MÖVcud cəMİYYƏTLƏRDƏ NƏ baş veriR?

a)  zorakılığa  əsaslanmış  çoxluqlar və b) harmonik uyğun müvazinətli 
razılıqlı  layihələndirilmiş,  yaxud  belə  təbii  formlaşmış  çoxluqlar  ( 
şeylər,  cisimlər,  icmalar,  ailələr,  bitkilər  və  s.)  var.  Hissələrdən  insan 
və  ya  təbiət  tərəfindən  yaradılmış  çoxluqların  optimal  kombinasiyası 
heç  də  ziddiyətlərə  yol  vermir.  Digər  tərəfdən  insan  tərəfindən 
yaradılmış yeni kombinasiyalar: maşın və qurğular, icma və təşkilatlar 
və  dövlət  strukturları,  idarələri  əgər  onlar  optimal  konstruksiya 
edilibsə, yeniləşmə və sazlanma, təmizlənmə və daim nəzərdə tutulmuş 
vəziyyətdə  olma  mexanizmlərinə  də  malik  olmalıdır.  Bu  halda  da 
ziddiyyətlər  meydana  çıxmır,  heç  bir  “əkslik”  adlandırılan  şey  digəri 
ilə  mübarizə  aparmır və  dayanıqlı,  optimal cəmiyyət  və  s.   əldə  etmiş 
oluruq. Əksliklər və ziddiyyətlər məsələsinə qayıdaraq qeyd etməliyəm 
ki,  Heraklit  ziddiyətləri,  şübhəsiz,  yaşadığı  cəmiyyətdə  görmüşdü,  bu 
hakimiyyətlə,  xalq  arasında,  sahibkarlarla  azad  insanlar,  qullar 

 
165 
arasında  idi.  Lakin  sonrakı  filosoflar  və  siyasətbazlar  həvəslə  bu 
ideyadan  yapışdılar,  istər  Marksizm  –  leninizm,  istər  əks  idealizm 
düşərgəsi  nümayəndələri.  Səbəb  o  idi  ki,  onların  hamısı  hakimiyyətə 
sahib,  yaxud  ona  xidmət  edirdi,  ona  görə  ziddiyyətləri  təbii  elan 
etməklə 
özlərinin  yol  verdiyi  yaxud  verəcəyi  səhvlərin, 
ədalətsizliklərin və ağılsızlıların nəticəsində dövlətlə insan, icmalar və
 
cəmiyyət  arasında  ziddiyyətlər  yarandıqda  onu  cəmiyyətə  təbii  qanun 
kimi  izah  edir,  öz  səhvlərini  bununla  ört-basdır  edirdilər.  Heraklitin 
dövründən  hələ  indiyədək  optimal  cəmiyyət  konstruksiyası 
qurulmadığına görə daim zorakılığa, ədalətsizliyə istismara əsaslanmış 
mövcud  quruluşlarda    iki  tərəf  arasında  mübarizə  gedəcəkdir  ki,  biz 
bunu  hər  gün  öz  ölkələrimizdə,  ətrafımızda  və  dünya  mətbuatından 
görürük. 
      Təklif edilən rasional cəmiyyətdə bu problem çox asan həll olunur, 
hamınn idarədə iştirak etmək imkanları,  daim yeniləşmə, təmizlənmə, 
sazlanma mexanizmləri, yeni rasional əxlaq və davranış, yeni təhsil və 
ədaləti  təmin  edən  sistem  vasitəsilə.  Həmin  avtomobilin  konstruktoru 
vəzifəsini  öhdəmə  götürərək  mən  elə  bir  ictimai  iqtisadi  konstruksiya 
təklif etmişəm ki, nəticədə tam harmoniyalaşdırılmış dövlət -cəmiyyət; 
ailə-  ailə  üzvü;  qadın  –kişi;  insan-  icma,  məktəb,  idarə  arasında  tam 
razılaşma  əldə  edilə  bilir.  Dövlət  vətəndaş,  ailə,  kənd,  şəhər,  icma 
qarşısında  öz  vəzifələrini  düzgün  və  dəqiq  icra    edir,  digər  tərəfdən 
vətəndaş  və  icmalar  da  öz  ümumi  cəmiyyət  qarşısındakı  vəzifələrini 
tam  və  dəqiq  icra  edir.  Başqa  sözlə  istənilən  halda  “nə  şiş  yanır,  nə 
kabab “  və ya “qoyunlar da sağ qalır, canavar da tox olur”. 
8.  İnsanı  xarakterizə  edən  keyfiyyətlərdən  biri  onun  yaradıcı,  öz 
həyatını  yaxşılaşdırmağa  çalışqan  olması,  özünün  zəruri  miqdarda 
torpağı,  alətləri,  yaratmaq  imkanlarına  malik  olmasını  istəməsidir. 
Digər  tarixi  təcrübə  göstərir  ki,  insanlar  birlikdə  işləyəndə  və 
mülkiyyət : torpaq, əmlak, təbii sərvətlər ümumi olduqda daha effektiv 
nəticələr  əldə  edirlər.  Bu  iki  prinsipi  birləşdirərək  cəmiyyətin  iqtisadi 
quruluşunun əsas iki elementini konstruksiya edə bilərik, yəni həm a) 
şəxsi  mülkiyətə,  həm  b)  ictimai  mülkiyətə  əsaslanan  istehsal  və 
xidmətlər  olmalıdır.  Lakin  yeni  rasional  cəmiyyət  şəxsi  mülkiyyətə 
insanı  qudurdan  və  əxlaqı  pozan  hədlərədək  icazə  verir.  Bu  hədlər 
keçildikdə həmin şəxsi mülkiyyətin aksiyalarını zəruri miqdarda alır və 
ya  aksiyalar  yoxsa  həmin  mülkiyyətçiyə  sərfəli  təkliflər  verərək 
əvəzində  onun  şəxsən  hədsiz,  ağıllı  olmayan  gəlir  almasının  qrşısını 
alır. 
9. İqtisadi sistem hissələrin çoxluqda optimal kombinasiyası qanununa 
uyğun  olaraq  qurulmalıdır.  Hələ  ki  indiyədək  heç  bir  dövlətdə  belə 

