Mövzu № Mülki müdafiənin yaranma tarixi, rolu və vəzifələri Plan

orta və kiçik həcmli olur.  
İri sürüşmələr adətən təbii faktorların təsirindən baş verir və  yamac boyunca yüz  
metrlərlə sahəni  əhatə edir. Sürüşmənin cismi çox zaman öz monolitliyini qoruyub  
saxlayır.  
 Orta  və  kiçik  həcmli  sürüşmələr  isə  daha  kiçik  ölçülərdə  olur  və  çox  zaman 
antropogen  faktorların təsirindən yaranır.  
Sürüşmənin miqyası prosesə cəlb olunan sahə ilə xarakterizə olunur.  
Miqyasına görə sürüşmələr bu cür təsnif edilir: 
 - Nəhəng         - 400 ha və daha çox,  
 - Çox böyük    - 200- 400 ha,  
 - Böyük           - 100-200 ha,  
 - Orta               - 50-100 ha,  
 - Kiçik             - 5-50 ha,  
 - Çox kiçik      - 5 ha sahəni əhatə edir. 
Gücünə görə torpaq sürüşmələri kiçik, orta, böyük və çox böyük ola bilir və yerini  
dəyişən süxur  kütlələlərin həcmi ilə xarakterizə olunur. Bu kütlələrin həcmi 100  
kubmetrdən bir milyon kubmetrədək dəyişə bilər.   
Torpaq sürüşmələri, sellər və uçqunlar təsərrüfatlara, tikililərə, təbii mühitə böyük  
ölçüdə  zərər  verməklə  itkilərə  səbəb  olur  və  insan  həyatı  üçün  təhlükə  törədir. 
Onların  əsas zədələyici faktorları hərəkət edən və yerini dəyişən dağ süxurlarıdır.   
Onların təsiri nəticəsində binalar, tikililər dağılır, kənd təsərrüfatı obyektləri, meşə 
massivləri  süxur  layları    ilə  örtülür,  çayların  yataqlarının  və  təbii  landşaftın 
dəyişməsinə,    insanların  həlak  olmasına  səbəb  olur.  Bir  çox  hallarda  bu  təhlükəli 
geoloji  hadisələr  dağlıq  yerlərində  yerüstü  nəqliyyat  üçün  təhlükə  yaradır, 
körpülərin  dayaqlarını,  relsləri,  avtomobil  yollarını  zədələyib  dağıdır,  elektrik  və 

---

rabitə  xətlərini, neft kəmərlərini,hidroelektrik stansiyalarını, yaşayış məntəqələrini 
sıradan çıxarır.  
Sellər,  torpaq  sürüşmələri  və  uçqunların  törətdiyi  nəticələrin  həcmi  aşağıda 
göstərilən göstəricilərlə müəyyən edilir:  
- sürüşmə zonasında olan əhalinin sayı;  
- həlak olan, yaralanan və evsiz qalan insanların sayı;  
- təbii fəlakət zonasında olan yaşayış məntəqələrinin miqdarı;  
-  dağılmış  və  zədələnmiş  xalq  təsərrüfatı  obyektlərinin,  sosial-  mədəniyyət      və 
səhiyyəobyektlərinin miqdarı;  
- su və süxur kütlələri altında qalmış kənd təsərrüfatı sahələrinin ölçüsü;  
- ölmüş kənd təsərrüfatı heyvanlarının sayı.  
Sürüşmə və sel təhlükəli zonalarda yaşayan  əhali bu təbii hadisələr, onların  
xarakteristikası, istiqamətləri haqqında məlumatlı olmalıdırlar.  İnsanların öncədən  
məlumatlandırılması  hadisə  baş  verdikdə  yarana  biləcək  stress  hallarının  və 
panikanın    qarşısını  alır.  Yaranan  təhlükə  haqqında  məlumat  hidrometeoroloji 
xidmətlər  və  digər  müvafiq  qurumlar  tərəfindən  daxil  olur.  Burada  ötürülən 
məlumatın  vaxtında  təyinat  yerinə    çatması  çox  vacibdir.  Əhalinin  xəbərdar 
edilməsi müəyyən edilmiş qaydada sirenlərin,  radio, televiziyanın köməyi ilə, eyni 
zamanda regional xəbərdaretmə sistemləri tərəfindən  həyata keçirilir.  
Sel, torpaq sürüşməsi və uçqun təhlükəsi olduqda müəyyən zaman çərçivəsində 
əhalinin, kənd təsərrüfatı heyvanlarının və avadanlıqların təhlükəsiz yerə təxliyəsi 
həyata    keçirilir.  Öncədən  təxliyə  həyata  keçirilərkən,  tərk  edilən  mənzillərdə 
qalan,  özünüzlə    apara  bilmədiyiniz  qiymətli    əşyaları  nəmişliyin  təsirindən 
qorunan bir yerdə qoymanız,  qapı -  pəncərələri kip bağlamanız lazımdır. Elektrik 
xətlərini ayırın, qaz və suyu  bağlayın, tezalışan və zəhərli maddələri evdən çıxarıb 
ilk düşən imkanda zirzəmilərdə və  ayrıca çalalarda basdırın.    
Əgər öncədən xəbərdarlıq olmayıbsa,  əhali baş verən təhlükənin yaxınlaşdığını  
gördükdə  evdəki  qiymətli  əşyalar  haqqında  düşünməyərək  sərbəst  surətdə 
təhlükəsiz   yerə  doğru  hərəkət etməlidir.  Bu zaman  yaxınlaşan təhlükə  haqqında 
qonşularınızı  xəbərdar    etməlisiniz.  Təhlükədən  tez  uzaqlaşmaq  üçün  yaxınlıqda 
olan  təhlükəsiz  yerə  doğru  hərəkət  yolunu  bilmək  lazımdır.  Bu  yollar  təhlükənin 
hərəkət  istiqamətini  bildirən  proqnozlar    əsasında  müəyyən  edilir.  Yolda  hərəkət 
edərkən xəstə insanlara, yaşlılara, uşaqlara kömək etmək  lazımdır.  
Torpaq sürüşmələri geoloji fəlakətlərin ən təhlükəli növlərindən biridir.  
1911 - ci ildə Pamir dağlarında baş verən zəlzələ böyük bir sürüşməyə səbəb oldu.  
Nəticədə  2.5  milyard  kubmetr  torpaq  sahəsi  sürüşdü.  Usoy  qışlağı    əhalisi  ilə 
birlikdətorpaq  kütləsinin  altında  qaldı.  Sürüşmə  kütlələrinin  Murqab  çayının 
qarşısını  kəsməsi    nəticəsində  yaxınlıqda  olan  Saraz  qışlağı  yeni  yaranmış  gölün 
dərinliyində qaldı.  Bu cür   böyük təbii  fəlakətlər tez-tez baş  verməsə də çox ağır 
nəticələrə səbəb olur. 
3 aprel 2010-cu il. Peruda 400 nəfərlik kəndin  əhalisi torpaq sürüşməsi nəticəsində 
torpağın altında qaldılar. Kimsə xilas oluna bilib, ancaq əsas əhali uçqunun altında 
qaldı.