, самарали баҳоловчи педагог. 6. Инвигилатор – масофавий таълим асосида ташкил этиладиган ўқитиш натижаларини назорат қилувчи мутахассис - педагог. 469 O‘quv kurslarida bir tinglovchining o‘rniga boshqa tinglovchi qatnashishi, uning o‘rniga sinov topshiriqlarini topshirishning olini olish maqsadida H tizimida nazorat videokonferensiyalarni tashkil etilishiga asoslanadi. Masofaviy ta’lim tizimiga ko‘ra mashg‘ulotlar ma’ruza, seminar, laboratoriya mashg‘uloti, kurs ishi, sinov, imtihon, maslahat, mustaqil ish kabi shakllarda yo‘lga qo‘yiladi. Avvaldan yozib olingan videoma’ruzalar ta’lim oluvchilarga ma’ruzalarni tinglash va ko‘rish uchun sharoit yaratsa, faksimal aloqa, xabar, topshiriqlarni tarmoq orqali tezkor almashinish talabalarga o‘zaro teskari aloqa orqali o‘qitish imkonini beradi. Zamonaviy sharoitda telekommunikasiya vositalari – bosma matnlar, audio va videoyozuvlar o‘rni elektron o‘quv- axborot resurslari, dasturlari bilan to‘ldirilmoqda. Masofadan o‘qitishning tashkiliy-metodik modeli sifatida quyidagilar tavsiflanadi: - eksternat asosida o‘qitish; - bir universitet negizida o‘qitish; - bir necha o‘quv yurtining hamkorligi; - maxsus masofaviy o‘qitish maqsadida tashkil etilgan avtonom ta’lim muassasalari; - avtonom o‘qitish tizimlari; - multimedia dasturi asosida norasmiy integrallashgan masofali o‘qitish; - yagonalik modeli va b115. Hozirda rivojlangan xorijiy mamlakatlarda Hning quyidagi modellari (YuNESKO, 2000 yil) amal qilmoqda (1-rasm): 115 Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. Инновацион таълим технологиялари ва педагогик компетентлик. УМК. – Тошкент, 2016. – Б. 85. 470 3-rasm. Masofaviy ta’limning yetakchi modellari. Quyidagi ushbu modellarning mohiyati ochib beriladi. 1.Birlamchi model (u faqat Hni tashkil etishga xizmat qiladi; unga ko‘ra ta’limning kunduzgi shakli zarur bo‘lmaydi; ta’lim barcha holatlarda masofadan tashkil etiladi; o‘qituvchi va ta’lim oluvchilar o‘quv faoliyatining Етакчи моделлар Бирламчи модел Иккиламчи модел Аралаш модел Франчайзинг Узоқлаштирилган аудиториялар Консорциум Валидация Лойиҳалар 471 shakl, metod va vositalarini erkinlik tanlash huquqiga ega; vaqt va o‘quv jadvallariga qat’iy chegaralar qo‘yilmaydi; hududiy markazlar tashkil etilgan bo‘lib, ularda ta’lim oluvchilar o‘qituvchilardan maslahat olish, yakuniy imtihonlarni topshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi; Buyuk Britaniyaning Ochiq universiteti (United Kingdom Open University) ana shu model asosida faoliyat ko‘rsatadi). 2. Ikkilamchi model (unga ko‘ra ta’lim qisman OTMda, qisman masofali dastur asosida tashkil etiladi; har ikki holatda ham dars jadvallari, o‘qitish dasturlari, imtihonlar va baholash mezonlari bir xil bo‘lib, e’tibor amaliy tajribaga, pedagogika innovasiyalarni tadqiq etishga qaratiladi; Avstraliyadagi Yangi Angliya universiteti (University of New England) shu model asosida ishlaydi). 3. Aralash model (Hning turli shakllari, bir necha shakllarning integrasiyasiga asoslangan model; ta’lim oluvchilar H kurslari va universitet dasturlarini o‘zaro parallel ravishda o‘zlashtiradi; an’anaviy kurslar doirasida virtual seminar, taqdimot va video-ma’ruzaga asoslangan mashg‘ulotlar tashkil etiladi; bu kabi integrallashgan kurslar Yangi Zelandiyaning Massey universiteti (Massey University, New Zealand)da tashkil etiladi. 4. Konsorsium (lot. “consortium” – “sheriklik”, “birgalikda ishtirok etish”; Hni tashkil etuvchi ikki universitetdan iborat birlashma; universitetlar o‘quv materiallarini o‘zaro almashtiradi yoki muayyan vazifalarni o‘zaro bo‘lishib olgan holda bajaradi; m: bir universitet H uchun o‘quv materiallarini tayyorlasa, ikkinchisi virtual o‘quv guruhlarini o‘qituvchilar bilan ta’minlaydi yoki H dasturlarining akkreditasiyasini ta’minlaydi; bunday holatda universitet, uning markazlari, fakultetlari, nodavlat tashkilotlari, davlat muassasalari universitetlar bilan hamkorlikka erishishlari mumkin; Kanadadagi Yetakchi modellar 5. Franchayzing (ingl. “franchise” – “lisenziya”, “huquq”; o‘zaro hamkor universitetlarning bir-birlariga o‘zlari tomonidan tashkil etiladigan H kurslarini tashkil etish huquqining berishi; ushbu model asosida ta’lim oluvchilar garchi muayyan universitetda tahsil olsalar-da, konsorsiumga a’zo yetakchi oliy ta’lim muassasasining talabasi oladigan hajmda sifatli ta’lim xizmatlaridan foydalanish huquqiga, qolaversa, ular kabi diplomga ega 472 bo‘ladi; Buyuk Britaniyaning Ochiq universiteti qoshidagi Biznes Maktabi (Open University Business School, Great Britain) bilan o‘zaro hamkorlikka erishgan Sharqiy Yevropadagi qator universitetlar ana shu modelga asoslanib faoliyatni tashkil etadi). 