Moliya Instituti E. Egamberdiev X

Olingan pirovard va o’rtacha daromad miqdori

Bir birlik mahsulot Bahosi –R doll.	Sotilgan tovarlar miqdori-dona	Olingan daromad, dollar
		umumiy R=P,Q	pirovard MR	o’rtacha AR=P/Q
6	0	0	---	---
5	1	5=51	5	5
4	2	8	5=8-5	4=8:2
3	3	9	1	3
2	4	8	-1	2
1	5	5	-3=5-8	1

3. 
   jadval ma’lumotlari asosida chizilgan 59-chizmadagi umumiy daromad o’rtacha va pirovard daromadlar o’rtasidagi bog’liqlikni ko’rsatadi. Talab egri chizig’i bo’ylab pastga harakat qilib borganimiz sari R-ning kamayishini, Q-ning ortib borishini ko’ramiz. Talab o’zgaruvchanligiga qarab umumiy daromad o’sishi yoki pasayishi mumkin.
   

Egri chiziqning yuqorisida (Q hajmi 3 dan kam bo’lganda) talab o’zgaruvchan va bunda pirovard daromad ijobiy miqdorga ega bo’ladi.
Chunki sotiladigan mahsulot xajining o’sishi shuningdek daromadni ham o’stiradi.

Doll
9
8
7
6			talab				o’rtacha yillik
5			o’z g
4				daromad
3
2							noo’zgaruvchan talab
1	Pirovard daromad
0	1	2	3	4	5	6	7		8		9		10

2-chizma. Pirovard o’rtacha daromadning o’zgarishi.

Egri chiziqning quyi tomonida talab o’zgaruvchan emas. Unda pirovard daromad salbiy. Chunki mahsulot ishlab chiqarish o’sganda (va baho kamayganda) daromad kamayadi.
Algebrik usulda ko’rsak, agar mahsulotga bo’lgan talab R=6-Q bo’lsa korxonaning oladigan umumiy daromadi PQ=6Q-Q* bo’ladi. O’rtacha daromad PQ/Q-6-Q-ga teng. Bu esa mahsulotga talabning egriligini ifodalaydi. Pirovard daromad  P(Q)/ Q yoi 6-2Qdir. Buni 8-jadval ma’lumotlaridan tekshirib ko’rish mumkin.

2. 
   Bozor xo’jaligi sharoitida korxona samaradorligini belgilovchi omillar Korxonaning iqtisodiy samaradorligi bu barcha iqtisodiy ko’rsatkichlarni yaxshilanishidir. Masalan, ishlab chiqarish xajmini o’sishi, xarajatlarni kamayishi,
   

foydani o’sishi va boshqalar.
Korxonalarni bozor xo’jaligi sharoitida samarador ishlashini belgilovchi omillarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:

• 
  davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish modelini to’g’ri tanlash va bu sohadagi ishlarni amalga oshirib, tadbirklorlikka keng yo’l berish;
  
• 
  bozor infrastrukturasini yaratish sur’atini tezlashtirish va sifatini yaxshilash;
  
• 
  ishlab chiqarishga raxbarlikni va uni tashkil etishni marketing asosida olib borish;
  
• 
  aholi daromadini o’sishi;
  
• 
  mamlakatning moliyaviy kredit va soliq siyosati;
  
• 
  ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va mahsulotni ishlab chiqarish xajmini oshirish;
  
• 
  mehnatni rag’batlantirish;
  
• 
  korxonaning ishlab chiqarish quvvatini oshirish va undan to’liq foydalanish;
  
• 
  talabni to’g’ri hisobga olish;
  
• 
  raqobatchilar xaqida axborotlarga ega bo’lish;
  
• 
  korxona o’zi uchun bozorni to’g’ri topish va unda o’z o’rnini aniqlash, saqlab qolish, bozorga kirib borish;
  
• 
  mulkka egalik qilish xissiini yaratish va undan unumli foydalanish;
  
• 
  zamonaviy texnologiya va uskunalarni o’rnatish;
  
• 
  mahsulot yashlab chiqarish, uni xaridorlarga etkazish va xaridorni bundan koniqtirish;
  
• 
  ishlab chiqarishda rahbarlikni va marketingni tashkil etish.
  

Asosiy iboralar va tushunchalar.

1. 
   Samaradorlik resurslardan foydalanishning maxsuldorligini ifodalaydi.
   
2. 
   Mutlaq (absolyut) samaradorlik har doim olingan natijani uni olish uchun zarur bo’lgan harajatlarga nisbatini ifodalaydi.
   
