MÖVcud cəMİYYƏTLƏRDƏ NƏ baş veriR?

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
=========================================== 
Hissə İİİ 
.MÖVCUD CƏMİYYƏTLƏRDƏ NƏ BAŞ VERİR? 
 
Yeni Yaradıcı ağıl fəlsəfəsi 
Cəmiyyət və insan anlayışı 
Evolyusiya 
Bəşəriyyərin sistem qanunları 
Kapitalizmin tənqidi 
Yaxşı cəmiyyət axtarışı 
------------------------------------------------------------------------------ 
 
Hissə İV. 
GƏLƏCƏYİN CƏMİYYƏTİ 
 
Gələcək bizi çağırır  
Növbəti mərhələ - Rasional  Sosializmə keçid   
Rasional Cəmiyyət 
Rasional insan, dövlət, əxlaq, həyat 
Rasional cəmiyyəti necə qurmaq olar. Göstərişlər 
Necə yaşamalı? 
 
 
 
 
 
 
 
 
Rasional cəmiyyət uğrunda İctimai Birliyin nəşri. 2011 

 
2 
Müəllif haqda 
Tofiq  Mehdi  futuroloqdur  və  Dünya  Gələcək  Araşdırmaları  Federasiyasının 
(www.wfsf.org)  üzvüdür.  O    5  texniki 
ixtira  etmiş,  2000  -  2008  illərdə 
Rasional  Cəmiyyət  nəzəriyyəsini,  özünün  Yaradıcı  ağıl  adlı  fəlsəfə  
sistemini;  gələcəyin  yeni  elmi  görmə  metodunu  yaratmışdır
. Dünyanın 
yeni  fiziki  və  fəlsəfi  təsvirini  vermişdir;  görünməz  və  material  dünyaların 
vahid  nəzəriyyəsini  yaratmışdır,  tanrının  uydurulmuş  dini  anlayışı  əvəzinə 
tanrının elmi konsepsiyasını   yaratmışdır. Ruhi aləm haqda böyük nəzəriyyə 
yaratmışdır.  Azərbaycanın  gələcəyini  araşdırmış  və  onun  missiyasını, 
məqsədlərini  müəyyən  etmiş;  55  strategiyasını  hazırlamışdır.  Bu  biliklərin 
hamısı onun əvvəlki üç kitabında təsvir olunmuşdur: “Həqiqətə pəncərə” və 
“Rasional  Cəmiyyətə  Doğru”  və  “Uzundıraz,  ağlıgöək  padşah  və  müdrik 
alimin  dastanı”.  Onlarla  Axundov  kitabxanasında  həm  kağız  nəşri,  həm 
internetdən (www.anl.az)  elektron versiyada tanış ola bilərsiniz. 
  
Bu kitabın heç bir hissəsi müəllifin yazılı razılığı olmadan  
surətləri  çıxarıla,  nəşr  edilə,  satıla  bilməz.  Digər  əsərlərdə  istifadə  edildikdə 
bu kitaba istinad edilməlidir. 
 
Dünya necədir, O necə işləyir? III hissə. Mövcud cəmiyyətlərdə nə 
baş verir?  Hissə IV Gələcəyin cəmiyyəti. Tofiq Mehdi 
Elmi publisistik kitab. Kitabda bu günün  cəmiyyətləri araşdırılır, kapitalizm 
tənqid  olunur,  onun  ölməkdə  olması  əsaslandrılır.  Yeni  cəmiyyət 
quruluşunun labüd olması göstərilir. Gələcəyin cəmiyyəti , Rasional cəmiyyət 
və  onun  qurulması,  rasional  insan,  dövlət,  necə  yaşamalı  sualları 
işıqlandırılır. Kitab başa düşənlər və anlamaq istəyənlər üçündür. 
 
Müəllif hüquqları © Tofiq Mehdi. 2011 
Bütün hüquqlar qorunur. 
 
Kitabın nüsxələrini almaq üçün müəllifə sifariş verilə bilər. 
 
