Moliya” fanidan O’quv-uslubiy majmua bilim sohalari
Yüklə 4,22 Mb.
|
|
iqtisodiy resurslarning vaqt (davr) bo‘ylab (bo‘yicha), davlat chega-rasi orqali va iqtisodiyotning bir tarmog‘idan boshqasiga o‘tish (joyini o‘zgartirish) usulini ta’minlash;
riskni boshqarish (riskiy boshqaruv savdoga imkon yaratadigan hisob-kitobni amalga oshirish va kliring usullarini ta’minlash; moliyaviy resurslarni birlashtirish iqtisodiyotning turli tarmoqlarida qaror qabul qilishning markaz- lashtirilmagan jarayonini muvofiqlashtirish imkonini beradigan narx-navo (baho) axboroti bilan ta’minlash; stimullashtirish muammolarini hal qilish Bu muammolar bitim ishtirokchilaridan biri boshqasi bilmagan axborotga egalik qilganda yoki ishtirokchilardan biri ikkinchisi nomidan agent (komissioner) sifatida ish ko‘radigan vaziyatlarda yuzaga keladi. Ushbu bobning keyingi o‘rinlarida yuqorida sanab o‘tilgan moliyaviy tizim barcha funksiyalarining to‘liqroq tushunchasini berishga va ularning xarakteri vaqt (davr, zamon) o‘zgarishi bilan qay tartibda o‘zgarib borishini ko‘rsatishga harakat qilamiz. Moliyaviy tizim iqtisodiy resurslarning vaqt (davr, zamon) bo‘ylab (bo‘yicha), geografik hududning biridan boshqasiga, shuningdek, iqtisodi-yotning bir tarmog‘idan boshqasiga (o‘tish) joyini o‘zgartirish usulini ta’minlaydi. Ko‘p hollarda moliyaviy oqimlar harakati jismoniy yoki yuridik shaxs bugungi kunda o‘zining mablag‘ini boshqa shaxsga kelgusida o‘rniga o‘rin boshqa mablag‘ni olish uchun, va aksincha, berishiga asoslangan. Talabalarga qarzlar, uy sotib olish qarzlari, jamg‘arilgan pensiya va ishlab chiqarish quvvatiga kapital qo‘yilmalar - ushbu barcha operatsiyalar resurslarni vaqt (davr, zamon)ning bir nuqtasidan boshqasiga o‘tishi (joylashuvi)ga olib keladi. Ushbu kabi vaqt (davr, 37 -5 С zamon)lararo resurslarning joylashuvi uchun shart-sharoitlarning ta’minlanishi moliyaviy tizim funksiyalaridan biri hisoblanadi. Masalan, agar talabalarga oid qarz mavjud bo‘lmaganda edi, ko‘pchi-lik yoshlar, ularning oilalarida keyingi ta’lim olishiga mablag‘ yo‘q bo‘lganligi bois, oliy ma’lumotli bo‘lishdan bosh tortishlariga to‘g‘ri kelar edi. Xuddi shuningdek, ko‘plab tadbirkorlar, agar aksionerlardan yangi, odatda riskning yuqori darajasi bilan xarakterlanadigan kompaniyalar tuzish uchun pul olish imkoniyatiga ega bo‘lmaganlarida, o‘zlarining biznes-lari bilan shug‘ullana olmagan bo‘lar edilar. Moliyaviy tizim resurslarni vaqt (davr, zamon) bo‘ylab joylashuviga yordam berishdan tashqari, resurslarning makonda joylashishida ham juda muhim rol o‘ynaydi. Ba’zida u yoki bu biznes-loyihani amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan kapital undan yuqori samaradorlik bilan foydalanish mumkin bo‘lgan joydan juda uzoqlikda joylashgan bo‘ladi. Masalan, Germaniyada uy xo‘jaliklari O‘zbekistonning biron-bir joyida yuqori samara bilan ishlatish mumkin bo‘lgan kapitalni pul mablag‘larini jamg‘arib borish yo‘li bilan yig‘a oladilar. Moliyaviy tizim ham pul resurslarini Germaniyadan O‘zbekistonga ko‘chib o‘tishiga yordam beradigan bir qator mexanizmlarni taqdim etadi. Ulardan ikkitasini keltirsak yetarli: birinchidan, nemis fuqarolari O‘zbekiston kompaniyalari chiqargan qimmatli qog‘ozlarni sotib olishlari mumkin; ikkinchidan, Germaniya banklari O‘zbekiston firmalariga qarz berishlari mumkin. Amaliyotning ko‘rsatishicha, iqtisodiyotning rivojlanib va murakkab-lashib borgani sari moliyaviy tizim uning sub’ektlarini pul resurslarini vaqt bo‘ylab va makonda ko‘chirib o‘tkazish (o‘tish, joyini o‘zgartirish)ning samarali usullari bilan ta’minlashda tobora muhim rol o‘ynamoqda. Bugungi kunda mavjud bo‘lgan bozorlar va moliyaviy tizim vositachi-larining o‘ta murakkab tarmog‘i yapon ishchisining pensiyaga oid jamg‘ar-masini amerikalik yosh oilalarga uy sotib olishlarini moliyalashtirish uchun ishlatilishiga imkoniyat yaratmoqda. Shuningdek, turli xil innova-tsiyalar ham iqtisodiyot samaradorligini oshirishga katta imkoniyatlarni vujudga keltirmoqda. Ular tufayli defitsitli pul resurslari vaqt (zamon) va makon bo‘ylab ko‘chirib o‘tkaziladi. Pul resurslari yuqori daromad keltirmaydigan joydan oqib keladi va katta foyda keltiradigan joyda ishlatiladi. Masalan, faraz qilaylik, barcha oilalar o‘z jamg‘armalarini uyidan tashqariga chiqmasdan investitsiya qilishga majburlar. Bunda “A” oila jamg‘armasi bo‘yicha yillik daromadlilik stavkasi bor-yo‘g‘i 2%ni tashkil etadi, “B” oila esa o‘zining jamg‘armasidan yiliga 20% daromad olish imkoniyatiga ega. “A” oilaning jamg‘armasini jalb qilib, “B” oilaga qarzga beruvchi investitsion kompaniya tuzish yo‘li bilan ikkala jamg‘ar-maning samaradorligini oshirish mumkin. 1 -nazorat uchun savol Moliyaviy tizim orqali vaqt bo‘yicha (bo‘ylab, orasida) pul resurslarini ko‘chirib o‘tkazishga misollar keltiring. Ushbu resurslarni ko‘chirishning samaraliroq usuli mavjudmi? Moliyaviy tizim orqali risklarni boshqarish (riskiy boshqaruv). Moliyaviy tizim risklarni boshqarish (riskiy boshqaruv) uchun imko- niyatlarni vujudga keltiradi. Pul resurslarini moliyaviy tizim yordamida ko‘chirib o‘tkazishga o‘xshab, risk ham ko‘chirib o‘tkaziladi. Moliyaviy tizimda vositachilar, masalan, riskni ko‘chirish bilan bog‘liq faoliyatga ixtisos-lashtirilgan sug‘urta kompaniyalari mavjud. Bu kompaniyalar o‘zlarining risklilik darajasini kamaytirishni xoxlovchi mijozlardan maxsus sug‘urta pullarini undiradilar va ularni ma’lum bir mukofot evaziga sug‘urta talablarini to‘lashga va riskni bo‘yniga olishga rozilik beradigan investorlarga beradilar. Ko‘pincha kapital va risk birgalikda (o‘zaro) bog‘liq bo‘lib, bir vaqtning o‘zida moliyaviy tizim yordamida o‘tkaziladi (ko‘chiriladi). Buning natijasida moliyaviy oqim risk oqimini ham tavsiflaydi. Keling, buni korxonalar moliyasi va ularning riskni o‘tka-zishi (ko‘chirishi) misolida ko‘rib chiqamiz. Faraz qiling, Siz biznes bilan shug‘ullanmoqchi bo‘ldingiz va buning uchun Sizga 100,0 mln.so‘mlik kapital kerak. Modomiki, Sizda shaxsiy jamg‘armalar yo‘q ekan, Siz defitsit iqtisodiy birlik hisoblanasiz. Endi faraz qilamiz, Siz biror- bir xususiy investorni (erkin mablag‘larga ega bo‘lgan iqtisodiy birlik) aksiyalaringizni sotib olish hisobiga Sizga 70,0 mln. so‘mlik kapital ajratishiga ko‘ndirishga muvaffaq bo‘ldingiz. Buning uchun Siz unga korxona foydasining, aytaylik, 75%ini to‘lash majbu-riyatini olasiz. Bundan tashqari, Siz bankdan yillik 6% ustama haq bilan 30,0 mln. so‘mlik kredit olishga erishdingiz. 