3. 
   Foyda - shu korxonada tadbirkorlik qobiliyatini saqlab turish uchun zarur bo’lgan minimal ya’ni eng kam miqdordagi to’lovdir. Foyda daromad bilan ishlab chiqarish korxonalari o’rtasidagi farqdir.
   
4. 
   Pirovard daromad (MR) deb mahsulot hajmini bir birlikka o’sishi (Q) natijasida daromadning o’sishiga (R(Q) aytiladi.
   

5. Yalpi sotishdan ko’rgan foyda.

6. 
   Asosiy faoliyatdan ko’rgan foyda.
   

7. Umumiy faoliyatdan ko’rilgan foyda.

8. 
   Soliq to’lashga qadar bo’lgan foyda.
   
9. 
   Iqtisodiy (sof) foyda - bu umumiy pul tushumlaridan barcha harajatlarning farqidir.
   

(Moliyaviy natijalar bo’yicha hisobotga qarang F№2. «Harajatlar tarkibi to’g’risida»gi Qo’llanmaga, amaliy ma’lumotlarga murojat qiling).

Adabiyotlar

1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining kitoblari:

1. 
   I. Karimov. O’zbekiston – bozor iqtisodiga o’tishning o’ziga xos yo’li. Toshkent,
   

«O’zbekiston», 1993 yil.

2. 
   I. Karimov. O’zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo’lida. Toshkent, «O’zbekiston», 1995 yil.
   
3. 
   I. Karimov. O’zbekiston – milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mavkura, Toshkent,
   

«O’zbekiston», 1998 yil.

4. 
   I. Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: havfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent, «O’zbekiston», 1997 yil.
   
5. 
   I. Karimov. O’zbekiston buyuk kelajak sari. Toshkent, «O’zbekiston», 1998 yil.
   
6. 
   I. Karimov. Adolat - qonun ustivorligida. Toshkent, «Adolat. O’zbekiston», 2001 yil.
   
7. 
   I. Karimov. Iqtisodiyotni erkinlashtirish resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish – bosh yo’limiz. Toshkent, «O’zbekiston», 2002 yil.
   

2. Qonunlar va farmonlar

1. 
   O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING KONSTITUTsIYaSI. (O’n ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasining Oliy Kengashi II-sessiyasida 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan), Toshkent, «O’zbekiston», 1992 yil.
   
2. 
   O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI. QONUNLAR VA FARMONLAR. 1-kitob, Toshkent, «O’zbekiston», 1992 yil.
   
3. 
   O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI. QONUNLAR VA FARMONLAR. 2-kitob. Toshkent, «O’zbekiston», 1994 yil. 3-kitob Toshkent, «O’zbekiston», 1995 yil.
   
4. 
   O’zbekiston Respublikasining «O’zbekiston Respublikasida mulkchilik to’g’risida»gi Qonuni, 1990 yil 30 oktyabrda qabul qilingan.
   
5. 
   O’zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida»gi Qonuni, Toshkent, «Xalq so’zi» gazetasi, 2000 yil 25 may.
   
6. 
   O’zbekiston Respublikasining «Nodavlat notijorat tashkilotlari to’g’risida»gi Qonuni, 1999 yil 14 aprel.
   
7. 
   «O’zbekistonda tadbirkorlik to’g’risida»gi Qonuni, 1991 yil 15 fevral.
   
8. 
   O’zbekiston Respublikasining «Lizing to’g’risida»gi Qonuni, 1999 y. 14 aprel.
   
9. 
   O’zbekiston Respublikasining «Bankrotlik to’g’risida»gi (yangi tahriri) Qonuni, 2003 yil 24 aprel.
   
10. 
    O’zbekiston Respublikasining «Qishloq xo’jaligi kooperativi to’g’risida»gi Qonuni, 1998 yil. 30 aprel.
    
11. 
    O’zbekiston Respublikasining «Fermer xo’jaligi to’g’risida»gi Qonuni, 1998 yil 30 aprel (Qonun 1998 y. 1 iyuldan amalga kiritilgan).
    
12. 
    O’zbekiston Respublikasining «Dehqon xo’jaligi to’g’risida»gi Qonuni, 1998 yil. 30 aprel (Qonun 1998 y. 1 iyuldan amalga kiritilgan).
    