Çap edilib: 18.03. 2011. Format 60x84 1/16. Həcmi 15,5 ç.v. 
Tiraj 50 nüsxə.  
Email:  [e-mail]      Tel [phone] və 4776539 
 
Üz qabığındakı şəkillərə izahat:  bizim qalaktikanın-dünyanın fiziki modeli; 
kəsikdə  görünüşü;  tetraedr  –  dünyanın,  şeylərin  və  hadisələrin    yaranışı  və 
dəyişiliyinin “tetraedr hüceyrə“ modeli . Müəllifi özüm. 
Rasional Cəmiyyət Uğrunda ictimai birliyin nəşri. Bakı. 2011. Mart 

 
3 
DÜNYA  NECƏDIR, O NECƏ IŞLƏYIR ? 
 
HİSSƏ III.  
 
MÖVCUD CƏMİYYƏTLƏRDƏ NƏ BAŞ VERİR? 
 
Kitabın tərkibi 
 
 Giriş ....................................................................... 4
 
1. Ümumi baxışlar 
1.1. İnsan və cəmiyyət  haqda yeni yaradıcı ağıl  
fəlsəfəsinin  baxışı. Cəmiyyət anlayışı ................................ 5 
             İnsan anlayışı .......................................................... 10 
1.2. Bəşəriyyətin ümumi sistem qanunları .......................... 18 
2.  Yer kürəsi və bəşəriyyətin hazırkı  
       ümumi vəziyyətinin təsviri .............................. 21 
2.1  Dövlət idarəetmə sisteminin evolyusiyası .................... 25 
2.2
  
İqtisadi sistemin evolyusiyası ....................................... 29 
2.3  Təfəkkürün evolyusiyası ............................................... 31 
2.4  Cəmiyyətin təşkili  konstruksiyası və onun nəticələri .. 34 
2.5  Dünya strukturu və dəyişiliklərinin xarakteri ............... 38 
2.6  Kapitalizm konstruksiyasının tənqidi ........................... 39 
3. SSRİ-də sosializmin təcrübəsi 1917-1991 ......... 42 
3.1  Sovet dövlətində  paradokslar ....................................... 54 
3.2  Qafqaz respublikaları Rusiya və NATO arasında 
           rəqabətin qurbanıdır .................................................. 63 
3.3 Qafqaz respublikaları üçün ən optimal ssenari .............. 74 
4. Dövlətin idarə edilməsinin bəzi cəhətləri ........... 78 
5. Dünyanı qatan,  xoşbəxtliyə qarşı duran  şər qüvvələri ... 97 
6. Dünyanın sistem quruluşu bizə yaxşı cəmiyyətin  
yaradılma üsulunu da göstərir .............................................. 100 
Nəticələr ............................................................................... 106 
İstinad mənbələri ................................................................. 111 
 