100,0 mln. so‘m miqdoridagi umumiy oqim boshqa manbalardan Siz tomonga kelayotgan moliyaviy oqim sifatida tasvirlangan. Lekin Sizning korxonangiz muvaffaqiyatsizlikka uchragan paytda riskni kim o‘z zimmasi (bo‘yni)ga oladi?. Axir, hayot - tasodiflarga boy. Uning bundan xoli bo‘lishiga hech kim kafolat beraolmaydi. Shuningdek, “Korxonangiz o‘z faoliyati davomida faqat muvaffaqiyatga erishadi. Uning peshonasiga muvaffaqiyatsizlik yozilmagan. Bunga men kafilman!”, - deydi-gan “mard” hayotda uchramaydi. Unday “mard”ni kunduzi chiroq yoqib qidir-sangiz ham topaolmaysiz. Shu sababli, ushbu misolda asosiy riskni Sizning aksiyadoringiz o‘z bo‘yniga oladi. Zero, korxona inqirozga yuz tutsa, u o‘zining 70,0 mln. so‘mini qaytarib ololmaydi. Biroq, bankning harakatlarida ham ma’lum bir risklilik darajasi (riskiy daraja) mavjud bo‘lishi mumkin. Bu quyidagicha izohlanadi: Siz inqirozga yuz tutgan holda, bank ham qarzning asosiy summasi va uning foizini to‘lig‘icha ololmasligi mumkin. Masalan, faraz qilaylik, yilning oxirida biznesingizning jami bahosi 20,0 mln. so‘mni tashkil etdi. Bu holatda investor o‘zi investitsiya qilgan hamma summani yo‘qotadi. Bank esa Sizga qarzga bergan 30,0 mln. so‘mdan 10,0 mln. so‘mini yo‘qotadi. Shuning uchun, kreditorlar aksiyadorlar bilan bir qatorda xususiy firma faoliyati riskining ma’lum bir qismini o‘z zimmasiga oladi. Garchi kapital va risk ko‘pincha birlashib ketsa-da, ular bo‘linishi ham mumkin. Biznes qilish uchun 30,0 mln. so‘m miqdoridagi qarz olish misolida shunday vaziyatni ko‘rib chiqamiz. Faraz qiling, bank Sizdan ushbu qarzning Siz tomondan qaytarilishiga kafolat bera oladigan yaqin qarindoshla-ringizdan birini olib kelishingizni talab qilyapti. Ushbu talabni taklif etgan holda bank Siz tomondan kredit shartnomasi shartlarining baja-rilmay qolishi bilan bog‘liq bo‘lgan o‘zining riskini oilangiz a’zosiga o‘tkazadi. Bu holda bank Sizga 30,0 mln. so‘m miqdoridagi kreditni o‘zi uchun eng kam risk bilan taqdim etadi. Qarz bo‘yicha asosiy risk esa Sizning qarindoshingizga o‘tadi. Tobora ishonch hosil qila borganimizdek, moliya olamidagi ko‘plab moliyaviy shartnomalar pul resurslarini ko‘chirmasdan turib riskni ko‘chirishni nazarda tutadi. Bu, masalan, aksariyat sug‘urta shartnomalari va kafolatlarga tegishlidir. Shuningdek, bularga fyuchers, opsion va svoplar kabi hosila instrumentlar ham kiradi. 2-nazorat uchun savol Moliyaviy tizim yordamida riskni ko‘chirishga misol keltiring. Moliyaviy tizim yordamida hisob-kitob-to‘lovlarni amalga oshirish. Moliyaviy tizim kliring operatsiyalarini amalga oshirish hamda tovarlar, xizmatlar va aktivlar almashinuvini rag‘batlantiruvchi usullar bilan to‘lovlarni amalga oshirishga imkon (yordam) beradi. Moliyaviy tizimning eng muhim funksiyalaridan biri odamlar va firmalarni tovar va xizmatlarni sotib olish jarayonida to‘lovlarni amalga oshirishning samarali usuli bilan ta’minlanishini o‘z ichiga oladi. Faraz qilaylik, Siz AQShda yashaysiz. Dunyo bo‘ylab turistik sayohatni reja-lashtiryapsiz va bunda 5000 dollar barcha turistik xarajatlarni qoplash uchun yetarli bo‘ladi, deb hisoblayapsiz. Pulni o‘zingiz bilan qaysi shaklda olishingiz lozim? Siz boshqa mamlakatlarda tovarlar va xizmatlarga to‘lovni qay tarzda amalga oshirasiz? Ko‘pgina xorijiy mehmonxonalar, yoshlar yotoqxonalari va restoranlar, lekin hammasi ham emas, to‘lov vositasi sifatida AQSh dollarini qabul qiladilar. Bu o‘rinda, albatta, kredit kartochkasidan foydalanish mumkin. Biroq, jahondagi Siz borib ko‘rgingiz kelgan ayrim mamlakatlarda ularni qabul qilishmaydi. Sizga yo‘l cheklarini sotib olish kerakmi? Agar kerak bo‘lsa, unda qaysi valyutada? Ushbu barcha savollarga javob berishga uringan holda, Siz balki, barcha mamlakatlardagi hamma sotuvchilar bir xil to‘lov vositalaridan foydalanganlarida juda qulay bo‘lishini qayta-qayta o‘ylashingiz (istashingiz), tabiiy. Endi yuqorida tasvirlangan vaziyatning o‘rniga quyidagilarni tasav-vur qiling: Siz hukumati o‘zining fuqarolariga xorijiy valyuta operatsiya-larini cheklab qo‘yuvchi davlatda yashovchi boy odamsiz va Siz ham dunyo bo‘ylab sayohat qilishga qaror qildingiz. Bunda Siz o‘z mamlakatingizda milliy valyutadan foydalangan holda xohlagan narsangizni sotib oli-shingiz mumkin. Biroq uning tashqarisida uni (Sizning milliy valyu-tangizni) to‘lov vositasi sifatida hech kim qabul qilmaydi. Sizning davlatingizdagi xorijiy valyutaning defitsitli ekanligi hukumatni o‘zining fuqarolariga xorijiy valyutani sotib olish yoki xorijdan qarz olishini ta’qiqlab qo‘yishiga majbur qiladi. Bunday vaziyatda Siz nima qilgan bo‘lardingiz? Bunday vaziyatda qo‘llanilishi lozim bo‘lgan imkoniyatlardan biri, u qanchalik noqulay bo‘lmasin, quyidagicha: vataningizda qimmatbaho va tashishga qulay bo‘lgan tovarlar sotib oling. Ularni o‘rab-chirmab, o‘zingiz bilan olib chiqib keting va xorijda ovqat sotib olish va yashash uchun ishlatishga harakat qiling. Boshqacha qilib aytganda, barter, ya’ni pul mablag‘laridan foydalanmagan holda tovar ayirboshlashdan foydalaning. Bu o‘rinda dunyoni ko‘rish uchun bu eng qulay usul emasligini aytishning hojati ham yo‘q. Zero, Siz o‘zingiz bilan katta bagaj olib yurishga hamda bor vaqtingiz va kuchingizni muzey va teatrlarni tomosha qilishga emas, balki mehmonxona yoki tushlik uchun to‘lov sifatida Siz tomoningizdan taqdim etiladigan ayrim qimmatbaho narsalarni qabul qilishga rozi bo‘ladigan restoran yoki mehmonxonani qidirishga sarflashingiz aniq. Ushbu misoldan ko‘rinib turibdiki, moliyaviy tizimning muhim funksiyalaridan biri uy xo‘jaligi va firmalarga u yoki bu tovar va xizmatlarni sotib olishga ortiqcha ko‘p vaqt sarflashga yo‘l qo‘ymaydigan samarali to‘lov tizimi faoliyatini ta’minlash hisoblanadi. To‘lov vositasi bo‘lgan oltinni qog‘oz pullarga almashtirish to‘lov tizimi samaradorligini oshirish misollaridan biri bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Bizning davrda oltin tibbiyotda va zargarlik ishlarida foydalaniladigan defitsit resurs bo‘lib, qog‘oz pullar esa asosiy to‘lov vositasi hisoblanadi. Oltinga nisbatan qog‘oz pulning haqiqiyligini tekshirish oson (ularni soxta-lashtirish qiyinroq) va ulardan turmushda foydalanish, masalan, cho‘ntakda olib yurish ancha qulay. Bundan tashqari, pulni bosmadan chiqarish (nashr etish) - bu qazib olish, qayta eritish va oltin tangani zarb qilishdan anchagina arzon jarayon. To‘lovlarni amalga oshirishning alternativ13 vositalari: cheklar, kredit yoki plastik kartochkalari va elektron to‘lov tizimlari paydo bo‘lishi natijasida hisob - kitobni amalga oshirishning samaradorligi yanada oshdi. 