 
166 
optimal  kombinasiya  əldə  edilməmişdir.  Bu  qanunun  tələbinə  görə 
dövlət iqtisadiyyatı nə xalis şəxsi mülkiyyətin istehsal və xidmətlərinə, 
nə də xalis dövlət –ictimai mülkiyyətin istehsal və xidmətlərinə (sovet 
tipi) əsaslana bilməz. Yəni cəmiyyətdə bu iki hissənin optimal nisbəti: 
a)  ictimai  mülkiyətin  istehsal  və  xidmətləri,  habelə  təhsil,  səhiyyə, 
bank, sosial müdafiə, elm və texnika yaradıcılığı azı 70% - çoxu 90%; 
b)  şəxsi  mülkiyyətin  istehsal  və  xidmətləri  30  -10%  zəruri  olaraq 
olmalıdır.  Hər  iki  sektor  üçün  bütün  təhlükəsizlik,  əmək,  gəlir 
normaları,  əmək  haqqının  hədləri    eyni  olmalıdır.  Ictimai  sektorun 
məqsədi maksimum gəlir əldə etmək deyil, insanlara xidmət etməkdir. 
Yeni  rasional  cəmiyyətdə  məhz  daha  optimal  proporsiyalar  və 
məhdudiyyətlər,  normalar  qoyulacaqdır.  Onun  gəlir  normaları,  zəruri 
optimal  hesablanmış  hədlərdə,  insanların  yüksək  yaşayış  şəraitini  və 
işlə  təminini  nəzərə  almaqla  müəyyən  edilir.  Məhsulun  topdan  satış 
qiymətləri maya dəyərinə və optimal gəlir normasına görə təyin edilir. 
Pərakəndə qiymətlər isə 20 % əlavə ilə təyin edilir. 
10.    Yeni  layihələndirilən  rasional  və  ya  optimal  cəmiyyət  köhnə 
cəmiyyət  strukturunun  yeni  müvazinətləşməsi  prinsipi  və  momenti  
kimi (fiziki canlı və cansız dünyanın əsas müvazinət qanununa uyğun 
olaraq)  kim  - kimə  tabedir,  kim  –kimi  vasitə kimi istifadə  edir sualları 
üzrə    deyil,  yeni  cəmiyyət  üçün    kim  nəyə,  kim  nəyi  sualları  üzrə 
müvazinətləşəcəkdir (burada kimə, kimi tərəfləri nəyə, nəyi tərəfləri ilə 
əvəz  edilmişdir  və  bununla  dünya  qanunu  pozulmamışdır).  Bu  o 
deməkdir  ki,  insanlar(kim)  biri  digərinə  tabe  olmayaraq,  ümumi 
cəmiyyət  üçün  özlərinin  birlikdə  hazırladıqları  strategiyalara, 
prinsiplərə və bunların icrası üçün hazırlanmış icraçı qanunlara (nəyə) 
tabe  olacaqlar.  Cəmiyyət(kim)  kollektiv  şəkildə  bütün  inkişafı, 
problemləri(nəyi)  qəbul  etdikləri  operativ  strategiyalara  uyğun  idarə 
edəcəkdir.  Cəmiyyət  vasitə  kimi  bütün  təbii  ehtiyatları  (yer  səthi, 
qazıntılar,  çaylar,  göllər,  dənizlər  və  s.),  hansı  ki  ictimai  olmalıdır, 
bilikləri, elmi, kollektiv əməyi istifadə edəcəkdir. Buna isə böyük ağıl 
və savadlılıq, məlumatlılıq-məlumat, bilik bazası tələb olunacaqdır ki, 
hamı öyrənməyə məcbur olacaqdır. 
11.  Rasional  cəmiyyət  nəzəriyyəsi  insanlığa  fərd  və  mühit 
kombinasiyası kimi baxaraq  həm fərdin təkmilləşməsi, yetişdirilməsi, 
tərbiyə  edilməsi,  həm  mühitin  bütün  komponentlərinin  insanın  təbii 
həyat ehtiyaclarına uyğun və əlverişli qurmaq  məqsədi güdür. Yəni bu
 
mühit  –təbiət,  ailə,  icma,  ünsiyyət,  sosial,  iqtisadiyyat,  idarə  rejimi, 
yaradıcılıq,  istirahət,  təhsil,  sağlamlığın  təmini,  iş  -  elə  konstruksiya 
olunur ki, insan xoşbəxt olsun, insan kimi yaşasın.  
Qeyd : bütün kitabda digər əsaslar da verilmişdir. 

 
167 
Rasional Cəmiyyət –təbiət sistemi. Konsepsiya   
 
        Rasional cəmiyyət  əbədi klassik ideya olan – Azadlıq, Bərabərlik  
və  Qardaşlıq  məqsədlərini  və      yeni  məqsədləri:    Rasionallıq,  Əbədi 
sülh və Rasional insanlıq  birliyi, insanların Ailə üzvü modeli -  qəbul 
edir.  
       Rasional cəmiyyət –təbiət sistemi  4 böyük elementə - alt sistemə 
bölünür.  
1.    Yer  kürəsi;  2.  Dövlət  təşkili  sistemi;  3.  Cəmiyyət  ,  hansı  ki,  iş 
verənlərdən  başqa  bütün  digər  insanlardan  ibarətdir.  4.  İşverənlər 
(iqtisadi  istehsal  və  xidmət  vahidləri).    Burada  Dövlət  təşkilatı  və 
Cəmiyyət  eyni  bir  icmadır.  Dövlətin  məmurları,  cəmiyyətdən  ayrılmış 
üstün  həyat  şəraitinə:    privilegiyalara,  sağlamlıq  qorunmasına,    üstün 
sosial,  təhsil, vəzifə tutmaq hüquqları olan xüsusi kasta deyil. İnsanlar 
dövlət və ya  ictimai məsələlərin irəli sürülməsində və həllində iştirak 
etməsələr dövlətin bütün texniki işçilərinin idarə etmə, qərar və qanun 
vermə  səlayiyyətləri  yoxdur.  Dövlət  yalnız  insanların  iştirakı  ilə 
fəaliyyətə  başlaya  bilər,  aktiv  öz  funksiyalarını  yerinə  yetirə  bilər. 
İnsanların  iştirak  mexanizmi  iş  prosesində  deyilsə,  deməli  dövlət  də 
işləmir. Aşağıda rasional dövlət - Yer planeti sistemi təsvir olunur. 
 