 
4 
Giriş . 
Mövcud  ictimai  və  iqtisadi  sistemlər  çox  dəhşətli  nəticələrə 
gətirmişdir. Məsələn, onun  fəaliyyəti nəticəsində 100 – dək milyarder 
və 2 milyon milyoner bütün dünyada yaradılan  nemətlərin 90% dəyəri 
qədər  pula  sahib  olmuşlar.  Nemətlərdən  istifadə  emək  hüququ  verən 
bilet rolunda bu pulları onlar öz hesablarında saxlayır və bəşəriyyətin 
yarısı  aclıq  çəkir,  xəstəliklərdən  ölür.  Halbuki  istehsal  olunmuş 
nemətlər  hamının  yaşamasına  çatır  və  həmin  nemətlərin  istehsalında 
istifadə  edilən  işçi  əməyinin  böyük  hissəsi  həmin  sahibkarlar,  tacirlər 
dəllallar  tərəfindən    mənimsənilir  -  qanuni  yolla  əlindən  alınır. 
İnsanların  öz  qazandıqlarının  böyük  bir  hissəsini  kapitalistlər  onun 
əlindən  gəlirin  əməyə  mütənasib  olmayan  bölümünu  təmin  edən 
ədalətsiz qanunlar vasitəsilə alır və onları ac, xəstə, savadsız, ehtiyacda 
yaşamağa  məcbur  edir.  Bu  reallıq  göstərir  ki,  təcili  olaraq  işçi  və 
kapitalist-mülkiyyətçi  və  cəmiyyət  (dövlət)  arasında  yeni  ədalətli 
optimal  iqtisadi  münasibətlər  yaradılmalı  və  qanuniləşdirlməlidir, 
insanların  əlinə  optimal  zəruri  miqdardan  artıq  pulun  keçməsinə  yol 
vermək  olmaz.  Mövcud  situasiya  göstərir  ki,  məhz  buna  yol  verildiyi 
üçün,  bu  bütün  mövcud  konfliktlərin,  ədalətsizlklərin,  kasıblıq  və 
varlılığın,  harınlıq  və  aclığın  baş  veməsinə  səbəb  olmuş,  əxlaq  və 
mənəviyyatın  öz  rolunu  itirməsinin,  xəstəliklərin  əsas  səbəbinə 
çevrilmişdir.  Hər  şeyi:  təbiəti,  insan  həyatını,  onun  sağlamlığını, 
xoşbəxtliyini  məqsədi  daha  çox  pul  yığmaq  olan  kapitalistə-
isismarçıya  qurban  vermək  olmaz.  Bütün  inkişaf  etmiş  və  etməkdə 
olan  ölkələrin  iqtisadi  fəaliyyəti  nəticəsində  yer  kürəsi  təbiətinə  və 
havasına  böyük  ziyan  vurulmuişur,  təbii  ehtiyatlar  tükənməyə  doğru 
azalır.  
   Mövcud  bəşəri  sistemin  vəziyyətini  geniş  təsvir  etməkdən  qabaq 
insan  və  cəmiyyət  anlayışlarını  və  onların  ümumi  xassələrini  müəyən 
edək.  Sonra  isə  belə  xassələrə  malik  insan  və  cəmiyyətlərin  öz 
xassələrinin nəticəsi olan  bu günə olan vəziyyətlərini təsvir edək.  
 
 
 
 

 
5 
1. ÜMUMI BAXIŞLAR 
 
1.1 İnsan və cəmiyyət haqda yeni Yaradıcı ağıl  fəlsəfəsinin 
baxışı. 
    