3- nazorat uchun savol Siz sotilgan tovar yoki ko‘rsatilgan xizmat uchun to‘lov sifatida «Men Sizga shuncha summa qarzman» (I owe you) shaklidagi eng oddiy qarz tilxatini qabul qilarmidingiz? Sizning javobingizga qanday omillar ta’sir ko‘rsatadi? Moliyaviy tizim tufayli resurslarning birlashishi va kapitaldagi ishtirok ulushining bo‘linishi. Moliyaviy tizim katta ko‘lamdagi korxonani tashkil etish yoki yirik korxonalar kapitalini ko‘p sonli mulkdorlar o‘rtasida bo‘lish uchun moliya-viy mablag‘larning birlashish mexanizmini ta’minlaydi. Zamonaviy iqtisodiyotda to‘laqonli biznesni yurgizish uchun zarur bo‘lgan investitsiyalarning minimal hajmi, ko‘pincha, alohida odamning va hatto eng katta oilaning pul mablag‘laridan oshiq bo‘ladi . Moliyaviy tizim uy xo‘jaliklari mablag‘larini, keyinchalik unga muhtoj bo‘lgan firmalar foydalanadigan yirik kapitalga birlashtirish yoki yirik-lashtirish uchun imkoniyat yaratadi (masalan, fond bozorlari yoki banklar yordamida). Moliyaviy tizim tufayli individual uy xo‘jaliklari katta miqdor-dagi pul talab qilinadigan investitsiyalarda resurslarning birlashishi va umumiy investitsiyalarda ulushlarning keyingi bo‘linishi yo‘li bilan qatnashish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Masalan, faraz qilaylik, Siz 10,0 mln. so‘mlik uloqchi otni sotib olish uchun mablag‘ kiritishga qaror qildingiz. Lekin Sizda hammasi bo‘lib 1,0 mln. so‘m bor. Agarda otni o‘nta qismga bo‘lishning jismoniy imkoniyati bo‘lganda, Siz uning o‘ndan birini sotib olishingiz mumkin edi. Biroq biz bu yerda hamma qismlarning summasidan ko‘ra butuni shubhasiz ancha-muncha qimmat bo‘ladigan vaziyat- lardan birini ko‘ryapmiz. Shunday qilib, otni jismoniy bo‘lish muammoni hal qilmaydi. Va bu yerda hayvonni unga zarar keltirmasdan “bo‘lish” imkonini beradigan moliyaviy tizim yordamga keladi. Investitsion pul (moliyaviy resurslarning birlashishi)ni yaratib va investorlar o‘rtasidagi ulushni taqsimlab, 10,0 mln. so‘mlik investitsiyani, otni bo‘laklamagan holda, 1,0 mln. so‘mdan iqtisodiy «qism»larga bo‘lish mumkin. Bundan keyin, ko‘pkari (uloq)dan topilayotgan pul, otni mashq qildirishga va boqishga ketgan xarajatlarni chiqarib tashlab, barcha ulushi borlar o‘rtasida taqsimlanadi. Yana bir misol sifatida pul bozorida amalda bo‘lgan investitsion fondlar operatsiyasini ko‘rib chiqamiz. Tasavvur qilaylik, Siz ko‘proq ishonchli va likvidli dollarlik aktiv - AQSh G‘aznachiligi veksel iga kapital qo‘yishga qaror qabul qildingiz. Taklif qilinayotgan veksellarning eng arzoni milliy valyutamizda 10,0 mln. so‘m turadi. Siz esa bor-yo‘g‘i 1,0 mln. so‘mlik investitsiya qilmoqchisiz. Ushbu holatda bu kabi veksellarga ham Sizning moliyaviy resurslaringizni boshqa investorlarning resurs-lari bilan birlashtirish yo‘li bilangina mablag‘ qo‘yish mumkin. O‘tgan asrning 70-yillarida shunday jarayonni rag‘batlantirish uchun investorlarga g‘aznachilik veksellarini qo‘lga kiritish imkonini beradigan o‘zaro jamg‘armalar tuzilgan. O‘zaro jamg‘armada investorlarning mablag‘lari vaqtinchalik birlash-tiriladi va ularga mazkur jamg‘arma kapitalidagi ularning ulushi ko‘rsa-tilgan hisobraqamlar ochiladi. Jamg‘arma vaqti-vaqti bilan mijozlarga o‘zlarining aksiyalari kursi to‘g‘risidagi axborotni taqdim qiladi va ularga amalda istalgan vaqtda o‘zining hisobraqamiga istalgan qo‘shimcha summani kiritish yoki pulni qaytarib olish imkonini beradi. Shunday qilib, agar jamg‘arma aksiyasining joriy kursi 11 000 so‘mni tashkil etsa, Siz esa 1,0 mln. so‘m qo‘yayotgan bo‘lsangiz, unda Sizning jamg‘armadagi hisobingizda 90,91 aksiya bo‘ladi (1 000 000 : 11 000). Bu g‘aznachilik veksellariga investitsiya qiluvchi o‘zaro jamg‘armalar moliyaviy tizimning to‘rtinchi funksiyasi bajarilishiga yordamlashayotganidan dalolat beradi. Zero, ular tufayli katta qadr-qimmatga ega bo‘lgan veksellar amaliy jihatdan benihoya (cheksiz) bo‘linuvchi qimmatli qog‘ozlarga aylanadi. 4- nazorat uchun savol Ko‘pchilik uy xo‘jaliklarining moliyaviy resurslarini birlashtirish usuli mavjud bo‘lmaganda amalga oshirish mumkin bo‘lmagan investitsiyani misol qilib keltiring. Moliyaviy tizim tomonidan informatsion qo‘llab-quvvatlash (axborot ko‘magi). Moliyaviy tizim iqtisodiyotning turli jabha (sektor)larida qabul qilinuvchi mustaqil qarorlarni muvofiqlashtirishga yordam beradigan narx (baho) axborotini taqdim etadi. Gazetalar, radio va televideniye qimmatli qog‘ozlar kursi va foiz stavkalari to‘g‘risidagi axborotni har kuni xabar qiladilar. Ushbu ma’lumotlarni olayotgan millionlab odamlar ichidan, deyarli kam odam professional darajada qimmatli qog‘ozlar savdosi bilan shug‘ullanadi. Biroq, ko‘pincha fond bozoridan ancha yiroq bo‘lgan odamlar qimmatli qog‘ozlar birjasiga asoslangan axborotni moliyaviy qarorlar qabul qilish uchun jalb qilishlari (foydalanishlari) lozim. Masalan, uy xo‘jaliklari bu ma’lumotlardan joriy daromadning qancha qismini kelajakka saqlab qo‘yishni va jamg‘arilgan mablag‘larni qaysi aktivlarga investitsiya qilish foydaliroqligini hal qilish uchun foydalanishlari kerak. Bozor foiz stavkalarini bilish, hattoki, bir oila doirasida pul-larni ko‘chirgan taqdirda qanday yordam berishi bo‘yicha yaxshiroq tasavvurga ega bo‘lish uchun quyidagi misolni ko‘rib chiqamiz. Tasavvur qiling, Ciz 25 yoshdasiz. Endigina uylandingiz. Alohida va erkin yashashni istab, 100,0 mln. so‘mga uy sotib olmoqchisiz. Mahalliy bank Sizga yillik 8% ustama haq bilan 80,0 mln. so‘m (ya’ni, uy narxining 80%i) ipoteka krediti ajratishga rozi. Lekin Siz yana 20% (ya’ni, yana 20,0 mln. so‘m) mablag‘ topishingiz lozim. Sizning 40 yoshli opangizning bankdagi hisobraqamida Sizga kerakli bo‘lgan summa mavjud. U ushbu pullarni o‘zining pensiya ta’minoti sifatida yillik 6% ustama haqi hisobiga ajratib qo‘ymoqda. Biroq uning pensiya yoshiga yetishiga hali ancha vaqt bor. Shuning uchun Siz bu pullarni undan qarzga so‘rab turishingiz mumkin. Agar opangiz o‘zining pensiyasi uchun jamg‘arib borayotgan pullarini Sizga uy sotib olishingiz uchun qarzga berib turishga rozi bo‘lsa, unda Siz, ushbu summa bo‘yicha qancha foiz stavkasi “adolatli” bo‘lishini qanday qilib aniqlashingiz mumkin? Ko‘rinib turibdiki, buning uchun joriy bozor stavkalarini bilish foydadan holi bo‘lmaydi. Faraz qilaylik, opangiz o‘zining jamg‘arma hisobraqami bo‘yicha yillik 6% ustama haq olayotganligi Sizga aniq ma’lum va mahalliy bank Sizdan ipoteka krediti bo‘yicha yillik 8% ustama haq olmoqchi. Bu ma’lumotlar Sizga qarorlar qabul qilishda yordam beradi. Xuddi shuningdek, oila doirasida moliyaviy qarorlar qabul qilish jarayonida aktivlarning bozor narxi (bahosi)ni bilish ham kerak bo‘lishi mumkin. Masalan, faraz qilaylik, Siz singlingiz bilan uyni yoki oilaviy biznesni meros qilib oldingiz va u ikkalangizning o‘rtangizda teng, baravar bo‘linishi kerak. Biroq, Siz uni sotgingiz kelmayapti. Boisi, qaysidir biringiz shu uyda yashamoqchi yoki oilaviy biznes bilan shug‘ullanishni davom ettirmoqchisiz. Bunda oilaning boshqa a’zosi qancha olishi kerak? Ko‘rinib turibdiki, merosni to‘g‘ri baholash uchun shunga o‘xshash