  Konsepsiya .  Rasional cəmiyyət  mədəniyyət sistemi:   1) rasional, 
effektiv,  ağıllı,  humanist  və  etik    prinsiplərə  uyğun  formada  
layihələndirilmiş və reallaşdırılmış qanunvericilik və idarə quruluşuna 
deyilir,  hansı  ki,  hər  insan  iştirak  edə  bilər  və  bu  sistem,  2)  rasional 
həyat  tərzi  və  etik  prinsiplər  ilə  yaşayan,  qanun  və  qərarlar 
yaradıcılığında  və  idarə  sistemində  iştirak  edən    və  3)  rasional  elmi 
dünyagörüşlərə malik insanların birliyidir .  
     Rasional cəmiyyət iki qrupa - hakim idarə edən  elita sinfi və idarə 
olunan,  adi  əhali  sinfinə  bölünmür.  Hər  bir  adam  sərbəst  qanun  və 
qərar  hazırlamsında  iştirak  edə  bilər.  Lakin  hökmən  prosedur  və 
kriteriyalara əməl etməlidir. 
      Cəmiyyətin  vacib  elementi    Rasional  idarə  strukturuna  əsaslanmış 
Rasional  Qanun  qəbul  etmə  və  Rasional  qərar  qəbul  etmə  sistemidir 
(RQQS).    Onun  əsas  məqsədi  təhlükəsizliyi  və  asayişi  təmin  etmək 
şərti  ilə  insanın    rifahıdır.  Sistem  normatıv  rasional  proseduralar  və 
kriteriyalar  əsasında  işləyir.  Burada  parlamentə,  prezidentə,  nazirlərə 
ehtiyac  yoxdur,  habelə  siyasət  və  siyasətbazlar,  partiyalar,  seçkilər 
yoxdur. 
     Burada  dövlət,  əslində  qanun  və  qərar  qəbulu  və  idarə  etmənin 
ictimai  sistemidir  ki,  hamının  iştirak  imkanını  nəzərdə  tutur.  Dövlət, 

 
168 
sistemdə ümumi, orta, müvazinətləşdirici, razılaşdırıcı yer tutur.  Həm 
cəmiyyət həm  bazar (iqtisadi sahə) və ya işverənlər dövlətin qanun və 
qərar  hazırlanmasında    iştirtak  mexanizmi  və  prosedurlar,  kiteriyalar 
vasitəsilə  iştirak  edir,  fəaliyyət  və  onun  nəticələrinin  bölünməsi  və 
inkişafın    optimal  və  rasional  formasını,  qaydalarını,  strategiyalarını  
seçirlər.         
     Rasional    dövlət,  təbiət  və  təbii  ehtiyatları,  insanı  və  cəmiyyəti  və 
bazarı  bir  -  birilə  bağlayan,  balanslaşdırıcı,  istiqamətləndirici, 
nizamlayıcı  rolu  icra  edir.  Və  bunu  effektiv  və  sürətli,  keyfiyyətli, 
rasional  edir.  Başqa  sözlə,  rasional  dövlət  təşkilatı,  həm  klubdur, 
dialoq  mərkəzidir,  seminardır,  konfransdır,  institutdur,  yaradıcı, 
konstruktor bürosudur, qanun və qərar yaratma mərkəzidir.    
     Burada  müxtəlif  qrupların  seçki  vasitəsilə  yarışaraq  təkbaşına 
hakimiyyəti  ələ  alması  və  öz  qrup  mənafelərini  üstün  təmin  etməsi 
əvəzinə,  bütün  arzu  edənlərin  bu  idarədə  iştirakı  və  hamının 
mənafeyini güdməsi prinsipi qəbul olunmuşdur. 
     Burada  bütün  əhalinin  qanun  yaratmaqda,    qərar,  layihə 
hazırlamaqda  və  icra  işində  iştirakına  imkan  verən  sadə  və  sürətli 
elektronik  (imkan  olmayan  yerlərdə  isə  yarım  elektronik  )  iştirak 
mexanizmi  yaradılır.  İştirak  açıqdır,  hər  kəs  özü  özünü  qeyd  edir  və 
iştirak  edir.  Çoban  da  iştirak  edə  bilər,  lakin  ona  aşağıdakı  
qabiliyyətlərə malik olması və istifadə etməsi lazım olacaqdır: 
-
 
prosedurları öyrənsin  və istifadə edə bilsin 
-
 
qanun  və  qərarların  kriteriyalarına  cavab  verən  təklif  və  həll 
yolu göstərə bilsin; əks arqumentlər, sübutlar təqdim edə bilsin   
-
 
