Moliya” fanidan O’quv-uslubiy majmua bilim sohalari

и 2




Risk

5. 
   rasm. Optimal sarmoya tanlovi
   

Buning natijasida, investorning tanlovi 8-rasmdagi shakllar orqali aniqlangan. Agar investor 20.5-rasmdagidek kam risk va ko‘p kutilgan qaytimni hohlasa: samara chegarasi va foydalilik chizig‘i urinmasini tanlaydi. Agar investorning maqsadi boshqacha bo‘lsa uning uchun boshqa optimal portfolio bor hisoblanadi.
Ushbu muhokamada qanday qilib foydalilik funksiyasi va egri chiziqlar orqali optimal investitsiyani tanlash asosiy va eng muhim savol bo‘lishi tabiiy. Lekin biz, kichik foydali maslahat berdik qanday tanlash to‘grisida.Umuman olganda, iqtisodchilar muvaffaqiyatli ravishda foydalilik funksiyasini tuza olmaydi.Lekin, bu degani ushbu teoriya sindi degani emas.Investor samara chegarasini tuza olsa, uning imkoniga qarab risk darajasida samarali investitsiyani aniqlay oladi.
Investitsiya tanlsh teoremasi muammolari
Markowitz tomonidan kiritilgan investitsiya tanlash teoriyasi investorning investitsiya tanlash davridagi fe’l atvoriga va aktivlar kutilgan qaytimi taqsimlanishi tafovutini risk ko‘rsatkichi sifatida olaydigan modellarga asosl anib qurilgan. Qolayversa, ushbu teoriya tarihiy ma’lumotlar asosidagi baholarni inobatga oladi, ammo menejerning asosiy kattaliklarni noto‘g‘ri baholashini hisobga olmagan holda. Ushbu kattaliklar, kutilgan qaytim, qaytim tafovuti va qaytimlar o‘zaro tafovuti.
Ushbu qismda biz ushbu teoriyani amalga oshirish uchun yuzaga kelaydigan muammolar borasida so‘z yuritamiz.

3. 
   Investitsiya tanlashda muqobil risk ko‘rsatkichi
   

Agar qaytim taqsimlanishi yahshi taqsimlangan bo‘lsa, tafovut riskning foydali ko‘rsatkichi hisoblanadi. YAhshi taqsimlanish esa simmetrik taqsimlanishdir, bu degani kutilgan qaytimning yuqorigi va pastki natijalari teng bo‘ladi. SHunga qaramasdan bu erda haqiqiy hayot moliya bozoridagi tajribalar, teoretik argumentlarga ko‘ra biz yahshi taqsimlanish farazlarini rad etishimiz kerak.
Markowitz kutilgan qaytim tafovutini risk ko‘rsatkichi sifatida ko‘rsatishga bo‘gliq muammolarni ko‘rib chiqdi. U aniqladiki tafovutga muqobil tushuncha bu qisman tafovut.Qisman tafovut, oddiy tafovutni o‘zi hisoblanadi lekin