aktivlarning bozor narxlarini bilish lozim. Bundan tashqari, aktivlarning narx (baho)lari va foiz stavkalari menejerlar uchun ular tomonidan investitsion loyihalarni tanlashda va moliyaviy shartnomalarni tuzishda tayanch signal bo‘lib xizmat qiladi. Majburiyatlari bo‘yicha moliyaviy bozorlarda doimo bitimlar tuzish bilan shug‘ullanmaydigan menejerlar, odatda boshqa sohalarda to‘g‘ri qarorlar qabul qilish kerak bo‘lganda, zarur axborotlarni olish uchun har holda bu bozorlardan foydalanadilar. Tasavvur qilaylik: masalan, qaysidir bir firma 100,0 mln. so‘m miqdorida foyda oldi va u olingan summani qanday sarflashni: uni biznesga qayta investitsiya qilish, aksionerlarga dividendlar to‘lash yoki pullarni o‘z aksiyalarini qaytarib olishga sarflash muammosini hal qilmoqchi. Ushbu masalani hal qilishda, shubhasiz, mazkur firma va boshqa kompaniyalarning aksiyalari kursini, shuningdek, bozor foiz stavkalarini bilishi juda asqotadi. Bunday sharoitda, ayrim hollarda bo‘lganidek, “Baxtash - tavakkal”, “Yo - ustidan, yo - ostidan”, “Shuni ham o‘ylab o‘tira-mizmi?” yoki “O‘ychi o‘yini o‘ylaguncha, tavakkalchi ishini bitiradi” tarzida ish tutib bo‘lmaydi. Shunday qilinsa, hatto “og‘zimizdagi tayyor oshimiz”dan ham ajralib qolishimiz hech gap emas. Har bir yangi moliyaviy instrumentning paydo bo‘lishi bilan axborot olishning yangi imkoniyatlari yuzaga keladi. Masalan, 1973 yildan birja-larda opsionlarga standartlashtirilgan savdo shartnomalari qo‘llanilishi boshlangandan so‘ng, son jihatidan axborotning hajmi turli moliyaviy va iqtisodiy operatsiyalarning risklilik darajasiga nisbatan keskin oshib ketdi. Bunday ma’lumotlar riskni boshqarish bilan bog‘liq bo‘lgan qarorlarni qabul qilishda juda muhim. 5-nazorat uchun savol Operatsiyada ishtirok etmagan tomonlarni muhim axborot bilan ta’minlaydigan moliyaviy bitimga misol keltiring. Moliyaviy tizim yordamida stimullashtirishning psixologik muammolarini yechish. Agar moliyaviy operatsiyaning bir tomoni bitim bo‘yicha boshqa hamkor bilmaydigan axborotga egalik qilganda, yoki bir tomon boshqasi uchun qaror qiluvchi agent hisoblanganda paydo bo‘ladigan stimullashtirishning psixo-logik muammolari moliyaviy tizim yordamida hal qilinadi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, moliyaviy bozorlar va vositachilar risk va pul resurslarining samarali taqsimlanishiga yordam beruvchi bir necha funksiyalarni bajaradilar. Biroq, stimullashtirish psixologiyasiga tegishli bo‘lgan, vositachilarning ko‘rsatilgan funksiyalarni bajarish layo-qatini cheklaydigan muammolar mavjud. Stimullashtirishning psixologik muammolari shartnoma tomonlari ko‘pincha bir-birini kuzatish va biri ikkinchisini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘lmaganlari uchun yuzaga keladi. Stimullar bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar, odatda, uch turga bo‘linadi va ular xalqaro amaliyotda quyidagicha nom olgan: “Ma’naviy risk” muammosi; “Noqulay tanlov” muammosi; “Komitent14-komissioner”15 muammosi. Ma’naviy risk yoki mas’uliyatsizlik (moral hazard) muammosi, masalan, qachonki sug‘urta polisiga egalik qilish sug‘urtalangan tomon katta riskka yo‘l qo‘yganda yoki yo‘qotishga yetaklovchi hodisaning oldini olishga kam harakat qilganda yuzaga keladi. Aynan mas’uliyatsizlik ko‘pincha sug‘urta kompaniyalari tomonidan riskning ayrim turlarini sug‘urta qilishni xoh-lamasliklarining sababiga aylanadi. Masalan, agar ulgurji ombor mulk-dori yong‘in hodisasiga sug‘urta polisini sotib olganda, uning uchun yong‘inga qarshi tadbirlarga pul sarflash stimuli kamayadi. Bu holat, uning omborida yong‘in bo‘lish ehtimoli, sug‘urta shartnomasi tuzilgunga qadar bo‘lgan holat-dagidan yuqori bo‘ladi. Agar sug‘urta summasi omborning bozor bahosidan yuqori bo‘lsa, unda ayrim ekstremal vaziyatlarda ombor egasi nafsga beri-lishi va pul olish uchun uni yoqib yuborishi ham mumkin. Potensial ma’-naviy risk tufayli sug‘urta kompaniyalari sug‘urta summasini qisqarti-radilar, yoki ma’lum bir holatlarda ayrim turdagi sug‘urta polislarini sotishdan umuman bosh tortadilar16. Mijoz ishga bo‘nak (avans) to‘lasa va odam (yoki firma) ish qanchalik yaxshi yoki yomon bajarilishiga qaramay, bir xil summani oladigan vaziyat shartnoma tuzish sohasidagi mas’uliyatsizlikka misol bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Agar to‘lov faqat ish bajarilgandan so‘ng amalga oshirilganda edi, unda pudratchida, shubhasiz, to‘lovning avans shakliga qaraganda yaxshiroq harakat AO qilib ishlashiga stimul ko‘proq bo‘lar edi . Biznesni moliyalashtirishda yuzaga keladigan muammo ma’naviy risk-ning nisbatan kamroq misoli bo‘lib hisoblanadi. Faraz qilaylik, Sizda yangi korxona tuzish g‘oyasi tug‘ildi va Sizga ish boshlash uchun boshlang‘ich mablag‘ zarur. Siz uni qayerdan olishingiz mumkin? Olishingiz ehtimoli ko‘proq bo‘lgan manba bu - qarindoshlar va o‘rtoqlaringiz. Nima uchun? Negaki, Siz ularga ishonasiz. Ular esa Sizni bilishadi va Sizga ishoni-shadi. Bundan tashqari, ular Sizning tijoriy rejangizni, jumladan, tijoriy siringizni ham boshqa odamlarga ochmasliklari Sizga ma’lum. Qarindoshlar va o‘rtoqlar esa, o‘z navbatida, Sizning ularga yuz berishi mumkin bo‘lgan hech qanday muammo va asoratlarni berkitmasdan, bo‘lajak biznes to‘g‘risida to‘liq axborot taqdim qilishingizga ishonadilar. Bundan tashqari, hatto ish boshidan muvafaqqiyatli bo‘lmagan va Sizda qiyin-chiliklar tug‘ilgan holatda ham, Sizning yaqinlaringiz, Siz ularning manfaatlarini himoya qilish uchun bor imkoniyatingizni ishga solishingizni bilishadi. Endi agar Siz bankdan qarz olishga qaror qilganingizda kelib chiqadigan vaziyatni ko‘rib chiqamiz. Ehtimol, Sizga mutlaqo notanish bo‘lgan bank xizmatchisi bilan biznes rejangizni batafsil muhokama qilishni xohlamassiz. Yoki xoxlaysizmi? Axir bu variantda Sizga raqib bo‘ladigan boshqa mijozga bu to‘g‘rida aytib berishi mumkinligi istisno qilinmagan. Hattoki, Siz ushbu masalani hal etishga muvaffaq bo‘lsangiz ham, yana yangisi yuzaga kelishi mumkin va buning vujudga kelmasligiga hech kim kafolat beraolmaydi. Qarzlarni taqdim qilish qarorini qabul qiluvchi bank xizmatchilari esa, mijozlarda bo‘lajak biznesning barcha mumkin bo‘lgan qiyinchiliklari to‘g‘risida ochiqchasiga gapirib berish uchun asos mavjud emasligi bois, ko‘pincha qarzni taqdim qilishga shunchaki rozi bo‘lmaydilar17. Shunisi ayonki, buni har qanday odam eng noiloj vaziyatdagina oshkora qilishi mumkin. Axir, buni “Hayot!” deydilar!!! Shunday qilib, axborot almashinishda, ish imkoniyatlariga nisbatan ma’lum bir tengsizliklar yoki nomutanosiblik yuzaga keladi: mijoz o‘zining bo‘lajak biznesi to‘g‘risida bank xizmatchisidan ko‘ra ancha ko‘p biladi. Buning ustiga, Siz bankka qarz uchun kelganingizda, bank xizmatchisiga o‘zining Siz uchun mutlaqo notanish odamligi, bank esa - biror-bir mas’-uliyatsiz muassasadan ortiq emasligi aniq ma’lum. Demak, ishingizning borishi yomonlashsa, Siz unga yaqinlaringiz mablag‘lari sarflanganida qanday yo‘l tutganingiz kabi harakat qilmas, ya’ni holatni to‘g‘rilash uchun barcha imkoniyatlarni ishga solmas edingiz. Hatto, buning ustiga, Siz bu biznesdan chiqish to‘g‘risida qaror qabul qilishingiz va qarzni to‘la-masligingiz ham mumkin. Shunday qilib, butun kuch bilan ishlash motivatsiyasi (stimuli) korxona riskining bir qism boyligi qarz oluvchini qiziqtirmaydigan tashkilotga (masalan, bank yoki sug‘urta kompaniyasiga) ko‘chirilishi natijasida pasayib ketadigan vaziyat ma’naviy risk yoki mas’uliyatsizlik bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarga misol bo‘lishi mumkin. 