fikirlərini elm və rasionallıq kriteriyaları ilə sübut edə bilsin və  
-
 
qəbul olunmuş terminlərdən istifadə edə bilsin .  
Belə ki, kim çobandan yaxşı bilər ki, heyvana necə yaxşı qulluq etmək, 
necə  onun sayını artırmaq olar? Digər tərəfdən  əgər çoban öz haqqını 
müdafiə  etməsə,  sahibkardan  onun  xidmətini  və  sağlamlığını, 
yaşayışını,  təmin  edən  şərait  tələb  etməsə,  kim  onun  mənafeyini 
qoruyar. Eynilə, hər peşə sahibi, habelə evdar qadın da, öz mənafeyini 
qorumasa, uşaqlara yaxşı qulluq və tərbiyə vermək şəraiti tələb etməsə, 
kim bunu edəcəkdir?  Beləliklə, hər kəs elitasız da, təklif olunan qanun 
və  qərar  sistemi  vasitəsilə  sərbəst  iştirak  edir  və  mənafelər  bərabər 
qorunur.  Elitaya daxil  olmayan bir neçə savadlı adamın ümumi ağlı, 
bir elit hesab edilən adamın ağlından üstündür. 
      Elita  nəzəriyyəsini  yaradan  Paretto,  Sartori,  Mixels  və  Barnheim 
yalnız elitanı  kompetent hesab edirlər. Elitizm nəzəriyyəsi hesab edir 
ki, “ Demokratiya elitaların demokratik pluralizmi .. və xalq üçün, xalq 
tərəfindən razılıqla qəbul edilən elitanın idarəsidir“ (12, 631-640 ).  

 
169 
Bunun əksinə ,  Rasional cəmiyyət nəzəriyyəsi hesab edir ki: 
1.  Hakim  elita  cəmiyyətin  digər  savadlı  üzvlərindən  artıq  kompetent 
deyildir; hər bir insan ona aid və bildiyi məsələlərdə kompetentdir.  
2.  Yeni  rasional  cəmiyyət  xalqın  özü  özünün  bilavasitə  idarəsi  və 
demokratik pluralizmidir. Ona qrupların idarəsi lazım deyil;  
3. Elita bir qrup dələdüzun cəmiyyətin az bir hissəsindən aldatma qeyri 
-  bərabər  imkanlar  şəraitində  varlı,  güclü  qrupların  müdafiəsi  altında 
qanunverici, idarəedici, məhkəmə mandatlarına sahib olanlardır. 
4.  Elitizmin  elan  etdiyi  yalançı  demokratiya,    xalq  üçün  deyil,  varlı, 
güclü qrupların  mənafeyi uğrunda və xalqın razılığı olmayan idarədir. 
Xalqın etiraz etmək gücündə olmaması  və onun səsinin eşidilməməsi 
xalqın elita ilə - idarə ilə  razılığı  demək deyil. 
5.  Bütün  ədalətsizlik,  kasıblıq,  dilənçilik,  yaşama  imkansızlığı, 
silahlanma,  səhv  və  səfeh  idarə,    hədsiz  əmək  haqqı  fərqləri,  ölkə 
resurslarının  hegemonlara  bağışlanması,  məhsulların,  gəlirlərin  səhv 
bölgüsü,  haqsız  qanunlar,  müharibələr,  qəsblər  elitanın  idarəsi 
nəticəsidir. Hansı xalq buna razıdır?  
6.  Xalqların  birinci  vəzifəsi  bu  dələduzlara  hakimiyyət,  qanunverici, 
icra  mandatı verməmək, onları ifşa etmək və hamıya qanun və qərar 
hazırlamağa  imkan  verilməsini  tələb  etməkdir.  Bu  xalqların  xılas 
yoludur.      Rasional  cəmiyyət  sistemi,  ölkələrdə  və  dünyada  ədaləti, 
xeyri  bərqərar  edir;  sosial  iqtisadi    və  ekoloji  və  mədəni    inkişafı 
harmoniyalaşmış  və    effektiv  təmin  edir,  müharibə  və  konfliktlər 
kəsilir. 
      Rasional  cəmiyyət  keçmiş  eranın  Afina  demokratiyası  deyil  ki, 
kütlə  bir  -  birinə  baxıb  düşünmədən  ağlına  gələn  və  ya  bir  dələduz 
tərəfindən deyilən fikri müdafiə etsin və  ya kralın ağzına  və  ya  əlinə 
baxıb səs versin.  
      Eynilə, Rasional  cəmiyyət müasir demokratiya deyil ki,  cəmiyyət 
bir  qrup  aferistə  –  partiyalara  hakimiyyət  və  özünü  istismar  etmək 
üçün,  ələ  salınmaq  üçün,  maddi  və  mənəvi  sərvətlərini  dağıtmaq, 
oğurlamaq üçün, xaricdə müharibə aparmaq üçün, harınlıq etmək üçün   
status versin.  
      Adamlar istədikləri  funksiyanın (funksiyalar əvvəl müəyyən edilir) 
icra  edilməsində  istənilən  qədər  iştirak  edə  bilər.  Sistemin  başında 
elektron  qərar  qəbul  etmə  sistemi  və    sayca  çox  olan 
(məhdudlaşdırılmayan)    yüksək  səvyyəli  elmi  texniki    alim  və 
mühəndislər və icra peşəkarlarından ibarət ekspert qrupu durur. Amma 
onların  da  qərar  qəbulu  səlahiyyətləri  yoxdur,  onlar,  yalnız  texniki 
məsələləri, fikirləri prosedurlara uyğun formulə edilməsi, məlumatlarla 
təchiz etmə, arqumentlərin həqiqi və sübut olunması və s. ekspert rəyi 