6. Validasiya (ingl. “validation” – “qondirish”; ta’lim mahsuloti, ta’lim xizmatlari yoki ta’lim tizimi iste’molchilari ehtiyojlarining qondirilishi; masofali ta’limning keng tarqalgan bu modeliga ko‘ra o‘zaro hamkor ta’lim muassasalari tenglik tamoyiliga muvofiq Hni barcha darajada birgalikda tashkil etish xususida kelishib oladi; ularning biri diplom validasiyasi, ikkinchisi o‘quv kurslari, dasturlarini akreditasiya qiladi, uchinchisi namunadagi diplom hamda sertifikatlarni berish uchun mas’ul bo‘ladi, ilmiy darajalar beradi va h.k.). 7. Uzoqlashtirilgan auditoriyalar (unga ko‘ra zamonaviy axborot texnologiyalari va innovasion xarakterdagi ta’lim vositalari keng qo‘llaniladi; bir oliy o‘quv yurtida tashkil etilayotgan o‘quv kurslari, ma’ruza va seminarlar undan uzoq masofada joylashgan ta’lim muassasalarining o‘quv auditoriyalarga telekommunikasiya vositalari orqali sinxron teleko‘rsatuv, videoanjuman va radioeshittirish ko‘rinishida uzatiladi; o‘qituvchi bir vaqtning o‘zida talabalarning katta auditoriyasi bilan ishlaydi; AQShning Viskonsiya universiteti (Wisconsin University, USA), Xitoyning markaziy radio va televedeniye universiteti (China Central Radio and TV University)da Hning ushbu modelidan foydalaniladi. 8. Loyihalar (u davlat ta’lim yoki ilmiy-tadqiqot dasturlari doirasida keng qamrovlik loyihani amalga oshirish uchun mo‘ljallanadi; asosiy e’tibor o‘quv materiallarini tayyorlovchi yetakchi mutaxassislar, xodimlar, H kurslarini tashkil etadigan o‘qituvchi va olimlardan iborat ilmiy-metodik markazni shakllantirishga qaratiladi; markaz tomonidan tayyorlangan H kurslari muayyan davlat hududida katta auditoriyaga uzatiladi; loyiha doirasida rejalashtirilgan ishlar bajarilgach (tugatilgach) yakunlanadi; Afrika va Lotin Amerikasining rivojlanayotgan davlatlarida turli xalqaro tashkilotlar tomonidan qishloq xo‘jaligi, agrotexnika, ekologiya bo‘yicha tashkil etiladigan ana shu modelga misol bo‘la oladi). 473 Masofaviy ta’lim ham barcha ta’lim turlari kasbi muayyan tamoyillar asosida tashkil etiladi. Ular (2-rasm): 2-rasm. Masofaviy ta’limining ustuvor tamoyillari. Quyida ushbu tamoyillarning mohiyati ochib beriladi. Устувор тамойиллар Интерфаоллик тамойили Бошланғич билимларга эгалик тамойили Индивидуаллик тамойил Таълимнинг аниқ вақтга асосланганлиги тамойили Идентификациялаш тамойили Таълимнинг ошкоралиги ва ўзгарувчанлигини таъминлаш тамойили Замонавий ахборот технологияларини қўллашнинг педагогик мақсадга эгалиги тамойили 474 1. Interfaollik tamoyili (u talaba va o‘qituvchi o‘rtasidagi aloqani ta’minlab qolmay, balki talabalar o‘rtasida o‘zaro aloqani yuzaga keltiradi). 2. Boshlang‘ich bilimlarga egalik tamoyili (masofaviy o‘qitish tizimida tinglovchilarning oldindan tayyorgarlik ko‘rishlari, texnik vositalari – kompyuter, model, elektron doska va b. bilan ta’minlanishi, Internet aloqa tizimiga ulanishi, tizimda samarali ishlay olish malakalariga ega bo‘lishlar muhim). 3. Individuallik tamoyili (bu tamoyil real o‘quv jarayonida kirish va oraliq nazoratlari o‘tkazilishini, ularning natijalarini tahlili asosida individual o‘quv rejalari tuzilishini ifodalaydi). 4. Identifikasiyalash tamoyil (u masofaviy o‘qitish tizimida mustaqil ta’lim natijalarini nazorat qilish shakli bo‘lib, talabalarning BKM darajasini o‘rganishda bevosita muloqot videokonferensiyalaridan foydalanish, shu maqsadda samarali texnik vositalarni qo‘llashni nazarda tutadi). 5. Ta’limning aniq vaqtga asoslanishi tamoyili (unga ko‘ra o‘quv jadvali qat’iy rejalashtiriladi va rejalashtirilgan jadvalga qat’iy rioya qilinishi nazoratga olinadi). 6. Ta’limning oshkoraligi va o‘zgaruvchanligini ta’minlash tamoyili (Hning yosh, ma’lumoti jihatidan turlicha bo‘lgan talabalar uchun qulayligini, o‘qitishning ochiq rejalashtirilishini; ta’lim vaqti, sur’ati va joyini erkin tanlash imkoniyati mavjudligini; o‘quv mashg‘ulotlarida ixtiyoriy qatnasha olishini, izchilliq tizimliliq uzviylik nuqtai nazaridan o‘quv materiallarining muntazam o‘zgarib borishini ta’minlash imkoniyatiga egaligi tavsiflaydi). 7. Zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llashning pedagogik maqsadga egaligi tamoyili (unga ko‘ra H tizimini loyihalashtirish, yaratish va tashkil etishda mavjud texnik vositalarini maqsadga muvofiq qo‘llanilishi tahlil qilib borilishi hamda ularni qo‘llashda yo‘l qo‘yilishi ehtimoli bo‘lgan xatolarning oldi olinishi lozim). O‘quv yurtlarida Hning tashkil etilishi muayyan jarayon sifatida kechadi. Tabiiyki, har bir jarayon ma’lum bosqichlarda amalga oshiriladi. Masofaviy 475 ta’limni tashkil etish bosqichlar quyiagilardir: O‘quv muassasaslarida Hni amalga oshirish quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi (3-rasm): 3-rasm. Masofaviy ta’limni amalga oshirish bosqichlari. Ayni o‘rinda Hni amalga oshirish bosqichlarining mohiyati xususida so‘z yuritiladi. 1. Tahlil bosqichi (unda o‘quv muassasining Hni tashkil etishga bo‘lgan ehtiyoji, ta’lim oluvchilarning soni, ta’lim shakli, metod va vositalari, loyihani amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan texniq dasturiy va inson resurslari, loyihani iqtisodiy asoslari tahlil qilinadi). 2. Loyihalashtirish bosqichi (unda tahlillar natijasida amalga oshiriladigan ishlar ko‘lami va texnik topshiriqlar loyihalashtiriladi). Амалга ошириш босқичлари Таҳлил босқичи Лойиҳалаштириш босқичи Жорий қилиш босқичи Ишга тушириш босқичи Ўқув контентларини яратиш босқичи Ривожлантириш босқичи 476 3. Joriy qilish bosqichi (ushbu bosqichda H jarayonini boshqaruvchi dasturiy majmua tegishli serverda o‘rnatiladi, tizimga muvofiq domen tanlanadi; H jarayonini boshqaruvchi dasturiy majmuadan foydalanish va unga texnik xizmat ko‘rsatishni ta’minlovchi xodimlarga ish o‘rgatish bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotlari tashkil etiladi). 4. O‘quv kontentlarini yaratish bosqichi (unda soha mutaxassislari bilan hamkorlikda Hning asosiy elementlaridan biri – o‘quv kontentlari yaratilib, ular ekspertlar tomonidan ekspertizadan o‘tkaziladi). 5. Ishga tushirish bosqichi (unda H jarayoni ishga tushiriladi; o‘quv jarayoni doimiy nazoratga olinadi; tizim xavfsizligi monitoring qilib boriladi). 6. Rivojlantirish bosqichi (unda yuqorida keltirilgan bosqichlarda mavjud bo‘lgan kamchiliklar to‘g‘rilanadi, yangi o‘quv kurslar yaratiladi, texnik imkoniyatlar kengaytiriladi, tizimning rivojlanishiga tegishli bo‘lgan ishlar ko‘lami bajariladi). Ushbu texnologiyalar ta’lim axborotlarini taqdim etish, ta’lim axborotlarini uzatish hamda ta’lim axborotlarini saqlash va qayta ishlash texnologiyalarini o‘z ichiga oladi. Masofaviy ta’lim texnologiyalari orasida elektron axborot- ta’lim resurslari (EATR) muhim o‘rin tutadi (5-rasm). Masofaviy ta’lim tizimida EATR elektron axborot tashuvchi vositalar – disketa, SD-ROM, DVD kabilarda o‘quv axborotini tashish yoki Internet tarmog‘i orqali elektron pochta orqali yuborish imkoniyatini ta’minlaydi. Масофавий таълим технологиялари таълимнинг белгиланган мазмун асосида амалга оширилишини таъминлашга йўналтирилган шакл, метод ва воситалар мажмуасидир 477 Masofaviy ta’lim texnologiyalari quyidagicha asosiy talablarga javob bera olishi zarur (5-rasm)116: 116 Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. Инновацион таълим технологиялари ва педагогик компетентлик. УМК. – Тошкент, 2016. – Б. 91. Асосий турлари ЎМнинг ишчи ўқув дастури ЭЎММ Электрон дарслик Электрон ўқув қўлланма Электрон маъруза матнлари Электрон методик қўлланма Машқлар тўпламлари Масалалар тўпламлари Методик кўрсатмалар Альбомлар, атласлар Хрестоматиялар Рақамли видео лавҳалар Ўқув ва ишчи йўриқномалар Амалий машғулотлар учун топшириқлар тўплами 478 Виртуал стендлар Имитацион тренажёрлар Электрон луғат ва маълумотномалар Лойиҳа ишлари (намуналар) Аудио ва видео материаллар, визуал анимациялар ЭЎММ ҳужжати Мультимедиа маҳсулотлари Тақдимотлар Педагогик амалиётни ташкил этишга доир ҳужжатлар тўплами (“Педагогик амалиётни ташкил этиш ва ўтказиш тўғрисида”ги Низом, педагогик амалиёт топшириқлари, талабаларнинг амалиётдаги Назорат - синов ишлари (тест саволлари тўплами, амалий топшириқлар, лаборатория ишлари вазифалари, ижодий лойиҳа, БМИ мавзулари, талабалар БКМни баҳолаш мезонлар Ишчанлик ўйинлари Очиқ on - linе курслари 479 5-rasm. EATRning asosiy turlari. Shu bilan birga H texnologiyalari quyidagi qo‘shimcha talablarga javob bera olishi zarur: 1. Adaptasiya (ta’lim oluvchining o‘z shaxsi, turar-joy sharoiti, moliyaviy ahvoli, psixologik va fiziologik xususiyatlari ko‘ra ta’lim jarayoniga moslasha olishi zarurligini ifodalaydi). 2. Iqtisodiy muvofiqlik (bu talab ta’lim tizimini moliyalashtirishda mablag‘lar miqdorining cheklanganligini bildiradi). 3. O‘zgaruvchanlik (u ta’lim sifati va mazmunini tezkor, izchil, uzluksiz yangilab borish, o‘quv manbalari va materiallarini modernizasiyalash zarurligini anglatadi). 