13. 
    O’zbekiston Respublikasining «Xo’jalikni yurituvchi sub’ektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to’g’risida»gi Qonuni. 1998 yil. 29 avgust (Qonun 1998 y. 1 noyabrdan kuchga kirgan).
    

14. 
    O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Xususiy tadbirkor-likda tashabbus ko’rsatish va rag’batlantirish to’g’risida»gi Farmoni, 1995 yil 5 yanvar.
    
15. 
    O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Xususiy tadbirkor-lik, kichik va o’rta biznesni rivojlantirishni rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi. Farmoni, 1998 yil fevral.
    
16. 
    O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 9 apreldagi «Xususiy tadbirkorlik, kichik va o’rta biznesni rivojlatirishni yanada rag’batlantirish chora- tadbirlari to’g’risida»gi. Farmoniga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish haqidagi Farmoni, 2003 yil 30 avgust.
    
17. 
    O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston iqtisodiyo-tida xususiy sektorning ulushi va ahamiyatini tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni 2003 yil yanvar.
    
18. 
    O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Tadbirkor-lik sub’ektlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish va hisobga qo’yish tizimini takomillashtirish to’g’risida»gi Qarori, 2001 yil 22 avgust.
    
19. 
    O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish uchun ro’yxatdan o’tkazish tartibotlari tizimini, tubdan takomillashtirish to’g’risida»gi Qarori, «Xalq so’zi».
    
20. 
    O’zbekiston Respublikasi fuqarolik Kodeksi. Toshkent, «Adolat», 1996 yil.
    
21. 
    Kontraktatsiya shartnomalari, talabnoma va da’vo arizalari. «Adolat» nashriyoti, 1998 yil.
    

22. "Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risi-da"gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni. - T.: 1991.
23 O’zbekiston Respublikasining "Kichik va xususiy tadbirkorlikni rag’batlantirish to’g’risida"gi Qonuni. 1995 yil 21 dekabr.

3. Asosiy adabiyotlar:

1. 
   S.S.§ulomov “Tadbirkorlik va kichik biznes” - T.: Sharq, 2002.
   
2. 
   E.Egamberdiev. “Kichik biznes va tadbirkorlik”. O’quv qo’llanma – T.: TMI, 2002.
   
3. 
   E.Egamberdiev. “Kichik biznes va tadbirkorlik”. Ma’ruza matni. – T.: TMI, 2000.
   
4. 
   Hasanov B., Vahobov A. i dr. “Maliy biznes i predprinima-telstvo: problemi i resheniya”. T.: TMI, 2002.
   
5. 
   A.B.Busigin. Predprinematelstvo. M.: 1997.
   
6. 
   Kurs predprinimatelstva. V. Ya. Gorfinkel taxriri ostida. 1997. Darslik.
   
7. 
   L.P. Dashkov va boshqalar. Predprinimatelstvo i biznes. Darslik. M., 1995.
   
8. 
   A. Xosking. Kurs predprinimatelstva. M., 1993. S. S. Gulomov, D. K. Axmedov, X.
   
   1. 
      Boev. Kichik biznes va tadbirkorlik asoslari. T., 1996.
      
9. 
   Osnovi predprinimatelskoy deyatelnosti. Ekonomicheskaya teoriya, marketing, finansi, menejment. Pod red. Prof: V. M. Vlasova. Moskva., 1995.
   
10. 
    M.Abdusolomov, F.Otaxonov. Kontraktotsiya shartnomalari, talabnoma va da’vo arizalari. - T., Adolat nashriyoti., 1998.
    
11. 
    B. A. Rayzberg. Osnovi biznesa. - M., 1998.
    
12. 
    X. R. Sobirov, A. A. Fattaxov, O. K. Iminov. Nalogooblojenie predpriyatiy malogo i srednego biznesa Respubliki Uzbekistan. NUKPF, Biznes-inkubator- texnomarket. T., 2000. Yu.V. V. Taminov. Kultura predprinimatelstva. S-P., 2000. 3.4.
    
13. 
    Yo.Abdullaev. “Kichik biznes va tadbirkorlik asoslari”. 100 savolga - 100 javob – T.: Mehnat, 2002.
    
14. 
    A.I.Muravyov, A.M.Ignatev, A.B.Krutik “Maliy biznes”. – Sankt-Peterburg, 1999.
    
15. 
    A.Vahobov. “Iqtisodiy yangilanish yo’lidan”. – j. O’zbekiston iqtisodiyot axborotnomasi. Ekonomicheskiy vestnik Uzbekistana № 9, 2002.