6- nazorat uchun savol Ma’naviy risk muammosi Sizga rejalashtirilgan biznes-loyihangizni amalga oshirish uchun mablag‘ olishingizga halaqit berishi mumkin bo‘lgan vaziyatni misol keltiring. Ushbu muammoni bartaraf etish usullari qanday? Bitim tomonlarida axborotning bab-baravar bo‘linmagan hajmi nati-jasida ham yuzaga keladigan yana bitta muammo mavjud. Bu nomuvofiq (noqulay) tanlov muammosidir (adverse selection). Bu shu bilan xarak-terlanadiki, unga ko‘ra riskning u yoki bu shaklidan sug‘urtani sotib oluvchi odamlar, odatda, ushbu riskga butun boshli aholiga qaraganda ancha kuchliroq duchor bo‘ladilar. Bu vaziyatni umrbod renta (life annuities) misolida ko‘rib chiqamiz. Umrbod renta sug‘urtalangan odamga uning pensiyaga chiqishidan boshlab umrining oxirigacha qayd qilingan summani oyma-oy to‘lashni ko‘zda tutgan shartnomani ifodalaydi. Bunday rentalarni sotuvchi firma, ularni sotib oluvchi odamlar butun aholiday kutilayotgan uzoq umr ko‘rishlari taxmi-nidan kelib chiqa olmaydi. Masalan, tasavvur qilaylik, qandaydir bir firma pensiyaga chiqayotgan (ya’ni, masalan, 55-60 yoshdagi) odamlarga umrbod rentalarni sotmoqda. Odatda, butun aholi o‘rtasida bunday odamlarni uchta guruhga bo‘lishadi (yana har bir guruhdagilarning soni taxminan bir xil): “A” guruh umrining davomiyligi 10 yilni, “B” guruhniki 15 yil, “V” guruhniki esa 20 yilni tashkil etadi. 60 yoshga to‘lgan odamlar o‘rtacha 15 yil yashaydilar. Biroq, agar firma, ushbu umr davomiyligining prognoz (bashorat) ko‘rsatkichlariga muvofiq polis narxini o‘zgartirsa, u rentani sotib olayotgan odamlar ko‘proq “A” yoki “V” shakliga tegishli ekanligiga ishonch hosil qiladi. Birinchi guruhga kiruvchi pensionerlar uchun bu kabi bitim foydasizdir va ular bunday polisni sotib olmaydilar. Agar umrbod rentani sotuvchi firma u yoki bu mijoz qaysi guruhga (“A”, “B”, yoki “V”) tegishli ekanligini bilganda va har bir odam umrining kutilayotgan davomiyligidan kelib chiqib narxni o‘zgartira olganda edi, unda hech qanday nomuvofiq (noqulay) tanlov muammosi mavjud bo‘lmagan bo‘lar edi. Biroq, bu firmalar, o‘z mijozlari umrining kutilayotgan davo-miyligi to‘g‘risida axborotlar sonini oxirgilari egalik qilganidek yig‘a olmaydilar. Modomiki, sug‘urtachi har bir mijoz umrining kutilayotgan davo-miyligini aniq aks ettiruvchi narxni belgilashga qodir emas ekan, unda ko‘p sonli rentalar nomutanosib ravishda hali ancha uzoq yashashni reja-lashtirayotgan sog‘lom odamlar tomonidan sotib olinadi. Bizning misolda, o‘rtacha bashorat qilinayotgan umrning davomiyligi 17,5 yilni tashkil etadi. Bu mazkur ko‘rsatkichning butun aholi uchun belgilanganidan 2,5 yilga ko‘proqdir. Shunday qilib, agar renta sotuvchi firma, narxni butun aholi uchun umrning kutilayotgan davomiyligi ko‘rsatkichlari asosida belgilagan bo‘lsa va nomuvofiq (noqulay) tanlov muammolarini tartibga solish maqsadida narxni oshirmagan bo‘lsa, ziyonga uchraydi. Shu sababli firmalar umrbod rentalarga umrning kutilayotgan o‘rtacha davomiyligi bo‘lgan odamlarni o‘ziga jalb qilmaydigan narxlarni belgilaydilar. Bu shunga olib keladiki, ushbu moliyaviy mahsulot sotiladigan bozor, agar nomuvofiq (noqulay) tanlov muammosi mavjud bo‘lmaganda, mumkin bo‘ladigan holatdan ancha kamroq bo‘ladi18. 7- nazorat uchun savol Tasavvur qilaylik, qandaydir bir bank potensial mijozlarga ularning qarzni to‘lay olish layoqatini tekshirmasdan qarz berishni va’da qiladi. Ushbu tasavvur qilingan holatga qarz oluvchilarning qaysi toifalari jalb qilinadi? Bunday bankning qarz bo‘yicha foiz stavkasi qarz oluvchining kredit tarixini tekshiradigan bankning stavkasidan farqlanadimi? Stimul bilan bog‘liq bo‘lgan muammoning yana bir turi ko‘proq riskka asoslangan topshiriqlarni bajarish bo‘yicha vakolatning boshqa shaxslarga berilishida yuzaga keladi. Masalan, korporatsiya aksiyadorlari firmaning ishini yuritish uchun menejerlarga vakolatni beradilar. O‘zaro jamg‘armalar investorlari esa, mablag‘larini qimmatli qog‘ozlarga investitsiya qilish tuzilmasini ishlab chiqish bo‘yicha vakolatni jamg‘armalarning qimmatli qog‘ozlar portfellarini boshqarish bo‘yicha menejerlariga taqdim etadilar. Bu qaror qabul qilish bilan bog‘liq bo‘lgan risk uchun javobgarlik olib boradigan odam yoki tashkilot, ushbu qarorlarni qabul qilish bo‘yicha o‘z vakolatini boshqa bir tashkilot yoki shaxsga berishini bildiradi. Shunday risk uchun javobgarlikni topshiradigan shaxslar (yoki tashkilotlar) komitentlar deb ataladi. Ushbu vakolatni qabul qiluvchilar esa komissionerlar deb ataladi. Komitentning komissioner bilan munosabati muammosi (principal-agent problem) shundaki, komissioner ko‘pincha komitent agar komissioner bilgan barcha bilimlarga egalik qilganida qabul qilgan qarorlaridan va o‘zi mustaqil qabul qilishi mumkin bo‘lgan qarorlaridan farqlanuvchi qaror-larni qabul qiladi. Buning natijasida komissionerlar va komitent-larning manfaatlari o‘rtasida ko‘pincha ziddiyatlar kelib chiqadi. Nostan-dart (noandozaviy) vaziyatlarda komissionerlar, hattoki, o‘zlarining komi-tentlari manfaatlariga qaramasdan harakat qilishlari mumkin. Bunday holat, masalan, fond brokeri «sutdan yog‘ olish» deb nomlanadigan ish bilan shug‘ullansa, ya’ni mijozga hech qanday foyda olib kelmaydigan, lekin brokerning komission summasini oshiradigan ko‘psonli bitimlarni mijozning hisobidan amalga oshirganida kelib chiqadi. Buning yanada tushunarli bo‘lishi uchun e’tiboringizni quyidagi “qo‘lbola”, “jaydari” o‘zbekona misolga qaratmoqchimiz: ma’lumki, ko‘pka-riga (uloqqa) yaraydigan kuchli otga hamma chavandoz ham ega bo‘lavermaydi. Xuddi shuningdek, shunday kuchli otga ega bo‘lganlarning hammasi ham chavandoz bo‘lmasligi mumkin. Bunday sharoitda otning egasi o‘z otini kuchli chavandozga “chopish uchun” taqdim etishi, tabiiy. Shunga o‘xshash, chavan-dozning ham o‘zganing kuchli otidan ko‘pkari (uloq) davomida “chopishidan” o‘zga chorasi qolmaydi. Shu munosabat bilan, ko‘pkari (uloq)da qo‘lga kiritilgan yutuq (solim)lar chavandoz va otning egasi o‘rtasida, odatda, qanday taqsimlanishini bilasizmi? Hech joyda yozma ravishda qayd etilgan bo‘lishiga qaramasdan, azal- azaldan, bu narsa (yutuq)ni taqsimlashda quyi-dagiga rioya qilinadi: pulli yutuqlar chavandozniki, natural ko‘rinishdagi yutuqlar (uloq, gilam, tuya, ho‘kiz, mashina va h.k.lar) esa - otning egasiniki. Bunday sharoitda chavandoz bilan otning egasi o‘rtasidagi munosabatlarning qanchalik uzoq vaqt davom etishi yoki uning doimiy xarakterga ega bo‘lishi, boshqa sharoitlar teng bo‘lgan taqdirda, chavandozning xolisona xatti-harakatiga bog‘liq. Agar chavandoz har safar ko‘pkari (uloq)da o‘zaro manfaatlar mushtarakligiga intilib harakat qilsa - nur ustiga, a’lo nur - o‘zaro munosabatlar davom etadi. Aksincha, ko‘pkari (uloq) davomida solim pulli e’lon qilinganda har safar o‘zini o‘tga ursa-yu, natural ko‘rinishdagi solim e’lon qilinganda esa - to‘dadan chetga chiqib, oddiy tamoshabinga aylanib, ayyorlik qilsa - o‘sha zahotiyoq yoki navbatdagi ko‘pkari (uloq)da kuchli otdan umid qilmasa ham bo‘laveradi. Chunki bu yerda otning egasi va chavandoz manfaatlari o‘rtasida ziddiyatning kelib chiqqanligi shuni taqozo etadi. Agar moliyaviy tizim to‘g‘ri faoliyat ko‘rsatsa, unda yuqorida qayd qilingan stimullashtirish muammolarini hal qilishga yordam beradi. Bu esa moliyaviy resurslarni birlashtirish imkoniyati, riskni taqsimlash va ixtisoslashtirish kabi ushbu tizimning afzalliklaridan yanada samara-liroq foydalanish imkoniyatini taqdim etadi. Jumladan, masalan, kredit faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan stimullashtirish muammolarini kamaytirish uchun, qarz oluvchi o‘zining majburiyatlarini bajarmaganda, qarz beruvchiga uning ish aktivlarini xatga olish (arest) huquqi berilishini o‘z ichiga oluvchi qarzni ta’minlash (collateralization) prinsipidan keng foydala-niladi. Shunday yondashuv tufayli, kreditorning qarz oluvchining faoliyati ustidan nazorat bo‘yicha xarajatlari sezilarli darajada kamayadi. Bu holatda unga faqat, qarzni ta’minlash sifatida taqdim qilingan aktiv- larning bozor qiymati qarzning asosiy summasi va uning foizini to‘lashga yetarli bo‘lishining tashvishini qilish qoladi, xolos. Texnologiyalar rivojlanib borgan sari qarzning ta’minlanishi uchun xizmat qiladigan turli xil ish aktivlari (masalan, qarz oluvchining tovar-moddiy zahirasiga kiruvchi tovarlar)ni baholashga, shuningdek, ular ustidan nazoratga ketadigan xarajatlar doimiy ravishda kamayib bormoqda. Buning natijasida bu kabi kelishuvlardan foydalanish sohasi kengay-moqda. Yo‘lga qo‘yilgan moliyaviy tizim tufayli komitent va komissioner o‘rtasidagi muammolarni ham yumshatish mumkin. Jumladan, agar perso-nal19ni boshqarish ishi uchun mukofotlash firma aksiyalarining bozor bahosi ko‘rsatkichiga bog‘liq bo‘lsa, menejerlar va aksionerlar manfa-atlarini aniqroq muvofiqlikka keltirish mumkin. Shuningdek, masalan, kredit shartnomasiga kreditorning huquqini qo‘shimcha sug‘urtalovchi ("equity kicker") alohida bandni kiritish imkoniyatini ham ko‘rib chiqamiz. Bu esa korporatsiya aksiyadorlari va kreditorlari manfaatlari o‘rtasida zid-diyatlar kelib chiqishi riskini kamaytirish imkonini beradi. Bu maqsadga erishishga kreditorga aksiyadorlar o‘rtasida taqsimlash uchun hisob-lanadigan foydalarda ishtirok etishiga yo‘l beradigan kredit keli-shuvining har qanday tartibi (alohida band) yordam beradi. Mazkur turdagi kengroq qo‘llaniladigan uslublardan biri, qarz to‘lanmagan holatda kreditorlar o‘rtasida foydadan ma’lum bir foizning taqsimlanishini o‘z ichiga oladi; boshqasi - kreditor o‘zining qarz summasini korporatsiya aksiyalarining oldindan kelishib olingan soniga konvertatsiya qilish huquqiga egaligidir. Boshqaruv personali firmaning aksiyadorlari tomonidan saylani-shini hisobga olish kerak. Bu shunga olib keladiki, aksiyadorlar va kreditorlar manfaatlarining ziddiyatlari yuzaga kelgan holatda mene-jerlar odatda, aksiyadorlar manfaatlarini qondirish uchun mumkin bo‘lguncha harakat qiladilar, va ko‘pincha buni firma kreditorlari hisobidan amalga oshiradilar. Bunday holatlarda yuzaga keladigan ma’naviy risk muammosi boshqa sharoitlarda ikki tomonlama foyda keltiradigan qarz kelishuvining tuzilishiga xalaqit berishi mumkin. Kelishuvga qo‘shimcha qilib, "equity kicker" bandini kiritib, bu muammoni yumshatish yoki hatto butkul hal qilish mumkin. Buning natijasida firmaning aksiya-dorlari ham, uning kreditorlari ham yutadilar, xolos. Axir o‘zbeklarda “Qars” ikki qo‘ldan chiqadi”, “Sizdan - ugina, bizdan - bugina”, “Six ham kuymasin, kabob ham”, deb bekordan-bekorga aytilmagan. mavzu. Moliyaviy yangiliklar va moliyaviy bozorlar Reja: Moliyaviy yangiliklar va bozorning “ko‘rinmas qo‘li” Moliyaviy bozorlar Moliyaviy yangiliklar va bozorning “ko‘rinmas qo‘li” Moliyaviy yangiliklar qaysidir markazlashtirilgan organlar tomo-nidan rejalashtirilmaydi, balki ayrim tadbirkorlar va firmalarning xarakatlari natijasida yuzaga keladi. Moliyaviy sohada innovatsiya-larning yuzaga kelishiga turtki bo‘ladigan asosiy iqtisodiy manfaatlar, to‘g‘risini aytganda, inson faoliyatining boshqa har qanday sohasida harakat qiluvchi manfaatlardan hech qanday farq qilmaydi. A.Smit qayd qilganidek, “Har bir individ o‘zining kapitalini eng ko‘p foyda keltirishi uchun ishlatishga harakat qiladi. Uning niyatiga, qoidaga ko‘ra, umumiy manfa-atlarga xizmat qilish kirmaydi, va u odatda ularni qondirishga qanchalik yordam berayotganini bilmaydi. Uni faqat o‘zining xavfsizligi va foyda tashvishga soladi. Biroq mutloq o‘zining foydasi uchun harakat qilayotgan individ, uning maqsadiga kirmaydigan natijaga ko‘rinmas qo‘l (invisible hand) tomonidan yo‘llanadi. O‘z manfaatlari izidan borib, u ko‘pincha haqiqatda qilmoqchi bo‘lganidan ko‘ra ko‘proq jamiyatning rivojlanishiga samaraliroq yordam beradi”20. Bu holatni misollar bilan izohlash uchun, yosh yigit 1965 yilda xorijga sayohatga ketayotib tushib qolgan vaziyatidagi masalalarni hozirgi kunda zamonaviy yosh yigit qanday hal qilish kerakligi bilan solishtiring. Bir necha o‘n yilliklar oldin xorijdagi sayohatchiga hech kim uning tilida gapirmaydigan joyda pul tugab qolishi mumkinligi to‘g‘risida doimo xavotirga tushishiga to‘g‘ri kelgan. Bu holatda uyga telegramma yuborishga va o‘z mamlakatidagi bankdan mahalliy bankka telegraf orqali pul jo‘nat-masini tashkillashtirishga urinishiga to‘g‘ri kelgan. Bu jarayon qanchalik uzundan-uzoq va qimmat bo‘lganligini AH tushuntirishning zaruriyati yo‘q. Xorijiy banklar bilan kredit liniya larini ochish to‘g‘risida oldindan kelishuvlar faqatgina eng boy sayohatchilar uchun mumkin