4. Nazorat (o‘qitishning barcha bosqichlarida ta’lim natijalarini sifatli nazorat qilish, tinglovchi shaxsini aniqlash muhimligini ifodalaydi) Axborot texnologiyalarini ta’lim jarayoniga tatbiq etishda bu tizimda faoliyat olib boruvchi o‘qituvchilar malakasini oshirishga yuqori talablar qo‘yiladi. O‘qituvchi malaka oshirish tizimiga kelishlari bilan ta’lim berish subyektidan ta’lim olish obyektiga aylanadi va o‘quv jarayonidagi o‘zaro munosabatlar xarakteri o‘zgaradi. Blended learning. Blended learning (aralash o‘qitish) zamonaviy ta’limning nisbatan yangi, biroq, tobora ommalashib borayotgan shakli sanaladi. Ushbu shakldagi o‘qitish jarayonida talaba mustaqil ta’lim oladi, ammo ayni vaqtda unga guruh va o‘qituvchi Blended learning (аралаш ўқитиш) – онлайн ўқув материаллари ҳамда ўқитувчи раҳбарлигида гуруҳда таълим олишга асосланган ўқитиш шакли 480 tomonidan yordam ko‘rsatiladi. Guruhli mashg‘ulotlar davomida “blended learning” (aralash o‘qitish)ning qo‘llanilishi tufayli har bir talaba o‘quv materiallarini o‘zlashtirish borasida o‘zida ro‘y berayotgan ijobiy o‘zgarishlarni namoyon etgan holda muloqot ko‘nikmalarini o‘zlashtirib boradi, o‘tilgan materiallarni takrorlaydi va yangi mavzuni o‘rganishga tayyorlanadi. Blended learning (aralash o‘qitish) ko‘p holatlarda topshiriqlarga tayanadi va asosiy, muhim ma’lumotlar negizida tashkil etiladi, qo‘shimcha materiallar esa talabaga onlayn platforma orqali uzatib beriladi117. Blended learning (aralash o‘qitish) – onlayn o‘quv materiallari hamda o‘qituvchi rahbarligida guruhda ta’lim olishga asoslangan o‘qitish shakli93 Talaba mustaqil ta’lim olar ekan, guruhning boshqa a’zolari bilan onlayn rejimda tashkil etilayotgan muhokamada ishtirok etish orqali hamkorlik qiladi. Auditoriyada va onlayn rejimda tashkil etilayotgan mashg‘ulotlar vaqt miqdori bo‘yicha o‘zaro mos kelishi turlicha o‘zgarib turishi mumkin. Ta’limning turli bosqichlarida masofaviy va mustaqil ta’lim samarali ravishda qorishtirib yuboriladi. Aralash ta’lima o‘qituvchi rahbarligida tashkil etiladigan mashg‘ulotlar uchun soatlar hajmi kamaytiriladi degan faraz noto‘g‘ridir. Vlended learning (aralash o‘qitish)ning muvaffaqiyati ta’lim vositalarining to‘g‘ri tanlanishi bilan belgilanadi. Bu ta’lim shaklining afzalligi shundaki, talabaning o‘zi o‘quv materialini o‘zlashtirish tezligi va ta’lim jarayonining intensivligini o‘zi belgilaydi. Aralash o‘qitish o‘zida quyidagi Yevropa ta’limi modellarini jamlaydi: 117 Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. Инновацион таълим технологиялари ва педагогик компетентлик. УМК. – Тошкент, 2016. – Б. 92. 481 Bu shakldagi ta’lim quyidagi shaxslar uchun nihoyatda ahamiyatlidir: ish vaqti qat’iy tartibga solinmagan sohalarning xodimlari; ishlab chiqarish ajralmagan holda ta’lim olishlari lozim bo‘lgan korxona, tashkilot va firmalarning xodimlari; “jonli muloqotga asoslangan ta’lim” muhitida o‘qishni xohlovchi shaxslar uchun. Aralash ta’limning tarkibiy tuzilmasi ham o‘zgaruvchan hisoblanadi. Ayni vaqtda xorijiy mamlakatlarda aralash ta’limning o‘ndan ortiq shakllari mavjud. O‘qitish amaliyotida aralash ta’lim o‘z “o‘lcham” (ko‘rsatkich)lariga ega. Ular quyidagilardir: - malakali kadrlar guruhining shakllantirilganligi; - mahorat darslariga asoslangan ta’lim; - yuqori darajadagi yutuqlari kafolatlovchi muhit; - talabalarning o‘z shaxsiy ta’limiy yutuqlari uchun javobgarligi118. OTMda blended learning (aralash o‘qitish) quyidagilarga asoslanadi: Blended learning – aralash o‘qitish tizimi bo‘lib, ta’limiy konsepsiya hisoblanadi, qaysiki mustaqil ravishda bilimlarni onlayn orqali va kunduzgi holatda o‘qituvchi ishtirokida o‘rganiladi. Ya’ni “shu yerda va hozir” degan ma’nolarni tushuniladi. Brick and Mortar (kirpich i rastvor) ingliz tili 118 Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. Инновацион таълим технологиялари ва педагогик компетентлик. УМК. – Тошкент, 2016. – Б. 93. Масофавий таълим (distance learning). Аудиториятаълими (face-to face learning). Интернеттаълими (online learning). Узлуксизтаълим (lifelong learning) 482 idiomasi bo‘lib, an’anaviy ma’noni anglatadi. Demaq Brick and Mortar Education kunduzgi o‘qitishning an’anaviy shaklidir. Bu holatda kompyuter ta’limda mediatr bo‘lib xizmat qiladi. Aralash o‘qitish shakllari: Онлайн маъруза машғулотлари. Онлан амалий машғулотлар. Интернет тармоғида муҳокама қилинадиган лойиҳа ва гуруҳ ишлари. Онлайн режимда ташкил этиладиган лаборатория машғулотлари. Онлайн режимда мустақил топшириладиган тест. Онлайн режимда ташкил этиладиган маслаҳат. Blended learning; Hubrid learning; Technology-Mediated Instruction; Web-Enhanced Instruction; Mixed-Model Instruction. 