 
170 
verməklə,    prosesə  kömək  edirlər.  Qərarlar  heç  kəsin  şəxsi  və  üstün 
arzusundan  asılı  olmur.  Rasional  cəmiyyətdə  siyasi  qruplar,  yəni 
digərlərinin  hesabına  yaşamaq  və  siyasi    və  iqtisadi  üstünlüyə  malik 
olmaq imkanı ləğv edildiyinə görə, ölkələrdə və dünyada ədalət, xeyir 
bərqərar  olur.  İnsanlar  indiyədək  onlara  bəla  gətirmiş  siyasi  –  indiki 
dövlət sistemlərindən xilas olurlar, habelə  xalqların özləri öz talelərini 
qurduqlarına  görə  müharibə  və  konfliktlər  kəsilir.  Belə  ki  -  onlara 
müharibə  lazım  deyil  -  müharibə  və  konfliktlər  həmişə  ancaq  siyasi 
qrupların – partiyaların   aləti   olmuşdur. 
     Rasional  cəmiyyət  quruluşuna  hər  bir  dövlət    1-  6  ilə  gəlib  çata 
bilər,  lakin  indidən  bu  səviyyəyə  çatmaq  yolunda  bir  neçə  orta 
pillələrdən  keçmək  mümkündür.  Belə  ki,  hətta  elektron  sistem  tətbiq 
edilmədən  və  ya  az  tətbiq  etməklə    də,  ilk  başlanğıcda  bu  ideyanı 
layihələndirib ayrı-ayrı kənd, qəsəbə, rayon, şəhər idarəsi üçün, habelə 
qanunvericilkdə  həyata  keçirmək  olar.  Bu  sistemdə  səsvermə  yoxdur 
ki, qaraya ağ deyəsən, burada rüşvət almaq və ya verməyə heç bir yer 
yoxdur,  burada  iştirak  edən    hər  kəs,  öz  mənafeyini  digərlərinin 
mənafeyilə  uzlaşdırır,  belə  ki  bu,  cəmiyyətin  və  digərlərinin  (optimal 
və rasional) mənafeyinə zidd ola bilməz.  Burada iştirakçılar eyni dillə, 
yəni  eyni  terminlərlə  düşünür  və  əməliyyat  aparırlar.    Burada  rəislər,  
müdirlər  yoxdur.  Onların  əvəzində  texniki  nəzarətçilər,  dipetçerlər, 
sistem  operatorları  var.    Burada  mövcud  sistemin  məsuliyyət 
daşımayan  vəzifəliləri  əvəzinə    məsuliyyət  daşıyan  ictimaiyət 
(iştirakçılar)  var.    Məsuliyyəti  bütün  iştirakçılar  daşıyır.  Məsuliyyət 
daşımaq istəməyən iştirak etmir.        
     Qərar  və  ya  qanun  qəbulunda  rasional  meyarlar  üzrə    prioritetlər, 
uzun  dövr  strategiyaları,  elmi  -  texniki  biliklər,  elmi    və  hüquqi 
qanunlar, real faktlar və təcrübə və s. zəruru məlumatlar - arqumentlər 
və  ya  kontr-arqumentlər  kimi  istifadə  olunur.  Burada  iştirak  üçün 
ancaq bilik və savada ehtiyac var və qərar xüsusi prosedura üzrə qəbul 
olunur.  Burada  deyilən  fikrin  nə  qədər  rasional  və  elmi,  real  və  ağıllı 
effektiv  olmasının  əhəmiyyəti  var.  Sözün,  ideyanın  kim  tərəfindən 
deyilməsinin isə  əhəmiyyəti yoxdur. Adi insan, nazir və prezidentdən 
daha güclü və ağıllı fikir söyləyə bilər. 
      Rasional  cəmiyyət  quruluşunda  insanlar  ağa,  təkbaşına  rəhbər 
olmadan  özləri  öz  ümumi  işlərini  həll  etməyi  və    yaşamağı  öyrənib 
adət edəcəklər. Onlarda ağa , rəhbər rolunu onların əməkdaşlıqda birgə 
hazırladıqları  rasional  qanun  və  idarə  sərəncamları  və  müşahidə  və 
qiymətləndirdikləri idarə fəaliyyəti olacaqdır.       
    Rasionallığı  təmin  edən  bərabərlik,  problemin  aşkar  olan  andan 
zəruri olaraq həll edilməsi və ən rasional həllərin tapılması, hər şəxsin 

 
171 
və  cəmiyyətin  yaşayış  imkanlarını  pisləşdirməmək,  elmi  texniki 
ictimai  metodlar  və  digər  prinsiplərlə  (prosedurlarda  qeyd  edilən)  
olacaqdır.  Rasionallıq  dövlət  rəhbərlərinin  və  hakim  siniflərin 
mənafeləri üçün  deyil, Cəmiyyət üçün rasionallıq  cəmiyyət tərəfindən 
müəyyən edilən rasionallıq,  siyasətsiz rasionallıq olacaqdır. 
    Rasional  cəmiyyət  konstitusiyası  insan  hüquqları  və  dövlətin 
vəzifələrindən - öhdəçiliyindən,  əsas  iqtisadi prinsipdən və qanun və 
qərarların  hazırlanması  qaydalarından  bəhs  edir.  Fərqli  olaraq  burada  
bir    insanın  digəri  üzərində  hakimiyyəti  yoxdur.  Qanun  və  asayişin 
pozulduğu halda ictimai tənzimləmə, polis və sosial , idarəetmə,  elmi, 
texniki, məhkəmə xidməti  işə düşür.  
    Rasional  cəmiyyət  konstitusiyasında  dövlətin  yeni  vəzifələri 
müəyyən olunur:  
a)    İctimai  idarəetmə  -  təhlükəsizlik,  ictimai  qayda,  ailə    və  insanın 
həyatını  istiqamətləndirən  (peşə  seçmə,  qız,  oğlan  seçmə,  iş,  tədqiqat 
mövzusu  seçmə,  bizneslə  məşğulluq  və  s.)  ,  problemlərini  həll  edən 
ictimai futuroloji sistemin yaradılması.  
b)  Ailənin  qurulmasının  və  həyatının  uğurlu  olmasını  təmin  edəcək 
ictimai institutun yaradılması(ailədə ata ana uşağın qarşılıqlı vəzifələri  
və davranışı haqda təlim , analiz, proqnoz). 
         Cəmiyyətin  və  hər  bir  insanın  isə  dövlət    idarələrini  müşahidə 
etmək  və  qiymətləndimək  qanun  və  qərar  hazırlanmasında,  icrada 
iştirak etmək üçün  yeni hüquqları qəbul edilir   
         Rasional  cəmiyyətdə  əxlaq  və  etik  davranış  tələbləri  hədsiz 
əhəmiyyətlidir.  Əxlaq  və  etik    davranış;  nəzakət  və  ədəb  qaydaları 
hamıya  öyrədilir  və  adət  etdirilir.  Onlara  əməl  etmək  məhz 
rasionallığın şərtlərindən biridir. 
        Habelə  rasional  nəzakət  və  ədəb  qaydaları  dəqiq  yaradılır  və 
insanlar  arası  münasibətdə  zəruridir.  Burada  hissi  motivlər  məsələn 
xəbislik  və  eqoism,    maddi  cəhətdən  üstün  olmaq,  paxıllıq,  habelə 
cinayətkarlıq cəmiyyətin öz təşkil prinsiplərilə  qüvvədən salınır və öz 
rolunu oynaya bilmir. Belə ki, belə hissləri yaradan qeyri - bərabərlik, 
imkansızlıq  ,  məhrumiyyət  nemətlərin  əlçatmazlığı  aradan  qaldırılır. 
Hər kəs bütün  yaradıcılıq və qabiliyyətlərini görsətmək, istədiyi qədər 
-  həm ağlı ilə, həm əli ilə- işləmək imkanına malikdir. Cinayətkarlığa 
səbəb  qalmır.  Bərabər  işə  bərabər  əmək  haqqı  və  ya  mükafat  hamıya 
bərabər  aiddir.  Əgər  bir  evdə  televizor  və  ya  maşın  yoxsa  bunu  
istənilən  adam  əldə  edə  bilər.  Bərabərlik  ilk  növbədə  məhz  bərabər 
imkanlar və bərabər əmək haqqı ilə təmin olunur. Bu imkan vermir ki, 
bir nəfər bahalı bir şey alsın, digəri ala bilməsin. Bu cəmiyyətdə məhz 
bir  insanın  digəri  hesabına  artıq  maaş  almasının  qarşısı  alınmışdır. 