bo‘lgan. Bizning davrda amalda xorijda xoxlagan xaridni kredit kartochkasi yordamida to‘lash mumkin. VISA, MasterCard i American Express kabi bunday kartochkalar yer sharining deyarli istalgan nuqtasida qabul qilinadi. Masalan, mehmonxona nomeriga haq to‘lash uchun Siz shunchaki o‘z kartoch-kangizni xizmatchiga berasiz va u telefon liniyasiga ulangan maxsus appa-ratga uni qo‘yadi. Sanoqli soniyalarda Sizning qarzni to‘lay olish qobili-yatingiz (ya’ni, Sizga ushbu kartochkani bergan bank to‘lovni kafolatlashi holati) tekshiriladi. Shundan so‘ng Sizga kvitansiyaga imzo qo‘yish va yana sayohatni davom ettirish qoladi, xolos. Bundan tashqari, bu tizimda pulni yo‘qotish yoki uni o‘g‘irlatish to‘g‘risida xavotir olmasangiz ham bo‘ladi. Agar Siz kredit kartochkangizni topolmayotgan bo‘lsangiz, yo‘qolgan kartochkani beruvchi bank bilan ulangan yaqinda joylashgan istalgan bankka yo‘l olasiz. Bank uni bekor qiladi (undan boshqa odam foydalana olmasligi uchun) va yangisini beradi. Ko‘p banklarda bu holatda hatto kredit olishingiz ham mumkin. Xalqaro sayohatlar kredit kartochkalarining joriy qilinishi tufayli ancha qulay va arzon bo‘lib qolganligiga hech kimda shubha yo‘q. Ularni kashf qilish va tarqatish millionlab odamlarga foyda keltirdi va moliyani «demokratlashtirish»ga imkon tug‘dirdi. Lekin bu qanday ro‘y berdi? Quyida Sizlarga kredit kartochkalari misolida moliyaviy innovatsiya-larning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi asosiy omillarni ko‘rib chiqishni taklif etamiz. до Shuni alohida qayd etish joizki, bu jarayonda texnologiya eng muhim omil hisoblanadi. Kredit kartochkalarning qo‘llanilishi faqatgina tele-fon va kompyuter tarmoqlari, shuningdek, boshqa o‘ta murakkab telekom-munikatsiya tizimlari, axborotga ishlov berish uchun dasturiy ta’minot yaratilishi natijasida amalga oshdi. Biroq, kredit kartochkalari zamonaviy moliyaviy tizimning muhim qismiga aylanishi uchun, foyda olish maqsadida yangi imkoniyatlarning doimiy qidiruvida bo‘lgan va moliyaviy xizmatlarni taklif qiluvchi firmalar, ushbu ilgarilab ketgan texnologiyadan foyda-lanishga tayyor bo‘lishlari lozim edi. Bu narsa, o‘z navbatida, ikkinchi tomondan uy xo‘jaligi va boshqa firmalarga ushbu kartochkalarni sotib olishga tayyor bo‘lishlarini taqozo etar edi. Innovatsiyalar tarixida (moliyaviy va boshqa istalgan sohalarda) biror-bir potensial iqtisodiy foydali g‘oyani ishlab chiqishda ko‘pincha birinchi bo‘lgan firma bundan katta foyda olmasligi holati takrorlanib turadi. Bu kredit kartochkalariga nisbatan ham adolatli (tegishli)dir. Xalqaro sayohatlarga kredit kartochkasini ishlatishni taklif qilgan birinchi kompaniya Ikkinchi jahon urushi tugashidan so‘ng darhol asos solingan Diners Club bo‘lgan. Ushbu firmaning muvaffaqiyati boshqa ikki kompaniyani, bular American Express i Carte Blanche edi, kredit kartoch-kalaridan foydalanishning o‘xshash dasturlarini taklif qilishga undadi. Kredit kartochkalaridan foydalanish bo‘yicha xizmatlarni taklif qiluvchi firmalar, kartochkalarni qo‘llagan holda tovarlar sotishni amalda qo‘llayotgan chakana savdogarlar to‘layotgan komission shaklida (qoidaga ko‘ra, xarid narxidan ma’lum bir foiz), shuningdek, bu kartochka egalariga kreditdan foydalanganlik uchun to‘lanadigan foiz shaklida foyda oladilar (hisobdagi qoldiq bo‘yicha). Bunday firmalarning katta xarajatini operatsiyalarning o‘tkazilishiga sarflangan xarajatlar, kartochkalarning o‘g‘irlanishi va ularning egalari o‘z majburiyatlarini qoplash qobiliyatiga ega emasliklari natijasida ko‘rilgan ziyonlar tashkil etadi. O‘tgan asrning 50-yillarida tijorat banklari birinchi bo‘lib kredit kartochkalari bilan ishlashni sinab ko‘rishgan. O‘shanda ular o‘zlarining juda yuqori ekspluatatsion xarajatlari sababli shu kabi xizmatlarni ko‘rsatadigan firmalar bilan raqobatlasha olmasliklari aniqlandi. Biroq 60-yillar oxirida kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi tufayli ushbu xarajatlar ancha kamaydi va banklar endi bunday firmalar bilan jiddiy raqobatlasha oladigan bo‘ldi. Bizning kunlarda kredit kartoch-kalaridan foydalanish xizmat bozorida ikkita yirik bank tizimi: VISA va Master Card kompaniyalari yetakchilardan hisoblanadi: Diners Club va Carte Blanche firmalarining ulushi esa sezilarli darajada qisqardi. Shu o‘rinda, Bank Americard banki qanday qilib o‘zining monopoliyasini yo‘qotganligini ham eslab o‘tish foydadan xoli emas. Tarixdan ma’lumki, 1958 yildan 1966 yilga qadar, ya’ni 8 yil davo-mida Bank of America Kaliforniya shtatining kredit kartochkalari bozorida yakka o‘zi hukmronlik qilgan edi. 1961 yildan 1966 yilga qadar bu biznes unga juda katta foyda olib kelgan. Biroq, bu umrbod davom etishi mumkin emasdi21. 1966 yil boshlarida Bank of Americaning kredit kartochkalari bilan ishlash bo‘yicha boshqaruv personali ularning raqobatchilari: Kali-forniyaning 4 ta yirik banki hamkorlikda bu biznesga kirish niyatida ekanliklari to‘g‘risida tez-tez eshitadigan bo‘ldi. O‘zlarining umumiy dasturini ular Master Charge deb nomlamoqchi bo‘lishdi. Bungacha Nyu-york banki: First National City Bank of New-York (bizning kunlarda Citibank nomi bilan mashhur) transport xarajatlarini va ko‘ngil ochish sohasidagi xarajatlarni to‘lash uchun foydalaniladigan kartochkalarning savdosi bilan shug‘ullanadigan Carte Blanche firmasini sotib olish to‘g‘risida so‘zlashuv olib borayotganligi haqidagi keskin xabarlar ham tarqalgan edi. Bu bitim First National Cityga ko‘p sonli savdogarlar va mijozlarni olib kelishi kerak edi. Buning natijasida esa bank umumdavlat miqyosida ishlashni boshlar edi (shu kungacha biror-bir bank bu bilan maqtana olmagan edi), va shunday qilib, Bank of Americaning yana bir jiddiy raqobatchisiga aylanishi mumkin edi. Ayni paytda boshqa banklar Bank of Americaning o‘z dasturini Kaliforniyaning tashqarisiga ham kengaytirmoqchi ekanligi to‘g‘risida tez-tez eshitadigan bo‘lishdi. Bir necha yillik nisbatan jim-jitlikdan so‘ng bank sanoati bo‘lish ehtimoli bo‘lgan hujumlar va potensial ishtirokchilar, kredit kartochkalari to‘g‘risidagi turli xil shov-shuvlar bilan portladi. Buyuk Depressiyadan so‘ng amalda birinchi bo‘lib banklar bir- birlari bilan ochiqdan-ochiq raqobatlashish mumkinligi to‘g‘risida o‘ylay boshlashdi. Bu mish-mishlar, o‘z navbatida, 60-yillar oxirida butun mamlakatni qamrab olgan kredit kartalarni jo‘natishning buyuk to‘lqiniga sabab bo‘ldi. Sarosima va hasadga tushgan bankirlar, amalda u haqda hech narsa bilmasdan va mutlaqo tayyorlanmasdan turib biznesga «boshlari bilan sho‘ng‘ishdi». Iste’mol ssudalarini taqdim etadigan va taqdim etmaydigan barcha yirik va mayda banklar, bank konsorsium22lari va ayrim banklar yagona shiddat bilan Everything Cards, Town & Country Cards, Midwest Bank Cards, Interbank Cards kabi va boshqa o‘nlab unutilib ketgan nomlarni eslagan holda kredit kartochkalarini berishni boshladilar. 