483 XX asrning 60 yillarida mavjud bo‘lib, tushunchasi 1999 yilda amerika pressasi Interctive learning Center markazi EPIC Learning deb o‘zgartirdi. Ularning ma’ruzasida internet orqali o‘qitishni tavsiya qilingan. Blended learning metodologiyasidan foydalanishi e’tiborga olingan. 2006 yilda Bonk va Grem kitoblarida “yuzma-yuz” va kompyuter orqali o‘qitish ekanligi e’tiborga olingan. 1998 yilda Aleksandr Mak Kenzi tadqiqotida kompyuter yordamida BKMlarini o‘zlashtirishini osonligi qayd etilgan. Blended learning uch qismdan iborat: Foydali jihatlari: bilimlar to‘plami va baholash imkoniyati hamda o‘qituvchiga ko‘p odamlarni o‘qitish imkoniga ega. Kamchiliklari: Akt bo‘yicha Blended learning modellari: Face – To – FaceDriver (Drayver kunduzgii ta’lim) Rotation Model (Rotasiya modeli) Flex Model (Moslashuvchan model) Online lab (Onlayn laboratoriya) Self-Blend Model (O‘zing aralashtir) Масофали ўқитиш (Distance learning); Синфда ўқитиш (Face – To – Face learning); Интернет орқали ўқитиш (Online learning) 484 Online Driver Model (Drayver onlayn ta’lim)119 Mahorat darslari. Mahorat darslari zamonaviy ta’limning yana bir tobora ommalashayotgan shakli sanaladi. Bu shakldagi o‘qitish bir martalik sanaladi. Mahorat darslarini tashkil etishda ko‘p yillik ish tajribasiga ega, shuningdeq samarali metodika yoki texnologiyaga ega innovator pedagoglarning kasbiy malakalari ochiq tarzda, interfaol muloqot asosida hamkasb pedagoglar hamda talabalarga namoyish etiladi. Malakali pedagoglar tomonidan mahorat darslarini tashkil etishda quyidagi vazifalar bajariladi: muayyan muammo bo‘yicha tajribali, mahoratli pedagogning ish tajribasining ommalashtirilishi; tajribali, mahoratli pedagog tomonidan izchil harakatlarning to‘g‘ridan to‘g‘ri va izohli namoyish etish orqali pedagogik faoliyatda samarali shakl, metod va vositalardan foydalanish tartibining ko‘rsatilishi; malakali, mahorali pedagogning metodik yondashuvlarini belgilangan muammoni hal etish usullari bilan o‘zaro muvofiqlashtirish; mahoratli pedagog tomonidan o‘zining kasbiy malakalarining shogird (talaba)larga o‘rgatilishi; 119https://en.wikipedia.org/wiki/Blended_learning Маҳорат дарслари – очиқ ташкил этилиб, илғор педагогик тажрибаларни тарғиб этишга йўналтирилган самарали ўқитиш шакли 485 talabalarning kasbiy takomillashuvlari uchun mahorali pedagog tomonidan yoram ko‘rsatilishi; pedagog xodimlar o‘rtasida innovasion g‘oya, texnologiyalarni ommalashtirish; mahorat darslari ishtirokchilari (talabalar)ning kasbiy kompetentliklarini oshirish; mahorat darslarning har bir ishtirokchisida individual ijodiy pedagogik faoliyat uslubini shakllantirish. Mahorat darslarini tashkil etish natijasi sifatida quyidagi mahsulotlar yaratilishi mumkin: - pedagoglarning ijodiy ishlari mahsuli (dastur, metodik qo‘llanma); - mashg‘ulotlar uchun tarqatma materiallar; - pedagogik adabiyot va manbalar kartotekasi; - ta’lim va tarbiyaning yangi shakllarini metodik jihatdan asoslash; - yangi pedagogik texnologiyalarni shakllantirish; - malaka oshirish kurslari, seminarlar, praktikumlarning dasturlari; - ijodiy va ommaviy xarakterdagi tadbirlar Nizomi va b120. 120 Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. Инновацион таълим технологиялари ва педагогик компетентлик. УМК. – Тошкент, 2016. – Б. 94. Мастер - класс (МК) —ўқитувчи томонидан касбий тажрибасини ҳаракатлар кетма - кетлиги ҳамда натижаси маҳорат билан кўрсатиб бериш 486 Mahoratli darslar (Master-klass ta’lim tizimida quyidagi imkoniyatlar asosida tizimlashtiriladi. 1. Ishtiroki asosida: - masofali tarzda - pedagogning shaxsiy ishtiroki. 2. Auditoriya bo‘yicha: - o‘qituvchilar uchun; - ta’lim oluvchilar uchun; - aralash guruh. 3. O‘tkazish joyi bo‘yicha: - auditoriya (sinf); - ustaxonalarda; - plenerda. 4. Auditoriyani taqsimlash bo‘yicha: - individual; - guruhli Shuningdek: 1. Mahorat darslarini tashkil etishning an’anaviy shakli: Nazariy qismi Amaliy qismi Refleksiya (amaliy faoliyat bo‘yicha tavsiyalar, savol-javoblar). 