Cəmiyyət  anlayışı.  Y
aradıcı  ağıl   
  fəlsəfi  nəzəriyyə  hesab  edir  ki, 
Cəmiyyət hər hansı azı bir əlaqə ilə bağlanmış insanların çoxluqudur. 
Cəmiyyətdə  insanlar  nə  qədər  çox  əlaqə,  mənafe  birliyi  ilə  və  daha 
uzun  dövrdə  bir-  birilə  bağlıdırsa,  o  qədər  dərəcədə  həmin  cəmiyyət 
möhkəmliyə - dağıla bilməmək keyfiyyətinə malikdir.  
İnsan  isə  bu  çoxluğun  bir  hissəsi  -  vahididir.  İnsan  və  cəmiyyət 
dünyanın  istənilən    digər  çoxluğunun  (canlı  və  ya  cansız  sisteminin) 
tabe  olduğu,  idarə  olunduğu  eyni    ümumi  olma    və  yaşama  
prinsiplərinə  tabedir.  Dünyada  heç  bir  varlıq  müstəsna  deyil. 
Cəmiyyət,  qısa müddətli, uzun müddətli, ərazi üzrə, peşə, eyni iş yeri, 
maraqlar, məqsədlər üzrə növlərə bölünə bilər. 
      Cəmiyyəti  işarə  etmək  üçün  onun  bir  çox  sinonim  adları  vardır.  
Cəmiyyəti onda olan bir seçilmiş xüsusiyyətinə, idarə prinsipinə, əxlaq 
prinsipinə görə,  habelə dini mənsubiyyətinə görə, texniki, yaxud elmi  
bilik,  fəaliyyətin  üstünlüyünə  görə,  humanizmə  münasibətinə  görə 
klassifikasiya    etmək  olar.  Məsələn:  sosio-ekonomik  demokratiya, 
ictimai  sistem,  quruluş, mədəni  sistem və  ya mədəniyyət,  sivilizasiya, 
feodal,  quldarlıq,  ibtidai-icma,  kapitalist,  sosializm,  sənaye, 
informasiya,  bilik,  islam,  xristian    cəmiyyəti  adları  vardır.  Ənənəvi 
olaraq daha böyük miqdarda olan insan birliklərini cəmiyyət adlandırır, 
balacaları  isə  qrup,  kollektiv,  birlik,  icma,  klub,  dərnək,  məktəb 
adlandırırlar.    Cəmiyyəti,  onun  mədəniyyəti  (culture),  ümumi  insani 
xarakteri,  idarə  sistemi  xarakterizə  edir.  Mədəniyyət  cəmiyyətin 
yaratdığı  bütün  maddi  və  qeyri  -  maddi  məhsulları:  üsul  və  bilikləri, 
adət,  ənənə,  məişəti,  qidası,  alətləri,  həyat  tərzi,  əxlaq  və  davranış 
etalonları,  dünyabaxışları,  dili,  ədəbiyyatı,  incəsənəti  əks  etdidir.    Ən 
son  cəmiyyət  konstruksiyası  Rasional  Cəmiyyət  adlanır.  Bu 
konstruksiyanın  müəllifi  mənəm,  yəni  Tofiq  Mehdidir.    Əlbəttə, 
gələcək  səmərələşdirmələr  olacaqdır  və  bütün  cəmiyyət  növləri 
(icmalar,  kənd,  şəhər,  təşkilat,  qrup)  bu  formada  reforma  edilə, 

 
6 
konstruksiya  edilə  və  fəaliyyət  göstərə  bilər  (bax  gələcək  cəmiyyət 
hissə 4- Rasional cəmiyyət) 
 
 Cəmiyyətin göstəriciləri  
  
Cəmiyyəti  aşağıdakı  parametrlərlə    xarakterizə  etmək  olar.  Bu  siyahı 
daha geniş də ola bilər. 
1.
 
Cəmiyyətin  ictimai  idarə  edilməsi  -  təşkili  quruluşu- 
konstitusiyası.  Əsas  idarə,  sosial,  iqtisadi,  mədəni,  əxlaqi  və 
etik prinsiplər. Qanunlar bazası. 
2.
 
İctimai  rasionallığı  təmin  edən  ictimai  struktur;  qərar  qəbulu 
metodu və prinsipləri 
3.
 
İdarəetmə keyfiyyəti. 
4.
 
İdarəetmənin və qanunların cəmiyyətin mənafe və ehtiyaclarına 
və ağlına -  biliklərinə uyğunluğu . 
5.
 
Mədəniyyətin necəliyi- həyat tərzi, davranış etalonları, düşüncə 
tərzi. 
6.
 
İctimai dünyagörüş: elmi - fəlsəfi , dini. 
7.
 
Demokratiya səviyyəsi və ya qrupların, fərdlərin idarədə rəsmi 
məmurlara münasibətdə iştirak nisbətləri 
8.
 
Savadlılıq. 
9.
 
 Baxılan anda cəmiyyətin inkişaf səviyyəsi və güc parametrləri. 
Insan həyatının keyfiyyəti, demoqrafiya  
10.
 
 Yaxın,  orta  və  uzun  dövr  üçün  aparıcı    strateji  məqsədləri, 
üstün ideyaları, baxışları, problem həlli layihələri. 
11.
 
 Elm və texnikanın səviyyəsi . 
12.
 
 Keçmiş tarixi yolun necəliyi. 
13.
 