 
172 
Görülən işin son nəticəsinin əldə edilməsində  zəruri olaraq hər adamın 
rolu bərabədir.  
     Burada habelə peşə və ixtisas qabiliyyətləri bilik və yaradıcı əməyin 
qiymətləndirilməsi  və  fərqli  ödənilməsi  tətbiq  edilir  lakin  bu  fərq 
savadsız  və  savadlı  ən  yüksək  qabiliyyətlər  tələb  edən      əməyin 
ödənilməsində birin üçə nisbətindən çox deyil  Mövcud cəmiyyətlərdə 
məlumdur  ki,  belə  deyil  .  İnsanlar  arası  münasibətlər  və  yaşamaq 
imkanları    ictimai  iştirak  sistemi  ilə,  düzgün  qanunlar  və  planlar, 
layihələr,  fəaliyyətlə,    maarifçiliklə,    təhsil,  səhiyyə  və  digər 
xidmətlərlə  o qədər dərin nizamlanır  ki,  cinayətkarlığa səbəb olmur, 
düzgünlük həyat tərzinə çevrilir  
    Ünsiyyət  qaydaları  və  normaları  çox  əhəmiyyətlidir.  Bu  qaydaları 
təhsil  vasitəsilə  insanlar  öyrənir  və  belə  qaydaların  nümumələri 
yaradılır. 
    Humanizm  və  insana  hörmət  əsas  dəyərlər  sırasındadır.  Məhz  bu 
dəyərlər  və  real  qanun  və  idarəetmə  insanları    müəyyən  rasional 
davranış seçməyə, sülh şəraitində yaşamağa yönəldir. 
     Rasionallığın  vacib  prinsipi  olan  optimallıq  və    rasional  seçim  və 
davranışların, idarənin optimallaşdırmağa çalışılması hər insana bütün 
problemlərini  optimal  həll  etməyə  və  onları  problem  yaratmamağa 
yönəldir. 
    Rasional cəmiyyət inkişaf edərək və geniş yayılaraq Rasional dünya 
(siyasi,  iqtisadi,    təhlükəsizlik,  mədəni,    turizm,  əmək  )  birliyinə- 
dünya dövlətinə çevriləcəkdir. 
    Rasional Cəmiyyətdə hər bir insanın, habelə dünya birliyində hər bir 
millətin  (dövlətin)  fundamental  və  dəyişməz  hüquq  və  vəzifələri 
olmalıdır. Əks halda onlar birlikdə, sülhdə yaşaya bilməzlər. Bu hüquq 
və  vəzifələr  isə-  “Özünə  xoş  olmayanı  başqasına  tətbiq  etmə” 
prinsipinə əməl etməklə müəyyən edilir. 
       Nəticə  olaraq  qeyd  etmək  istərdim  ki,  rasional  cəmiyyətin 
yaranması və fəaliyyəti aşağıdakı qrup məsələlərin həlli və istifadəsini 
nəzərdə tutur: 
1. Qərar qəbulu üçün rasional prosedura ( qaydalar) və kriteriyalar. 
2. İctimai qanun və qərar qəbulu sistemi və cəmiyyətin sərbəst iştirak 
mexanizmi. 
3.  Gələcək  araşdırmaları  və  onun  əsasında  hazırlanmış  strategiyalar, 
istiqamətlər və yollar. 
4. Rasional həyat tərzi. 
5. Rasional cəmiyyətin konstitusiyası , əsas prinsipləri. 
6. Rasional əxlaq və davranış, ünsiyyət və nəzakət qaydaları. 
7. Rasional dünya nəzəriyyəsi. 

 
173 
8. Rasional insan hazırlasnması və təlimi. 
9.  Rasional  cəmiyyətin  obrazı-  dəyərlər  kompleksinin  müəyyən 
edilməsi və həyata keçirilməsi planı və icrası. 
 