2. Mahorat darslari (Master-klass)da materialani tanishtirishning yangi texnikasi va usullari: mavzu, maqsadi va vazifalari e’loni; 487 o‘tkazish joyi; Topshiriqni bajarish texnikasi va materialari; Ilgari bajarilgan ishlardan namunalar; Mavzu doirasida topshiriqlarni bajarish bosqichlari; Yakuniy bosqich 3. Mahorat darslari (Master klass) fan bo‘yicha o‘qitish metodikasi yoki yangi dasturlar bilan tanishni hohlovchi o‘qituvchilar uchun: mavzu, maqsadi va vazifalari e’loni; o‘tkazish joyi; o‘qitish metodikasi va dasturi bilan tanishtirish; yangi dastur va o‘qitish metodkasi asosida bajarilgan ishlardan namunalar; tinglovchilar savollariga javob berish. Zamonaviy ta’limda tyutor, supervizorlik va moderatorlik faoliyati Zamonaviy pedagog - ta’lim oluvchining qanday o‘qiyotganligi va rivojlanayotganligini to‘liq tushunib, his qila oladigan, ya’ni uning hayotini o‘z shaxsiy hayoti singari his qilib, o‘quvchining ichki, axloqiy-ma’naviy, umummadaniy o‘sib rivojlanishiga, bolalar hamda kattalar hamjamiyatining mustahkamlanishiga ko‘maklasha oladigan o‘qituvchi. Tyutor – bu o‘qituvchi. Muhim o‘qituvchi, uning asosiy maqsadi faqat bilim berish emas, bolaning maqsadga erishishi uchun mustaqil ravishda harakat qilishga o‘rgatish. Tyutor – pedagog ta’lim oluvchilarning mustaqil ravishda maqsadini belgilashiga, o‘z kamchiliklarini tushunishga, ajdodlar tajribasini amalda qo‘llashga o‘rgatadi. Таълим олувчигакерак бўлганбилимни топа олади Таълим олувчидаиндивиду ал ҳаракатланишига 488 6-rasm. Tyutor. Supervayzer (ingliz “supervise” – kuzatish ma’nolarini bildiradi) – kuzatuvchi. U ta’lim jarayonidagi kamchilik va yutuqlarini kuzatadi. Shuningdeq adminstator savollarini yechishga harakt qiladi u kreativ, ambisioz, kuzatuvchi, kommunikativliq analitiq ijrochi, mas’uliyatli, strategik fikrlovchi xususiyatlariga ega shaxs. Uning vazifalari: shaxsni tanlash va o‘qitish; ta’lim oluvchilar o‘rtasida topshiriqlarni bo‘lib berish; ta’lim oluvchilar bilan o‘zaro munosabatga kirisha olish; ta’lim sifatini nazorat qilish; Тьютор Таълим олувчигатушунишга ёрдам беради Таълим олувчида“мен ўрганам” деган тушунчани ҳосил Таълим олувчида“менга керак” деган тушунчаси 489 ta’lim oluvchilar faoliyatidan xabardor bo‘lish. Moderator – axborotlarni tekshiradi, o‘rnatilgan tartibda taxrir qiladi yoki o‘chirib tashlaydi. Assesment texnologiyasi Bugungi kunda respublika ta’lim muassasalaria ta’lim oluvchilar faoliyatini nazorat qilishda “assesment” sinovi keng qo‘llanilmoqda. Mazkur texnologiya shaxsning kasbiy tayyorgarligi, mutaxassis sifatida shakllanganlik darajasi hamda kasbiy kompetentlik sifatlariga egaligini aniqlash, baholashga xizmat qiladi. Bozor munosabatlari sharoitida mehnat bozorida ustuvor o‘rin egallagan kuchli raqobatga bardoshli bo‘lish har bir mutaxassisdan kasbiy kompetentlikka ega bo‘lish, uni izchil ravishda oshirib borishni taqozo etmoqda. “Assesment” texnologiyaning yaratilish tarixi o‘tgan asrning 30-40- yillariga borib taqaladi. Dastlab texnologiya mavjud harbiy vaziyatlarni to‘g‘ri baholay oladigan, harbiy harakatlar jarayonini samarali boshqaradigan, zarur o‘rinlarda oqilona harakatni tashkil eta oladigan ingliz hamda nemis harbiylari orasidan bilimdon, tadbirkor, mahoratli harbiylar, shuningdeq ofiserlarni tanlash maqsadida qo‘llanilgan. Keyinchalik ushbu texnologiya tadbirkorlik sohasiga ham samarali tatbiq etildi121. Texnologiya birinchi marta 1954-yilda “AT&T” kompaniyasi tomonidan tadqiqot dasturlarini amalga oshirish doirasida qo‘llanilgan To‘rt yildan so‘ng 121 Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. Инновацион таълим технологиялари ва педагогик компетентлик. УМК. – Тошкент, 2016. – Б. 103. “Ассесмент” технологияси (ингл. “essesment” – “баҳо”, “баҳолаш”) – талабаларнинг билим, кўникма ва малакалари даражасини ҳар томонлама, холис баҳолаш имкониятини таъминловчи топшириқлар тўплами 490 malakali menejerlarni tanlash maqsadida qo‘llanila boshlangan texnologiya negizida tadbirkorlar psixologlar bilan hamkorlikda mazkur texnologiya yordamida ishlab chiqarish, savdo, maishiy xizmat ko‘rsatish korxona hamda tashkilotlari uchun malakali mutaxassislarni tanlash xizmati – “Assesment- markaz” (“The Assessment Centre”)ni yo‘lga qo‘yildi. 