hisoblashlarda qaytimning kutilgan qaytimdan oshib ketmasligi ta’minlanadi. Investitsiya tanlash o‘rtacha-qisman tafovut bo‘yicha qayta o‘ylanishi kerak. SHunga qaramasdan, agar qaytim taqsimlanishi simmetrik bo‘lsada, Markowitz ishontiradiki tafovut va qisman tafovut bir hil qarorga olib keladi va tafovut ko‘proq statistic ko‘rsatkich hisoblanadi qisma tafovutdan ko‘ra.Bu erda muhokama investorning investitsiyasini yahshilash uchun eng yahshi risk tanlovini
^ = ZPn ^(Xn - ^E(x))2
n=1
N
= ZPn ^(Xn ^{- E(X))2}
for _ n if _ x_n
amalga oshirishdan iborat. Investitsiya teoriyasiga ko‘ra bog‘lanmagan risk ko‘rsatkichlari kategoriyasiga kiruchi ko‘rsatkichlar: dispersiya ko‘rsatkichi va xavfsizlik-risk ko‘rsatkichi. Biz keyinchalik tanilgan dispersiya va xavfsizlik-risk ko‘rsatkichlarini tavsiflaymiz.
Dispersiyali kattalik. Tafovut yoki standart og‘ish dispersiyali kattalik hisoblanadi. Juda ham ko‘plab dispersiyali kattaliklar mavjud. Odatda eng ko‘p ishlatilayidagn dispersiyali kattalik bu o‘rtacha-absolut og‘ishdir.
O‘rtacha -absolut og‘ish, o‘gishning o‘rtacha absolut qiymatiga bo‘g‘liq kattalik va o‘rtacha standart og‘ish kvadrat kattaligidan farq qiladi.
Birinchi-xavfsizrisk kattaligi. Ko‘pchilik fikrichi birinchi-xavfsizlik qoidalari noma’lum sharoitida qaror qabul qilish kriteriyasi sifatida ishlatiladi. Ushbu modellarda qaytimlarning eng quyi darajalari aniqlanadi.Bundan maqsad esa qaytimni quyi darajadan oshirishdir.Ushbu kitobda keltirilgan birinchi- xavfsizlik kattaliklari asosan eng quyi darajaga asoslangan.
Keltirilgan birinchi-xavfsizlik risk kattaliklari quyidagilardir:
•Klassik birinchi-xavfsizlik •Risk qiymati
•Risk/ kutilgan yuqotish shartli qiymati •Kichikroq qism momenti
Klassik birinchi-xavfsiz investitsiya tanlashda muammo bu investitsiyadan kutilgan qaytim ehtimolligini ba’zi bir belgilangan kattaliklardan kichikligi. Buni amalga oshirish va optimal investitsiyani topish uchun juda ham ko‘plab kompleks optimizatsiya muammolarini echish talab etiladi va o‘rtacha-ehtimol modelidan farqi ham shunda hisoblanadi.
Eng ko‘p tanilgan quyi risk kattaligi bu risk qiymati hisoblanadi. Ushbu kattalik taqsimlash yuqotilishini foizlash va belgilangan ehtimolli darajada hamda ma’lum vaqt davomida maksimum yuqotishni o‘lchashga asoslangan. Risk qiymatining asosiy hususiyati bu berilgan ehtimollikda va berilgan nadavomiy vaqtda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan yuqtishni bitta kattalikda sintezlashdir. Bu esa investorga maksimum yuqotish va investitsiyaning qanchalik riskli ekanini ko‘rsatadi. Buni hisoblashning juda ham ko‘plab usullari mavjud va ushbu kitobda berilgan.
Risk qiymatini bir qancha keltirilgan foydalaridan tashqari, bir necha nazariy limitlari ham bor. Ushbu limitlarni engish uchun muqobil shartli risk kattaligi kiritilgan. SHartli risk kattaligi, biz kutilgan shartli yuqotish deb ataydigan kattalik investitsiyaning kutilgan qaytimi kattaligini chegaradan oshishini o‘lchaydi.
Qisman tafovutni tabiiy davom ettirilgani bu kichikroq qism momenti kattaligi hisoblanadi. Ushbu kattalik quyi risk deb ataladi va ikkit parametrga bog‘liq: (1) kuch indeksi, investorning riskni yoqtirmaslik darajasi va (2) mo‘ljaldagi qaytim foizi, eng kam erishilishi kerak bo‘lgan qaytim darajasi.
Ushbu kattaliklarni hisoblash juda murakkab ekanligiga qaramasdan, investorlar investitsiya konstruktsiyasini o‘rtacha tafovut analizini qilishi da ishlatilishi uchun quyida ilova mavjud.
Baquvvat investitsiya optimizatsiyasi.Zamonaviy investitsiya teoriyalari ta’siriga qaramasdan, Markowitz teoriyasidan deyarli 60 yil o‘tib ham aktivlar risk- qaytim optimizatsiyalari faqat bir nechta aktivlarga asoslangan menejment firmalar tomonidan amalga oshirilgan. Sonli uskunalarning Markowitz davridagidan ko‘ra ancha ko‘pligi va ularni toppish muammo emasligi hamda juda osonligiga qaramasdan hozirgi aktivlar menejerlari sonli investitsiya boshqarish shablonlarini ishlatishdan qochmoqda.