Kapitalıistin  və  ya  sahibkarın  gəlirinə  yeni  baxış  və  onun  əxlaqa 
uyğunlaşdırılması.  
Rasional cəmiyyətdə gəlirlərin bölünməsi 
   
     Məhsulun    istehsal  dəyəri  ibarətdir:    məhsulun  çertyojunun 
alınması,  material,  yarım  hissələr,  müxtəlif  hazır  tərkib  hisslələri, 
elektrik, qaz, istilik, su, xərci,  avadanlığa amortizasiya xərci və arenda  
xərcələri;  istehsal,  xidmət  xərcləri;  idarə,  reklam,  təşkil  (təchizat, 
bazarın tapılması, sifarişçi ilə əlaqələr) nəqliyyat, tara xərcləri, bunun 
üstünə  30 % ümumi xərclər,   20 faizi dövlətə  gəlir  vergisi  və  əmək 
haqqına  sosial  sığorta  25  %  əlavə    etsək  və  bu  cəmə  dövlət  üçün  20 
faiz əlavə dəyər əlavə  etsək, biz məhsulun tam maya dəyəri qiymətini 
alarıq. Satış qiyməti isə əlavə ~20% etməklə yaranır. 
Sahibkarın burada rolu nədir? – O, əsas təşkiledicidir, dövriyyə xərcini 
(material  və  s.  alınması  üçün)    verən  və  ya  kredit  alandır.    Proses 
başlayır  və    tutaq  ki,  1  ay  ərzində  sikl  qurtardı.  Məhsul  satıldı,  pula 
çevrildi.  Bütün  xərclər  ,  vergilər,  əmək  haqları  ödənir,  yerdə  təyin 
edilən  xalis  10-30  %  gəlir  tam  bu  firmanın  ixtiyarındadır.  Onun  bir 
hissəsi  inkişaf  fonduna  və  işçilərin  əlavə  sosial  tədbirlərinə, 
pensiyalarına  və  s.  ayrıldıqdan  sonra    xalis  gəlirin  ən  azı  yarısı 
sahibkara  –  aksionerlərə  (əgər  onlar  varsa)  çatır.  İstəsə  hamısını 
(aksionerlər olmasa) özünə  götürə  bilər. Kapitalistin gəliri mexanizmi 
budur. 
      Nə üçün məhz bu xalis gəlir bir adama çatmalıdır?  Bu çox mühüm 
məsələdir.  İstismarın  əsası  bu  məsələdədir.  İnkişaf  fonduna  pul 
ayrılmasa bu istehsal ölə bilər  Xalis gəlirin tək bir adama çatmasının 
isə  mənəvi  etik  əsası  yoxdur.  Belə  ki,  bütün  iştirakçılar  tələb  olunan 
zəruri  əməyi  sərf  ediblər,  biri  iştirak  etməsydi,  onda  bu  nəticə  də 
olmazdı.  Məntiqə  görə  bu  xalis  gəlir  həmin  iştirakçılar  arasında 
bərabər  bölünməlidir  və  ya  onun  inkişaf  fondundan  artıq 
planlaşdırılması  səhv  olmuşdur,  yəni  bu  artıq  hissə  özü xalis  istismar 
nəticəsidir.  Bu  təsvir  hələ  qanunlarla  işləyən  düzgün  sahibkarın 
təsviridir.  
      Reallıqda  qanunlarla  işləməyən  sahibkarlar  daha  çoxdur.  Onlar 
istehsala  xərclənməli  zəruri  xərcləri  etməməklə:  təhlükəsizlik 
tədbirləri,  qida,  sosial,  tibbi  sığortanı    etməməklə,    işçiləri  rəsmən 
uçota almamaqla, onları 12-14 saat işlətməklə və cüzi tələb olunandan 

 
174 
az əmək haqqı verməklə;  saxta, keyfiyyətsiz məhsul istehsal etməklə, 
qiyməti isə yaxşı məhsul kimi təyin etməklə, vergi vermənəklə (rüşvət 
verərək)  dövlətə sosial sığorta verməməklə və s. üsullarla  xeyli qeyri 
-  qanuni  gəlir  əldə  edir  və  onu  şəxsən  özünə  aid  edir.    Bu  gəlir  də  
aşkar istismar və aldatma nəticəsidir. Nəticədə nə alırıq? - istehsal və 
xidmətdə  firmaları  və  onların  sahibləri  -  hamısı  cəmiyyətin  hesabına 
istehsal  və  xidmətlərin  satışı  vasitəsilə    əlavə  gəlir  alaraq    varlanır, 
sahibkar  olmayan adamlar isə güclə yaşayılar, kasıblaşırlar. Ona görə 
kasıblaşırlar  ki,  məhz  bu  sahibkarlar  onlara  əxlaq    tələblərinə    görə 
bərabər  əməyə  bərabər  haqq  qaydasını  pozaraq,  az  əmək  haqqı  verir, 
sağlamlığını qorumur- xərc çəkmir, artıq işlədir və s. Belə səhv iqisadi 
sistem  şübhəsiz  inflyasiya  yaradır,  qeyri  -  əxlaqi  cəmiyyət 
formalaşdırır,  cəmiyətin  bir  hissəsindən  toplanmış  həmin  şəxsi 
mənimsənilən gəlirlər  sahibləri tərəfindən hədsiz harın həyat şəraitinə, 
israfçılığa,  mənasız  əyləncələrə  sərf  edilir.  Cəmiyyət  isə  həmişə 
onlardan asılı,  xahiş edən olur.  Varlıların gəliri, hədsiz artdığına görə,  
onların pis davranışlarına səbəb olur. Onlar birləşərək hakimiyyəti ələ 
alır,  cəmiyyətin  istismarını  davam  etdirirlər.  Beynəlxalq  aləmdə  isə 
konfliktlərin  səbəbkarı olurlar. Nə üçün cəmiyyət bu sistemi müdafiə 
etməlidir  ki,  məhz  onun  hesabına  bir  qrup  sahibkar    hədsiz  yaxşı 
yaşasın və onun pullarını hansı ki  sahibkar ona verməmişdir, mənasız 
yerə heç eləsin, bir neçə bahalı maşın alsın, özünə gəmi, təyyarə alsın, 
100 milyon dollara  şəkil alsın və s.. Nə üçün cəmiyyət özünü istismar 
etməyə  razı  olmalıdır?    Beləliklə  məlum  olur  ki,  kapitalist  sinfinin 
malik  olduğu  var  -  dövlət,  oğurluq,  aldatma,  istismar,  bəzən  vergi 
verməmək vasitəsilə əldə olunmuşdur. 
      Rasional  cəmiyyətdə  gəlirlər  –məhsullar  ədalətlə  bölünür,  bütün 
cəmiyyət  üzvləri  yaşama  vasitələri  ilə  təmin  olunur.  Burada  hər  bir 
fəaliyyətdən  şəxsi  gəlirlərin  şəxsən  istifadə  edilən  maxsimum  və 
minimum    hədləri  müəyyən  edilir.  İnsan  istədiyi  qədər  müxtəlif 
fəaliyyətlə  məşğul  ola  bilər.  Əmək  haqqının  ən  aşağı  səviyyəli  işçi 
üçün    minimal  optimal  yaşayış  şərtlərini  ödəyən  minimum  səviyyəsi 
müəyyən  edilir.  Bütün  peşələr  bununla  hesablanaraq  gəlirlər 
səviyyələrə  görə  artırılır,  maxsimim  fərq  1-in  -  3-ədir.  İstehsal  və 
satışdan  xalis  gəlir    şəxsi  firmanın  kollektiv  mülkiyyətidir.  Bu 
mülkiyyətin idarəsini, əsas mülkiyyət sahibi aparır. İctimai  şirkətlərdə 
idarəni  xüsusi  metod  və aparat  vasitəsilə  kollektiv  aparır.  Şəxsi  və  ya 
aksionerlər  vasitəsilə  yaradılmış  firmalarda  firmanın  özünə  qalmış 
xalis  gəlir  aksionerlərin  və  işçi  kollektivindir.  Bu  gəlir  iki  yerə 
kollektivə və aksionerlərə bölünür. Sonra isə  aksioner hissəsi  yenidən  
hər aksiyaya bərabər miqdarda bölüşdürülür.  Burada cəmiyyət nəzarət 