1960 yilda “IBM”, “Standart oyl of Ogayo”, “Sirs Robaks” kabi yirik amerika kompaniyalari o‘z faoliyatlariga texnologiyani samarali tatbiq etdilar. Agarda 1980 yilda 2000 ta firma “Assesment-markaz” asosida malakali mutaxassislarni tanlashni ma’qul ko‘rgan bo‘lsa, ayni vaqtda bu texnologiya o‘n minglab korxona, tashkilot, firma va kompaniyalarda samarali qo‘llanilmoqda. Ayni vaqtda ishlab chiqaruvchi va savdo kompaniyalar malakali menejerlarni tanlash maqsadida mazkur texnologiyandan muvaffaqiyatli foydalanmoqda. So‘nggi yillarda mazkur texnologiya ta’lim tizimiga ham samarali joriy etildi. Uning yordamida talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalari darajasi har tomonlama, xolis baholanmoqda. Ayni vaqtda respublika ta’lim muassasalarida talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalari kamida to‘rtta topshiriq bo‘yicha baholanmoqda. M: Izohli lug‘at Muammoli vaziyat Ijodiy ish Test Ushbu metoddan darsning kirish, asosiy yoki yakuniy qismida ya’ni uyga vazifa berish jarayonida qo‘llash mumkin. Darsning kirish qismida talabalarning uyga vazifalarini qay darajada bajarganliklarini aniqlashda yoki mavzuni umumlashtirish jarayonida egallangan bilim, ko‘nikmalarni aniqlashda foydalanish mumkin. “Assesment” metodini dars jarayoniga tatbiq etish muayyan texnologiyaga asoslanadi. O‘qituvchi tomonidan talabalarga jadval ko‘rinishdagi vazifalarni qisqa vaqt ichida bajarishlarni topshiriq sifatida beriladi. Topshiriq bajarilganidan so‘ng, javoblar o‘qituvchi 491 tomonidan e’lon qilinadi talabalar esa aynan javob ko‘ra o‘z-o‘zini tekshirishni amalga oshiradi hamda oldindan e’lon qilingan mezonlar asosida baholaydi. Bunda talabalar mavzu mazmunini qay darajada o‘zlashtirganligi bo‘yicha o‘z-o‘zini tekshirish va baholash orqali xulosa chiqaradi. Assesment texnologiyasini qo‘llash quyidagi tamoyillarga asoslanadi: Talabalarning umumiy-madaniy kompetentligini baholashda assesment baholash quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: talabalardagi baholanishi lozim bo‘lgan kasbiy kompetentlik sifatlari ro‘yxatini tuzish; kasbiy kompetentlik sifatlari namoyon bo‘ladigan faoliyat turlarini modellashtirishga imkon beruvchi, muammoli vaziyat vazifasini ishlab chiqish; Яхлитлик (талабалар турли машқ ва тестлар ёрдамида синовлардан ўтади). Реаллик (талабаларнинг кузатиб борилаётган хатти - ҳаракати баҳоланади). Мустақиллик (ҳар бир талаба бир неча мутахассислар томонидан баҳоланади). Объективлик (хулосалар стандартлаштирилган баҳоларга асосланади). Ишончлилик (хулосалар талабалар томонидан мустақил бажарилган вазифаларнинг натижаларига асосланади). 492 ma’lum bir kompetensiyalarning shakllanglanlik darajasini belgilar beruvchi mezonlarni ishlab chikish; ekspertlar uchun baholash varaqalarini tayyorlash; so‘rov anketalarinni ishlab chiqish; assessmentdan imtihon shakli sifatida foydalanish; savol-javob anketasini tuzish; xulosa chiqarish. Vebinar texnologiyalar Vebinar texnologiyalar va ularni ta’lim jarayonida qo‘llash. Zamonaviy sharoitda ta’lim tizimida vebinar texnologiyalar tobora keng qo‘llanilmoqda. Garchi “vebinar” tushunchasi shu ma’noni anglatsa-da, biroq, ta’lim amaliyotida keng ma’noda qo‘llanilib, turli onlayn tadbirlar (seminar, konferensiya, bahs-munozara, uchrashuv, taqdimot, ayrim holatlarda trening, turli hodisalar bo‘yicha tarmoq translyasiyalari (kompyuter yoki Internet tarmog‘ida namoyish etiladigan lavhalar) va ta’lim vositalarini anglatishga xizmat qiladi. Ushbu texnologiyalarni o‘zlashtirish orqali pedagoglar interfaol o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Talabalar uchun esa bu texnologiyalar vaqtni va boshqa resurslarni tejash imkoniyatini yaratadi. Chunki ushbu interfaol ta’lim jarayoni bilan qulay vaqt va qulay Вебинар технологиялар (ингл. “webinar” – web-based seminar) – 1) web- технологиялари ва анъанавий таълимнинг ўзаро бирлиги асосида ташкил этиладиган семинар; 2) Интернет технологиялари ва махсус дастурлар қўлланилган ҳолда талаба (тингловчи)лар билан интерфаолўқув машғулотларини ташкил этиш шакли 493 joyda tanishish imkoniyati mavjud. Bu esa pedagoglardan vebinar texnologiyalar asosidagi mashg‘ulotlarni samarali tashkil etish uchun muayyan ko‘nikmalarga ega bo‘lish, bir qator shart va qoidalarga rioya etish talab qilinadi. Bu turdagi texnologiyalarning yaratilish tarixi 1980-yillardan – birinchi marta matnli xabarlarni almashish tizimi yaratilgan vaqtdan boshlangan. O‘tgan asrning 90-yillarida yanada takomillashgan muloqot tizimi veb-chat hamda juda qisqa vaqtda xabarlarni almashish tizimlari payo bo‘ldi. 90-yillarning oxirlariga kelib, birinchi konferens-aloqalarni tashkil etish tizimi ishlab chiqildi122. Shundan so‘ng ko‘plab boshqa muloqot tizimlari, jumladan, Internet tarmog‘idagi konferensiya aloqalarni amalga oshirish imkoniyati yuzaga keldi. Vebinar mashg‘ulotlarni olib borish uchun pedagoglarning oldiga veb-kamera o‘rnatilib, u tomonidan tashkil etilgan mashg‘ulot tarmoq orqali namoyish etiladi. Bu mashg‘ulotni Yer sharining istalgan nuqtasida ko‘rish, Internet tarmog‘iga ulangan 122 Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. Инновацион таълим технологиялари ва педагогик компетентлик. УМК. – Тошкент, 2016. – Б. 108. 