 Hər bir sahədə yeniləşmənin zəruri qaydaları və mexanizminin 
necəliyi. 
  Sistemik  baxışlar  mövqeyindən    insan  cəmiyyət  icərisində  yaşayır. 
İnsan  digər  həmcinslərindən  izolə  edilmiş  bir  adada  yaşasaydı,  onun 
cəmiyyət tərəfdən heç bir problemi olmazdı və ondan da heç kəsə zərər 
gəlməzdi.  Cəmiyyət  içərisində  yaşadığına  görə  cəmiyyətdə  çoxluğun 
çoxluq kimi yaşaması və təkin – fərdin onun içində - element rolunda 
yaşaması qanunları hökm sürür. Bu qanunlar obyektiv olaraq dünyadan 
kənar  fövqaladə  qüvvələrin,  ruhun  məcburiyyəti  olmadan  Vahid 

 
7 
Dünya  Tamlıq ( ∑N=0 ±C müvazinəti və təsir - əks təsir) Qanununa 
uyğun olaraq yaranır.  
 
Cəmiyyətin mühüm əlamətləri və qanunauyğunluqları 
 
1. Cəmiyyətin, qrupların, icmaların formalaşma prinsipləri.  
     İnsan  cəmiyyətində    bütün  digər  sistemlərdə  olduğu  kimi    təkin 
çoxluğa münasibətində eyni xarakterli xassələri özünü göstərir: 
1).  (1-ci  prinsip)  :  a)  cəlb  etmə    -  xasiyyət  və  mənafelərinin    və  s. 
oxşar/uyğun olması, simpatiya, sevgi, məhəbbət ; və  
     b)  itələmə        -  digərindən  xoşu  gəlməmək  -  antipatiya,  nifrət,  
məqsədlərin,  fəaliyyətin  başqa  olması,  rəqabət,  arada  məsafənin 
saxlanması.  
2).  (2-ci  prinsip)    Hər  bir  tək  özü  üçün  yaşamaq  məqsədilə  fəaliyyət 
göstərir. Bu birinci məqsəddir.  
    Birinci prinsipə görə - xoşu gəlmək və ya gəlməmək; eyni mənafelər 
prinsipinə    görə,  adamlar  qruplara  bölünürlər.  Əsas  dünya  qanunna 
görə hər qrup daha irəli çıxmaq,  yəni  digərindən üstün olmaq istəyir.  
Bu təbii yarış /rəqabət doğurur. 
     İkinci  prinsipə    görə,  həm  qruplar  arası,  həm  qrup  daxilindəki 
təklərin  sosial  fərqləri  –  varlı,  kasıb,  peşəkar  mütəxəssis,  adi  fəhlə, 
bilikli, savadsız, vəzifəli, sıravi, intellektual, sosial status, qabiliyyətlər 
- yaranır. 
 
2.  Sosial,  intellekt,  qabiliyyət,  potensiallar,  ehtiyaclar  piramidası. 
Təbii  olaraq  müxtəlif  fərqli  insanlardan  konkret  yeri  olan    sosial 
piramidalar formalaşır və ierarxiya qurulur. 
    Bu,  məhz  təklərin  potensiyaları,  qabiliyyətləri,  hiyləgərliyi,  əxlaq 
normalarını  pozmaq  və  ya  pozmamaq  vasitəsilə  yaşama  uğrunda 
fəaliyyəti  nəticəsi  (ikinci  prinsip)olaraq  baş  verir.  Burada  bir  qrup 
digər qrupa münasibətdə bütöv-tək kimi çıxış edir. 
      Piramidanın  aşağısında  adi,  kasıb  adamlar,  yuxarı  getdikcə  daha 
çox  varı,  vəzifələri  olan  adamlar  yerləşirlər.  Piramidanın  pillələri  və 
hər pillədə horizontal yerlər konkret yerdir. Və adamlar konkret yerləri 
potensiallarına  görə  tutub,  bu  yerin  əmr  etdiyi  qaydada  –  icraçı  kimi 
yaşamağa  məcburdurlar.    Hər  qrupun  –  pillənin  specifik  əxlaq 
normaları  formalaşır.    Məhz  seçkilərdə    zəiflər,  qabiliyyəti  aşağı 
olanlar  qabiliyyətlilərə, biliklilərə yol verməmək üçün saxtakarlıqdan, 
zorakılıqdan,  pulla  seçki  komissiyalarını  almaqdan,  cəmiyyəti 
aldatmaqdan  istifadə  edirlər.  Onlar    başqa  metod  tapmırlar.  Hər  bir 

