Microsoft Word 1-ci m vzu- fh t snifati

FH zamanı obyektin dayanıqlılıq dərəcəsinin  
qiymətləndirilməsi metodikası 

---

 
189 
 
İ
qtisadiyyat obyektləri öz təyinatına və gücünə görə bir-birindən fərqlənir. Lakin 
onlarda ümumi cəhətlər də vardır. Belə ki, bütün obyektlərin profilindən asılı olmayaraq 
onlarda  fəaliyyət  göstərən  tikinti  təşkilatı  eynidir,  onların  gördükləri  işin  dayanıqlılıq 
dərəcəsinin qiymətləndirilməsi metodikası birdir, obyektlərdə təyinatına görə fərqlənən 
müxtəlif  elementlərin  dayanıqlılıq  dərəcəsi  isə  müxtəlif  üsullarla  hesabat  yolu  ilə 
müəyyənlədirilir. 
 Obyektin dayanıqlı işinin qiymətləndirilməsinə aşağıdakılar aiddir: 
1)
 Obyektin  özünün  bir  mühəndis-texniki  kompleks  kimi  dayanıqlılığının 
qiymətləndirilməsi  –  buraya  binalar,  qurğular,  kommunal-enerji  xətləri,  texnoloji 
kommunikasiya və avadanlıqların nüvə partlayışının bütün zədələyici amillərinə, ikinci 
zərbə  və  mümkün  təbii  fəlakət  amillərinə  qarşı  davamlılığı,  yəni  obyektin  əsas 
elementlərinin fiziki dayanıqlılığı daxildir; 
2)
 Obyektin  sənaye  fəaliyyətinin  dayanıqlılığının  qiymətləndirilməsi  –  bu  qol 
geniş bir anlayış olub, FH zamanı obyektin işinin necə getməsi, onun fasiləsiz işini və 
nəzərdə tutulan məhsuldarlığı saxlamaq qabiliyyətini xarakterizə edir. 
Obyektin  dayanıqlı  işinin  qiymətləndirilməsi  üçün  ilk  verilənlər  aşağıdakılardan 
ibarətdir: 
   bina və qurğuların konstruktiv xüsusiyyətləri və tikililərin sıxlığının xarakteri; 
 texnoloji  avadanlıqlar  və  texnoloji  kommunikasiyaların    xarakteristikası 
(qiymətli avadanlıq, dəzgah və zərif qurğular, cihazlar və sistemlər); 
 kommunal-enerji xətlərinin xarakteristikası; 
 sənayenin və texnoloji prosesin yanğın və partlayış xarakteristikası; 
 obyektdə ikinci zədələnmə amilinin olma mənbələri; 
 hərbi rejimə keçərkən sexlərin və sənayenin qəzasız tam dayandırılması; 
  fəhlə  və  qulluqçuların  ümumi  sayı,  obyektin  mühafizə  qurğuları  və  fərdi 
mühafizə vasitələrilə təmin olunması; 
 obyekt  yerləşən  rayonun  xarakter  xüsusiyyəti  (ərazi,  partlayış  təhlükəli 
anbarlar,  yanğın  təhlükəli  və  kimyəvi  müəssisələr,  ən  çox  ehtimal  olunan  təbii 
fəlakətlər). 
Obyektin dayanıqlılığının qiymətləndirilməsi hər bir təsir edici parametr üçün FH 
(sülh  və  müharibə  vaxtı)  uyğun  ardıcıl  olaraq  aparılır.  Nüvə  partlayışı  üçün  bu  zərbə 
dalğası,  işıq  şüalanması,  nüfuzedici  radiasiya,  yerin  radioaktiv  çirklənməsi, 
elektromaqnit  impulsu,  həmçinin  ikinci  zədələmə  amilləridir.  Bu  zaman  dayanıqlılıq 
kriteriyası kimi aşağıdakılar seçilə bilər: 
•  obyektin  dayanıqlı  işini  poza  bilməyən  nüvə  partlayışı  zədələyici  amili 
kriteriyasının (Z
kr
) maksimal qiyməti; 
•  verilmiş  gücdə nüvə partlayışının  epimərkəzinə qədər olan  maksimal  məsafə 
(R
kr
) hansında ki, obyektin dayanıqlı işi pozulur. 