 
175 
edir  ki  böyük  miqdarda  gəlir  almış  aksionerlər  bu  pulları  israf 
etməsinlər,  zəruri  tam  ehtiyaclar  şkalasını  ödəməklə  qalan  pullar 
cəmiyyətin  inkişafına,  xeyriyyəçiliyə,  mədəniyyətə,  yeni  iş  yerləri 
firmalar yaratmağa xərcləsinlər. Bu hissə  ictimai layihələrin inkişafına 
yönəldilir.  Əvəzində isə cəmiyyət onlara başqa faydalar təklif edir.  
     Belə bir sistem mülkiyyət sahibinin və satıcının cəmiyyətin iştirakı 
ilə  əldə  edilən  gəliri  tək  mənimsəməsinə    və  harınlıq  etməsinə,  izafi 
xərclərə  sərf  etməsinə  qarşıdır,  çünki  əldə  edilən  gəlir  təkcə  onun 
deyil.  Əgər  mülkiyyət  onundursa,  zəhmət  onun  deyil,  işçi  kollektivi 
əmək çəkməsəydi, gəlir alınmazdı.  Bu gəlir kollektivin iştirakı ilə əldə 
edilir,  demək,  xalis  gəlir  kollektivlə  aksionerlər  arasında    bərabər 
paylanmalıdır.  Təsvir  edilən  işçi-  kollektiv  –  aksioner  -  tək  sahibkar 
münasibətləri bir fraqment idi.  
      Rasional cəmiyyətdə  dövlət  böyük aksionerlərin aksiyalarını alır, 
böyük  aksionerlər  həvəsləndirilmir.  Belə  ki,  onlar  bütün  istehsal  və 
xidmətdə  böyük  miqdarda  insanların  əməyindən  alınan  xalis  gəliri 
mənimsəyir,  ölkədən  çıxarır,  cəmiyyətin  inkişafından  kənarlaşdırırlar, 
şəxsi  milyoner  və  milyarderə  çevrilərək  böyük  miqdarda  pulu 
cəmiyyət  üçün  faydasız  istifadə  edir,  insanların  isə  bir  hissəsi  kasıb 
yaşamağa  məcbur  olur.  Belə  çıxır  ki,  bütün  əhali  bir  neçə  varlı  üçün 
işləyir.       
     Onlar  habelə  bu  böyük  pulu  necə  və  hara  xərcləməyi  də  bilmirlər, 
nəticədə mənasız və effektsiz, əgər bəşəriyyətə kömək etmək istəsələr, 
bunu  da  ədalətsiz  və  qeyri  -  rasional  edirlər.  Məsələn,  Bill  Qeyts  60 
milyarddan artıq pulu var, lakin onu insanlar üçün necə faydalı istifadə 
etməyi bilmir. Bunu yalnız cəmiyyət  qərar qəbulu mexanizmi ilə daha 
rasional  tapa  bilər.  Eynilə,  digər  milyoner  və  miyarderlər  belədir. 
Rasional cəmiyyətdə  onlara məsləhət  görülərdi ki, bütün pullarını bir 
inkişaf  fondunda  toplasınlar  bu  pulların  hara  və  necə  xəclənməsini 
ictimai  qərar  qəbulu  siteminə  tapşırsınlar,  sonra  alınan  layihələr  və 
yerlər  üzrə  pulları  xərcləsinlər  -  yəni  pullarını  yenə  də  cəmiyyətin  – 
bütün  bəşəriyyətin  inkişafına,  həyatın  yaxşılaşmasına,  ədalətin 
olmasına sərf etsinlər.  Başqa sözlə, cəmiyyətdən topladıqları (aldadıb 
aldıqları) pulları rasional formada cəmiyyətə qaytarsınlar.