 
8 
insanın  yalnız  azad  seçim  və  müqayisə,  obyektiv  qiymətləndirmə    və 
ya  yüksək  potensiallılar  içərisindən    püşk  atma  yolu  ilə  seçilməsi 
yeganə düzgün, etik yol ola bilərdi. 
3.  Hər  bir  insanın  məqsədi  kimi  cəmiyyətin,  habelə  istənilən  varlığın, 
cismin  fəaliyyəti özünü yaşatma məqsədinə xidmət edir. 
4.  İstənilən  zaman  cəmiyyətin  yaxın  və  uzaq  dövr  üçün  ümumi 
məqsədləri və fəaliyyətinin ümumi normaları, metodları,  prosedurları 
və qiymətləndirilməsi var. 
5. Hər bir üzv ümumi məqsədlər irəli sürmədən əvvəl, cəmiyyət içində 
düzgün  ünsiyyətdə,  razılıqda,  tələb  olunan  davranışda  yaşaya 
bilməlidir. Belə normalar yaradılıb əməl edilməlidir. 
6.  Cəmiyyət  daxili  və  ətraf  mühitlə  əlaqələr  nəticəsində  insanların 
ümumi  və  fərqli  həyat  tərzi,  dünyagörüşü,  ideyaları,  dəyərləri,  
mədəniyyəti yaranır. 
7.  Hər  bir  kiçik  cəmiyyətlər  –qruplar,  icmalar  birləşərək  ölkə 
cəmiyyətini yaradır. Ölkə cəmiyyəti isə dövlət təşkilatını yaradır. Ölkə 
cəmiyyətləri  birləşərək  dünya  cəmiyyətini  (Dünya  dövlət  idarəsini  ) 
yaradır.  Hələki,  bunun  BMT  və  digər  təşkilatlar  simasında  rüşeymi 
vardır. 
8. Hər bir konkret insan eyni zamanda müxtəlif cəmiyyətlərin üzvüdür 
və  öhdəsinə  düşən  rolu  qəbul  edilmiş  norma  və  prosedurlara    uyğun 
icra  edir.  Etmədikdə  sanksiyalara  məruz  qalır.  Hər  insanın  daxil 
olduğu cəmiyyət, onun sosial mühitidir. 
9.  Hər  cəmiyyətdə  həmin  dövr  üçün  qəbul  edilmiş  məqsədlər  əldə 
edildikdən sonra bu, cəmiyyətin istifadə etdiyi həyat tərzinə çevrilir  və 
bunun saxlanması - nəzarət və icra cəmiyyətin funksiyasına daxil olur. 
Cəmiyyət  yeni  məqsədlər  qəbul  edir,  bunların  əldə  edilməsi  üçün 
metodlar, qaydalar, prosedurlar və icraçılar, vəzifələr təyin edilir. 
10. Cəmiyyətin fasiləsiz yeni məqsədlər, məsələlər qəbul etməsi və həll 
etməsinin  səbəbi,    ehtiyaclar  piramidasınin  təmin  edilməsi;  ağıl, 
biliyin, təcrübənin artması, mühitin fasiləsiz dəyişməsidir. 
11.  Özünü  yaşatmaq  üçün  cəmiyyət  öz  potensialından  asılı  olaraq 
həyatı boyu müxtəlif məsələlər qoyur və həll edir. Bu məsələlər hamısı 
bir-birilə əlaqəli və asılıdır: 
     1) təhlükəsizliyinin təmini , 
     2)  ümumi  məqsəd  və  mənafelərin  təmini  üçün  təşkil  olunma    və 
idarə  sisteminin  yaradılması;        icraçıların  təyini,  qiymətləndirmə, 
nizamlama, yeniləşmə struktur və qaydaları, 
     3)  ümumi  məqsədləri  müəyyən  etmək  üçün  təşkilatı  strukturun 
yaradılması, 