---

 
190 
Zədələnmə kriteriyası Z
kr
 nüvə partlayışının hər hansı bir zədələnmə amilinə görə 
(başqa  amillərin  eyni  zamanda  təsiri  nəzərə  alınmadan),  obyektin  dayanıqlılığını 
qiymətləndirməyə  imkan  verir.  Məsafə  kriteriyası  R
kr
  nüvə  partlayışının  zədələyici 
amillərinin eyni zamanda bir neçəsinin təsirinə görə dayanıqlılığın qiymətləndirilməsinə 
imkan verir və bu zaman təhlükəli halı seçmək mümkün olur. 
Beləliklə,  bütün  verilənləri  öyrəndikdən  sonra  FH  şəraitində
 
obyektin 
dayanıqlılığının qiymətləndirilməsi hər bir zədələyici amilə qarşı aşağıdakı ardıcıllıqla 
aparılır:  
1)
 obyektdə  yerləşən  sexlərin,  sahələrin  və  b.  qurğuların  sayı,  həmçinin 
elementləri və onların mümkün zədələyici amillərə qarşı həssaslığı; 
2)
  obyekt  elementlərinin  dayanıqlı  işi  pozulmayan  hal  üçün  parametrlərin 
maksimal qiymətinin təyini; 
3)
  obyektin dayanıqlı işinə təsir edə bilən ən zəif (zərif) elementinin təyini; 
4)
  zəif  elementin  dayanıqlılığının  artırılaraq,  əsas  elementlərin  dayanıqlılıq 
həddinə çatması; 
5)
 obyektin  zəif  elementinin  dayanıqlılığını  yüksəltmək  üçün  hesabat  və 
tədbirlərin aparılması və işlənməsi. 
Qeyd etmək lazımdır ki, burada daha incə məsələlərin həlli zamanı da (məsələn, 
ayrı-ayrı  cihazların,  aqreqatların,  aparatların  idarəetmə  sistemlərinin  və  s. 
dayanıqlılığının qiymətləndirilməsində) işin ardıcıllığı dəyişmir. 
Bir çox hallarda ayrı-ayrı elementlərin dayanıqlılığını müəyyən edərək onun üçün 
ə
n təhlükəli zədələyici amili təyin etmək üçün bu elementə eyni zamanda təsir edən bir 
neçə  zədələyici  amilə  görə  dayanıqlılığı  qiymətləndirilir.  Bu  məqsəd  üçün  R
kr
 
kriteriyasından istifadə etmək daha məqsədə uyğun hesab edilir. Bu zaman əgər R
kr
–də 
obyekt elementlərinin çoxunu sıradan çıxara bilən zədələyici amilin apriorunu ayırmaq 
mümkün  olarsa  (məsələn,  zərbə  dalğasının),  onda  obyekt  elementlərinin  başqa 
zədələyici  amillərə  qarşı  dayanıqlılığının  qiymətləndirilməsində  onları  parametrlərinin 
R
kr
 məsafədə aparmaq olar. Dayanıqlılığın bu cür qiymətləndirilməsi üçün aşağıdakıları 
təklif etmək olar: 
1)
 Cihazın (elementin) vəzifəsinə və təyinatına görə onun istifadə olunma şərtinin 
təyin olunması (açıq ərazi, sex, işçi bina, zirzəmi otaqları, mühafizə qurğuları); 
2)
 Hər bir zədələyici amilin cihaza təsir edəcək parametrlərinin qiymətinə əsasən 
onun dayanıqlılığı haqqında ümumi nəticə çıxarmaq; 
3)
 Cihazın  hər  bir  zədələyici  amilinə  qarşı  dayanıqlılığın  artırılması  üçün 
təkliflərin hazırlanması.