1966 yildan 1970 yilga qadar bo‘lgan davrda bankirlar mamlakatni kredit kartochkalari bilan deyarli to‘ldirib tashladilar. Shu davrga qadar AQSh bu kabi holatni ko‘rmagan edi. Ushbu harakat faxriylarining ko‘pchiligi hozir o‘tgan asr 60-yilla-rining oxiri haqida banklar katta miqdorda ziyon ko‘rgan, jamiyatda sarosima va federal23 qonunchilikda chalkashliklar avjiga chiqqan ahmoqona bir davr bo‘lganligini gapirishadi. Shu bilan birga ularning hammasi, bu aqldan ozishning zaruriyat bo‘lganligi to‘g‘risida bir xilda fikrlashar edi. O‘sha yillarning tartibsizligidan elektron kredit kartochkalarning zamonaviy tizimi vujudga keldi. Usiz bank kredit kartochkalari bugundagiday: pul sohasidagi inqilobning plastik ramzi sifatida hech qachon mavjud bo‘lmasligi mumkin edi. Shunday qilib, kredit kartochkalarining yirik firma-emitentlari o‘rtasidagi raqobat tufayli, mijozlarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha xarajatlar deyarli katta emas. Hozirgi davrda sayohat qilishga jo‘nayotgan ko‘pchilik odamlar uchun kredit kartochkalaridan foydalanish nafaqat qulay, balki yo‘l cheklariga qaraganda foydaliroqdir. Oxirgi mulohaza bizni moliyaviy innovatsiyalarga nisbatan yana bir fikrga olib keladi. Odamlar ehtiyojining va moliyaviy xizmatlar ko‘rsa-tadigan tashkilotlar o‘rtasidagi ta’sirning tahlili, moliyaviy tizimda kelgusidagi o‘zgarishlar to‘g‘risida bashorat qilishga imkon beradi. Masa-lan, to‘lovning kredit kartochkalaridan foydalanish kabi usulining ulkan afzalliklarini hisobga olgan holda, yo‘l cheklari kelajagi to‘g‘risida o‘ylab ko‘rish kerakmikan? Bu cheklarni ham, kalkulyator kashf qilingandan so‘ng, logarifmik lineykaga kelgani kabi taqdir kutmayotganmikan? Kredit kartochkalari - bu shunchaki oxirgi 40-50 yil ichida ishlab chiqilgan, iqtisod sohasida odamlarning faoliyat xarakterini tubdan o‘zgartirgan ko‘plab moliyaviy mahsulotlar misollaridan biridir, xolos. Barcha ushbu innovatsiyalar jami bo‘lib, risk va daromadlilik o‘rtasidagi samarali balans (muvozanat)ni topish, shaxsiy investitsiyalarni to‘g‘ri sarflash, shuningdek, mehnatga layoqatli davrda mablag‘larni yig‘ish va ularni pensiyaga chiqqanda ishlatishni qo‘shgan holda, butun hayoti davomida o‘zining individual ehtiyojlariga tuzatish kiritish imkoniyatlarini oshirdi(lar). Moliyaviy bozorlar Zamonaviy moliyaviy bozorning eng umumiy ko‘rinishini quyidagi tarkibiy qismlar birligi sifatida tasavvur qilish mumkin (6.1-rasm). 6.1-rasm. Zamonaviy moliyaviy bozorning eng umumiy ko‘rinishi Eng sodda tarzda aytiladigan bo‘lsa, moliyaviy bozorda moliyaviy aktivlar sotiladi va sotib olinadi. O‘z navbatida, qarz majburiyatlari (debt), aksiyalar (equity) va hosila qimmatli qog‘ozlar (derivatives) moliyaviy aktivlarning asosiy turlaridan bo‘lib hisoblanadi. Qarz instrumentlari pulni qarzga oluvchi hamma - firmalar, hukumatlar va uy xo‘jaliklari - tomonidan chiqariladi. Tegishli ravishda, qarz majburiyatlari bozorida korporativ va davlat obligatsiyalari, uy-joy va tijorat garovlari, shuningdek iste’mol qarzlari kabi aktivlar bilan savdo qilinadi. Qarz instrumentlarini yana qayd qilingan daromad instrumenti (fixed-income instruments) deb ham atashadi. Zero, ular bo‘yicha kelgusida qayd qilingan summani to‘lash va’da qilinadi. Ularni yana qattiq foizli qimmatli qog‘ozlar deb atash ham mumkin. Qarz instrumentlari, shuningdek, qarzni uzish muddati (maturity) asosida ham klassifikatsiyalanadi. Qisqa muddatli (qarz uzish muddati bir yildan kam bo‘lgan) qarz majburiyatlari bozori pul bozori (money market) nomiga ega. Uzoq muddatli qarz majburiyatlari va aksiyalar bozori esa kapital bozori (capital market) deb nomlanadi. Pul bozorida, asosan, yo xususiy sektorning ishonchli qarz oluvchilari tomonidan (veksellar va yirik korxonalarning boshqa tijorat qog‘ozlari) yoki davlat tomonidan (masalan, g‘aznachilik vekseli) chiqarilgan foizli qimmatli qog‘ozlar kabi instrumentlar aylanadi. ГЛ Zamonaviy pul bozorlari uchun global integratsiya va likvidlik (liquidity) o‘ziga xos xarakterga ega. Aktivning likvidlik darajasi uni pulga konvertatsiya qilinish jarayonining oddiyligi, xarajatlari va tezligiga bog‘liq holda aniqlanadi. Aksiya - bu firma mulkdorlari tomonidan uning aktivlari qismiga qo‘yiladigan talabdir. Korporatsiya kapitali ulushiga egalik qilishdan dalolat beradigan qimmatli qog‘ozlar AQShda oddiy aksiyalar (common stocks), Buyuk Britaniyada aksiyalar (shares) deb ataladi. Aksiyani sotib olish va sotish fond bozorida (stock market) amalga oshiriladi. Har bir oddiy aksiya boshqa aksiyadorlar bilan firmaning mulkidagi qismda (yoki ulushda) baravarligini bildiradi. Oddiy vaziyatlarda har bir aksiyaga bir xil miqdordagi foyda va korporatsiyani boshqarish masalalari bo‘yicha qaror qabul qilish uchun bitta ovoz berish huquqi to‘g‘ri keladi. Biroq, ayrim korporatsiyalar muomalaga oddiy aksiyalarning ikki toifasini chiqaradilar. Ulardan biri aksiyadorga ovoz berish huquqini beradi, boshqasi esa bermaydi. Oddiy aksiyalar korporatsiya aktivlariga qoldiq talablarni (residual claim) ifodalaydi. Bunday aksiya egalari firmaning, u tomonidan barcha qolgan moliyaviy majburiyatlarni bajarganidan so‘ng qolgan istalgan aktivlariga huquqi bor. Masalan, agar firma biznesni to‘xtatishga qaror qilsa va o‘zining barcha aktivlarini sotayotgan bo‘lsa, u holda oddiy aksiya-larga egalik qiluvchi barcha aksiyadorlar, barcha kreditorlarga tegishli bo‘lgan summalar to‘lab bo‘lingandan keyin nima qolsa (yoki nimadir qolsa) hammasini o‘zaro bo‘lishib oladilar. Oddiy aksiyalar unga egalik qiluvchining cheklangan mas’uliyati (limited liability) bilan tavsiflanadi. Bu, agar firma yopilayotgan bo‘lsa, va uning aktivlarini sotishdan tushgan daromad uning hamma qarzlarini yopishga yetmayotgan bo‘lsa, unda kreditorlar aksionerlardan qarz majbu-riyatlari bilan to‘liq hisob-kitob qilish uchun qo‘shimcha mablag‘ talab qilish huquqiga ega emasliklarini anglatadi. Bu yerda kreditorlarning korpo-ratsiyaga talablari uning aktivlariga bo‘lgan talablari bilan cheklanib qoladi. Hosilaviy qimmatli qog‘ozlar deb, bahosi boshqa aktivlar, masalan, aksiyalar, qayd qilingan daromadga ega qimmatli qog‘ozlar, xorijiy valyuta yoki qandaydir mahsulotlar bahosiga bog‘liq bo‘lgan moliyaviy vositalarga aytiladi. Ularning asosiy funksiyasi ular hosila hisoblangan aktivlarga qo‘yilmalarning risk darajasini boshqarish uchun vosita sifatida xizmat qilishdan iborat. Hosilaviy qimmatli qog‘ozlarning kengroq tarqalgan turlari opsi-onlar va с о Yüklə 4,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|