 
9 
     4)  yaşadığı  mühitlə-  sosial  siyasi  iqtisadi  və  digər  cəmiyyətlərlə 
(dövlətlərlə) ətraf təbii  mühitlə əlaqələr və onların idarə edilməsi, 
     5) ümumi məqsədi icra etmək üçün insanların əməyini, istirahət və 
turizm,  biznes  –      iqtisadiyyat,  səhiyyə,  təhsil,  mədəniyyət, 
xidmətlərin, 
qanunların  və  icra  metodlarının  təşkili  və   
yaradılması, 
12.  Cəmiyyətin  təhlükəsizliyi  ,  həyat  səviyyəsi    və  ehtiyacların 
ödənməsi tamamilə onun ümumi məqsədlərini həyata keçirən təşkilatı 
və  idarə  struktutunun nə  qədər  rasional  və iş  qabiliyyətli  olmasındam 
asılıdır.  Habelə  bu,  məhsul  istehsalı  və  xidmətlər  yaradılması 
miqdarından asılı olaraq  hər şəxsin şəxsən əldə edə bildiyi məhsulun 
miqdarı  ilə  ölçülür.  Cəmiyyətin  inkişafı  adam  başına  düşən  orta  
məhsul və xidmətlərlə ölçülə bilməz. 
13.  Nemətlərin  istehsalı  və  insanlara  çatdırılması  cəmiyyətin  həyatını 
təmin  edir;    bu      özünü  və  ətraf  mühiti  elm    vasitəsilə  dərk  edəndən  
sonra yaratdığı  texnologiya, metodlar, materiallar, proseslər əsasında 
və onların fəaliyyəti ilə əldə edilir. 
14.  Cəmiyyət  özünü  tənzimləyən,  özünü  yaşadan  sistemdir.  Bioloji 
sistemlər  kimi  cəmiyyətlərin,    habelə  insanların  yaşama  uğrunda 
mübarizəsi  gedir.  Bu  əməkdaşlıq,  rəqabət,  münaqişələr,  yarış 
formasında olur. 
16.  İnkişafın  və  ya  həyat  uğrunda  mübarizənin  əsas  üsulu 
əməkdaşlıqdır,  yəni  birgə  iş  ,  ünsiyyət  -  məlumat  alıb  verilməsi  , 
mübadilədir.   
17. Cəmiyyət və insan yaşamaq uğrunda mübarizədə   nemətləri üstün 
əldə etməyə  və buna görə də  başqalarından üstün – sürətli, tez, ağıllı, 
məlumatlı, imkanlı,  potensiallı – olmağa çalışır. 
Cəmiyyət  sistemində  digər    cansız  və  canlı  sistemlərdən  fərqli  olaraq 
başqalarından üstün olmaq- dominantlıq prinsipi  daha təkmil formada 
olur.  Şüuru  olmayan  cansız  təbiətdə  dominantlıq  prinsipi  -    məqsəd 
qoyulmadan böyük potensiallı, kütləli, sahəli,  sıxlıqlı cisimlərin böyük 
təsirlərinə  əsaslanır.  Cəmiyyətdə  isə  üstünlük  uğrunda  çalışma  əlavə 
olaraq  şüurun  olması  ilə    gedir.  Hər  hansı  bir  sahədə  imkanların  az 
olması  (yəni  çətinlik)  üstün  olmaq  prosesini  sürətləndirir  və  rəqabət 
daha  kəskin  formada,  böyük  qüvvənin  iştirakı  ilə  gedir.  Üstün  olmaq 
üçün  qruplar  arası  və  qrup  daxili  yarış/rəqabət  gedir.  Varlı  –güclü  -
idarə edən, həmişə hər bir məsələdə qalibdir. Zəiflər, qara işçilər və ya 
işsizlər - adi camahatdır. Dominatlığın əldə edilməsinin hədsiz üsulları 
mövcuddur,  lakin  dominantlıq  məqsədi  qoymadan  da  cəmiyyətdə 
kimlərsə,  hansı  fəaliyyət  növüsə  üstün  olacaqdır;  hansısa  fəaliyyətlər, 
ideyalar,  kimlərsə  aşağı  mövqedə  qalacaqdır.  Adətən,  qeyri  -  rasional 