Bunga asosiy sabab sifatida esa, investitsiya menejerlari ushbu teoriyalarni praktikada qo‘llash ishonchsizligini keltirmoqda. O‘rtacha tafovut optimizatsiyalari kirimdagi o‘zgarishlarga juda ta’sirchan. O‘rtacha tafovut optimizatsiyalaridagi bu kirimlarga kutilgan qaytim, har bir aktiv tafovuti va har bir aktivlar juftligidagi o‘zaro tafovutlar kiradi.
Bunda ushbu kattaliklarni baholash katta muammo hisoblanadi va noto‘g‘ri baholangan har bir kattalik investitsiya foydasiga ta’sir ko‘rsatadi. Oqibatda, o‘rtacha tafovut analizi orqali tanlangan optimal investitsiyaning ba’zi bir aktivlarida noto‘g‘ri katta chetlashishlar vujudga keladi. Bular ushbu teoriyani ishlatilmasligiga olib keladi emas, qaytanga, amaliyotda ishlatilganda hatolarni baholashdagi mustahkamlik, chidamlilik va baquvvatlikni tekshirishga moshlashtiriladi.
Matematik va fizik fanlarni rivojlanishi moliyaga juda katta ta’sir o‘tkazdi. Ehtimollik nazariyasi, statistika, ekonometrika, va matematik analiz kabi matematika bo‘limlari zamonaviy moliya fanining rivojlanishi uchun kerakli uskuna va bilimlarni berdi. 1990-yillarda amalga oshirilgan ishonchli baholash va ishonchli optimizatsiyaga doir buyuk ishlar investitsiya menejmenti va optimizatsiyasi ishonchliligaga va mustahkamligiga, kerakligiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
Xato mavzusida statistic baholash bu- baholash hatoligidir. Ishonchli baholash statistik baholash tehnikasi bo‘lib ma’lumot turlariga kam tasirchandir. Masalan, amaliy jihatdan ham bitta yoki bir nechtagina kichik qaytimlarni, kapitalning umumiy qaytimiga ta’siriga katta ta’siri yoq hisoblanadi. Hozirgi kunda Baesian analiz va sog‘lom statistika aktivlar menejmentida yuqori o‘rinda turadi. Individual baholashdagi statistik aniqlik bu investitsiya ajratishdagi eng muhim ish hisoblanadi. Ushbu foyda sog‘lom investitsiya optimizatsiyasining muhim maqsadidir.
Fe’l-atvor moliyasi va investitsiya nazariyasi
Iqtisodiy modellar tuzilayotganda, moliyaviy iqtisodchilar moliya bozorida investitsiya qarorini qilaydigan insonlar fe’l-atvori to‘g‘risida tahminlar qilishadi. Ushbu tashkilotlarni biz iqtisodiy agentlar deb ataymiz.Boshqacha aytganda, ular iqtisodiy agentlar investitsiyasiga kiritaydigan aktivlarni tanlashda investitsiya tanlovlarini qanday amalga oshirishi to‘g‘risida tahminlar qilishadi.
Moliyaviy iqtisodchilar tomonidan yaratilaydigan tanlash nazariyalarning asosida yotuvchi nazariya bu foyda teoriyasidir. Ushbu nazariyaning ishonchliligiga oid ko‘plab muammolar ham mavjud. John Maynard Kaynes kabi iqtisodchilar fikricha investorning psixologiyasi garovning narxiga ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu fikrni qo‘llavchilari 1970 yilning oxirlarida Daniel Kahneman va Amos Tverskiy iqtisodchi agentlarning mavhumlik sharoitida investitsiya qarorini qabul qilish harakati moliya-iqtisodchilari tomonidan formulalashtirilgan harakatlarga to‘g‘ri kelmasligini isbotlagandan keyin ko‘paydi.
Bir necha eksperimentlarga asoslangan holda Kahneman va Tverskiy foyda nazariyasiga qarshi chiqishdi va o‘zlarining investor mavhumlik sharoitida qanday qaror chiqarishi to‘g‘risidan nazariyasini taqdim etdi va buni kelajak nazariyasi deb atadi. Kelajak nazariyasi mavhumlikda qaror qabul qilishga e’tiborini qarab, fe’l -atvorni evristika sifatida ifodalaydi. Birinchidan, individuallar mavjud investitsiyalarni qaysi biri bir xil va qaysilari turlicha ekanini aniqlaydilar. Keyin esa, individuallar bo‘lishi mumkin bo‘lgan natija va ehtimollikni barcha lgotalarni inobatga olgan holda baholaydilar. Kahneman va Tverskiylar ishining asosiy farqi shundaki, unga ko‘ra har bir alohida shaxs foyda va zarar borasida o‘zini tutishi turlichadir. O‘rtacha-tafovut nazariyasida esa tafovut e’tiborga olinardi, ya’ni foyda va zararlarni simmetrik qarashardi.
Odatdagi moliya nazariyasiga psixologiya fanini misol keltirib qarshi chiqganlar, moliyada yangi belgilangan fan fe’l-atvor moliyasini yaratilishiga turtki berdilar. Fe’l atvor moliyasi fani psixologiyaning qanday qilib investor fikriga ta’sir va nafaqat investitsiya tanlash nazariyasi balki aktivni narhi borasidagi fikrlar kelib chiqishiga turtki berishini ham o‘rganadi.
Fe’l - atvor moliyasining asosida quyidagi uchta fe’l atvor mavzulari yotadi:

1.