494 kompyuter vositasida talabalar va pedagog o‘rtasida muloqotni tashkil etish mumkin. Odatda vebinar mashg‘ulotlar turli shakllarda tashkil etiladi. Jumladan (7- rasm): бугунги кунда “InterCall” компаниясининг савдо белгиси сифатида эътироф этилади Асосий шакллари Қайтар алоқага асосланган маъруза Маъруза - тақдимот Мавзули семинар Гуруҳли ишлашга асосланган семинар Семинар - маслаҳат Амалий машғулот Веб - конференция (онлайн - конференция) Лаборатория машғулоти (кўрсатмали тренинг) Битирув малака ишининг ҳимояси 495 7-rasm. Vebinar mashg‘ulotlarning asosiy shakllari. Mashg‘ulot ishtirokchilari o‘rtasidagi aloqa Veb-ilova xizmati orqali ta’minlanadi. Vebinarga ulanishi uchun ishtirokchi (talaba, tinglovchi) o‘z manzilini sayt manzilidagi brauzer qatoriga kiritishi zarur. Talabalar pedagogni tinglagan holda unga savollarni og‘zaki hamda yozma tarzida berishlari mumkin. Pedagog o‘z kompyuterida o‘quv materiallari (matnli hujjatlar, taqdimot slaydlari va b.)ni namoyish etish, virtual doskaga yozish, chizish imkoniyatiga ega. U ishtirokchilarning barchasini ko‘rib turadi va istalgan talaba, tinglovchiga yoki ularning barchasiga bir vaqtning o‘zida e’tiborni qarata oladi. Boshqacha aytganda mashg‘ulot o‘tayotgan virtual auditoriya to‘la ravishda pedagogga ko‘rinib turadi. Ta’lim shaklining tanlanishi pedagog tomonidan qo‘yilgan maqsadan kelib chiqib belgilanadi. Vebinar mashg‘ulotlarni o‘tkazish maqsadlari quyidagicha bo‘lishi mumkin: Odatda vebinar mashg‘ulotlar talabalar tomoni o‘quv moduli, uning muayyan bo‘limi, mavzulari mustaqil o‘rganilgandan keyin tashkil etiladi. Bu mashg‘ulotlarning an’anaviy darslardan farqi – ularda har bir talaba, tinglovchi o‘quv materialini muhokama qilish va muayyan ko‘nikma, malakalarni o‘zlashtirish masalalarini muhokama etisha faol ishtirok etishi mumkin. Mashg‘ulotning muvaffaqiyati pedagogning mahoratiga, muloqot jarayonining - талабалар томонидан ўқув материалининг пухта ўзлаштирилишини таъминлаш; - талабаларнинг мавжуд билимларини мустаҳкамлаш; - жамоада ишлаш методларини ўзлаштириш; - ўзаро тажриба алмашиш; - касбий фаолият кўникма ва малакаларини ўзлаштириш; - билиш фаолияти мустақил ташкил этишда йўл қўйилган камчиликларини тўғрилаш 496 to‘g‘ri tashkillashtirishiga, auditoriyaning faolligiga va mashg‘ulot shaklining maqsali tanlanganligiga bog‘liq. Vebinar mashg‘ulotlar uch bosqichda tashkil etiladi. Ya’ni (8-rasm): 8-rasm.Vebinar mashg‘ulotlarning tashkil etilish bosqichlari Mashg‘ulotlarni tashkil etishda quyidagi texnik vosita (qurilma)lar kerak bo‘ladi Vebinar mashg‘ulotlardan oldin talabalar bu haqida xabardor qilinadi. Shu maqsadda ularga xabarnoma yuboriladi. Unda quyidagilar ko‘rsatilishi shart: Шахсий компьютер (у Интернетга уланган бўлиши лозим). Веб - камера (компьютерга уланган ёки автоном). Гарнитура (микрофон ёки овозни қабул қилувчи мослама – қулқочин, овозли кранай (колонка)). Эхони бартараф этадиган мослама (иштирокчилардан кимнидир компьютеридаги карнай миқрофон олдида бўлиб қолса, у ҳолда бошқаларнинг овози микрофонга “тушиб қолади” ва бу эхо ҳосил қилади). Дастурий таъминот (шахсий компьютерларда Adobe Flash Player плагинининг сўнгги модели, шунингдек, веб - браузер (Mozilla Firefox, Google Chrome) ўрнатилиши зарур) - машғулотнинг номи; - вебинар машғулотни олиб борувчи ҳақиа маълумот; - машғулот санаси, бошланиш вақти ва давомийлиги; - машғулот мақсади ва вазифалари; - вебинарнинг таркибий тузилмаси ва мазмуни (бўлимлар бўйича) ҳақида қисқача Асо сий бо сқ ичлар 1- босқич 1- босқич 1- босқич Техник таъминот Вебинар машғулотни ташкил этишга тайёргарлик Вебинар машғулотни олиб бориш 497 Vebinar turlari: Virtual laboratoriya ishi va amaliyoti Leksiya Seminar Konferensiya Breyn ring Guruhli intervyu Dumaloq stol Aqliy hujum Jamoaviy yechim Guruhli bahs Disput Dasturiy mahsulotlardan foydalanishga o‘rgatish. Agarda vebinar mustaqil tashkil etilayotgan bo‘lsa, u holda ishtirokchilar mashg‘ulot haqida bir hafta oldin xabardor qilinishi, shuningdeq mashg‘ulot haqida yana bir bor bir kun va bir soat avval xabar yuborilishi maqsadga muvofiqdir. Bu turdagi mashg‘ulotning dasturiy ta’minoti mutaxassislar tomonidan ta’minlanadi. Ayni vaqtda vebinar mashg‘ulotlar turli tijorat (Webinar.ru, Comdi, Mirapolis Virtual Room va b.) hama erkin tarqatuvchi (OpenMeetings, OnWebinar va h.k.) serverlar yordamida tashkil etiladi. Yüklə 4,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|