 
10 
ictimai sistemlərdə hakim idarəedici, qanunverici qrup  özünün hər bir 
sahədə  -  biznesdə,  elmdə,  texnologiyada  -  dominantlığını    cəmiyyətin 
hamısı üçün imkanlar yaratmamaq vasitəsilə edirlər. Özləri isə məmur 
statusundan  istifadə  edərək,  hər  sahədə  üstün  olurlar  və  cəmiyyətin 
böyük  əksəriyyətini  rəqabət  və  inkişaf  etmək  imkanından  məhrum 
edərək həmişə hakimiyyətdə qalmaq arzularını həyata keçirirlər. 
18.  Özünə  düz,  özgəyə  başqa  gözlə  baxmaq.  20  –ci  əsrədək  qeyri  - 
rasional    cəmiyyətlərin  (dövlətlərin)  üzvləri  yalnız  öz  həmcəmiyyət 
üzvlərinə  münasibətdə  daxili  qaydalarını  (qanun,  əxlaq)  saxlamışlar. 
Digər cəmiyyətlərə (başqa xalqlara- dövlətlərə)  isə özgə kimi baxaraq 
onların  təbii  ehtiyatlarını,  insanlarını    istismar  etməyi  əxlaqi  norma 
saymışlar, dövlətərin belə hərəkətlərini cəmiyyətləri müdafiə etmiş və 
onun  həyata  keçməsində  iştirak  etmişlər,  müasir  dövrdə  də  belə 
cəmiyyətlər  var.  Belə  cəmiyyətlər  arası  vəhşi  davranış:  dövlətlərin 
fasiləsiz  silahlanmasına,  texnologiya  sahəsində  üstün  olmağa 
həvəsləndirən  səbəblərdən  biridir.  Hər  hansı  bir  dövlətin  belə  hərəkət 
etməsi hamısının tarazlığını pozur; hamı silahlanmağa, tədbir tökməyə 
məcbur  olur.  Əgər  insanları  bir-  birinə  qarşı  zorakııqdan  dövlət 
saxlayırsa,  dünyada  bir  dövləti  başqasına  qarşı  zorakılıqdan  saxlayan 
ümumi  qüvvə  yoxdur  və  ya  təsadüfidir  (bunu  yaratmaq  lazımdır). 
Burada  yalnız  hər  dövlətin  özünə  güvənməsi  və  döyüşə  hazır  olması 
lazım gəlir. 
19.  Cəmiyyətlərin  birləşərək  təbii  ehtiyatlarını  birləşdirmək  ,  birgə 
istifadə  etmək  və  vahid  idarə  yaratması  ilə  sülh  təmin  ediləcəkdir. 
Bunun  üçün  zəruri  yeni:  şüurun  və  mədəniyyətin,  dünyagörüşün, 
biliklərin, dərk etmənin yaranması lazım olacaqdır. 
20.  Cəmiyyət  konkret  həyat  sikli  yaşayır:    yaranma,  böyümə,  yüksək 
pik vəziyyəti, müdriklik, zəifləmə, qocalma,  məhv olma, dağılıb başqa 
cəmiyyətin yaranması.