Mövzu 1: GİRİŞ, ÜZVİ Kİmyanin məQSƏDİ,VƏZİFƏLƏRİ, yaranma tariXİ, NƏZƏRİ Əsaslari
Yüklə 1,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mövzu 3: DOYMAMIŞ K/H-LƏR, ALKENLƏR VƏ ALKADİENLƏR, QURULUŞU, ALINMASI, XASSƏLƏRİ, TƏTBİQİ
- Kimyəvi
|
ƏDƏBİYYAT 1) Грандберг И.И. Органическая химия. Москва, «Высшая школа», 1980. 2) Баркан Я.Г. Органическая химия. Москва, «Высшая школа», 1980. 3) Шаваров Ю.С. Органическая химия. Москва, Издательства химия, 2002. 4) Петров А.А., Трафимов А.Т. Органическая химия. Санкт - Петербург, 2002.
5) Qarayev Ş.F., İmaşev İ.B., Talıbov G.M.Üzvi kimya, Bakı, 2003. 6) Məhərrəmov A.M., Məhərrəmov M.M. Üzvi kimya, BDU, Bakı, 2007. 7) Məhərrəmov A.M.,Allahverdiyev M.Ə. Üzvi kimya, BDU, Bakı, 2007.
Mövzu 3: DOYMAMIŞ K/H-LƏR, ALKENLƏR VƏ ALKADİENLƏR, QURULUŞU, ALINMASI, XASSƏLƏRİ, TƏTBİQİ P L A N 1. Alkenlər, homoloji sırası, adlanması və radikalları. 2. Elektron quruluşu, izomerliyi. 3. Alkenlərin alınma üsulları(sənaye və laboratoriyada) 4. Fiziki və kimyəvi xassələri.
19 5. Alkadiyenlərin quruluşu və növləri 6. Alınma üsulları 7. Fiziki və kimyəvi xassələri. 8. Aqrar sahədə tətbiqləri.
Molekulda karbon atomları arasında bir ikiqat rabitəsi (C=C) olan doymamış k/h-lər alkenlər və ya etilen sırası k/h-r deyilir. C n H ümumi formuluna malikdirlər. Açıq zəncirli k/h-lər ikiqat rabitə olan karbonlar sp 2
hibridləşmə vəziyyətindədir. Adlanmada sonluqları “en” şəkilçiləri ilə bitir. Bir hidrogen atomu qopardıqda radikalları alınır ki, sonluqları “il” şəkilçiləri ilə bitir. (C n H 2n-1 )
CH 2
2 –eten, etilen CH 2
3 – propen, propilen CH 2
2 – CH
3 – buten, butilen CH 2
2 ) 2 - CH 3 - penten, pentilen CH 2 = CH – (CH 2 ) 3 - CH 3 - heksen, heksilen CH 2 = CH – (CH 2 ) 4 - CH 3 – hepten, heptilen Radikalları
CH 2 = CH – vinil, etenil CH 2
2 allil, propen 2-il CH 2
3 izopropenil, 1-metil etenin
20
Alkenlərin adlandırılması. Tarixi (trivial və ya təsadüfi ) Adlandırılma: Eyni sayda karbon atomu olan alkanın adının sonuna “ilen” şəkilçisi əlavə edilir. C 5 H
amil spirtindən (C 5 H 11 OH) alındığı üçün amilen adlanır .
Səmərəli adlandırılma: (rasional) Bu üsulda ikiqat rabitəli karbonlar etilen kimi qəbul olunur. Ona birləşən radikallar oxunur və axırda etilen sözü əlavə edilir.
Radikal sayı (yunanca) ardıcıl olaraq böyük radikallar oxunur. Sonda uzun zəncir “en” şəkilçisi əlavə etməklə oxunur.
Əgər alken molekulunda halogen atomu olarsa, ilk növbədə hallogen atomunun birləşdiyi karbonun nömrəsi və hallogenin adı deyilir. (F, Cl, Br, J ardıcıllığı ilə)
3 – CH = CH 2
CH 3 – CH = CH – CH 3
Alimetil etilen simmetrik dimetiletilen CH 3 – C = CH 2
|
CH 3
Qeyri simmetrik dimetiletilen CH 3 – C = CH – CH 3 | CH 3 Trimetiletilen CH 3 – C = C – CH 3
| | CH 3 CH 3
Tetrametiletilen H 2 C = C – CH – CH 2 – CH 3 | | CH 3 CH 3
2, 3 dimetil penten - 2 CH 3 – CH = C – CH – CH 2 – CH
3
| | CH 3 CH
3,4 dimetil heksen -2 HC = C – CH 3
| | Cl Cl 1,2 dixlor propen
H 2 C = C – CH – CH – CH – CH 3
F Cl CH 3 Br 2-flüor 3-xlor 5-brom 4-metil heksen-1
21
Alkenlərin quruluşu və izomerliyi: Alkenlərdə ikiqat rabitə rabitənin biri siqma σ (mərkəzlərini birləşdirən düz xətt boyunca əmələ gələn rabitə), o biri isə pi π (kənardan perpendikulyar istiqamətdə örtən rabitə) rabitə adlanır. Sp 2 hibrid orbitalları 120 0 bucaq altında bir-birini örtür . C = C – rabitəsinin uzunluğu 0, 134 nm C – C – isə 154 nm-dır.
Mr (alken) = 14 n . İki qonşu alkenin molyar kütləsinin cəmi 28n+14 ilə, orbitalların ümumi sayı 6n, rabitələrin ümumi sayı 3n düsturları ilə ifadə olunur.
Aşağıdakı izomerlik növləri vardır: 1. Zəncir izomerliyi – alkenlərdə zəncirin quruluşunun dəyişməsi ilə müəyyən olunur.
H H C = C CH 3
H | | | 0,134nm 0,154 nm
120
0
C
C σ π H H
σ π H H σ σ CH 3 – C = CH – CH – CH 3
| | CH 3
CH 3
21 CH 2 = CH – CH – CH 2 – CH 3
| CH 3 3-metil penten-1 CH 2
2 – CH – CH 3
CH 3
4-metil penten 1 σ = 20 π = 1 cəmi =21 3n sp 2
2 = 1 sp 2 – s = 1 n=7 sp 3 – 3 = 13 p – p =1 3·7=21 sp 3 – sp 3 = 2
sp 3 – sp 2 = 3
22 2. Vəziyyət izomerliyi – ikiqat rabitənin zəncirdə yerini dəyişməsilə müəyyən olunur.
3. Həndəsi izomerlik (fəza izomerliyi) ikiqat rabitəyə nəzərən radikalların və ya atomların (atom qruplarının) yerini dəyişməsilə müəyyən olunur.
Alınma üsulları: 1. Termiki krekinqi və pirolizdən (neft fraksiyl.) alırlar.
2. Alkanların dehidrogenləşdirilməsindən
CH 2 = CH – CH 2 – CH 3
buten CH 3 – CH = CH – CH 3
2 - buten Cl Cl
C = C
H 3 C CH 3
Sis (eyni) 2,3 dixlorbuten Cl CH 3
C = C
H 3 C Cl Trans (müxtəlif) 2, 3 dixlorbuten 2,3dixlorbuten -2
n H 2n + 2
CH 2 = CH 2
CH 2 = CH – CH 3
C 3 H 8 Bu reaksiyalar 470-480 0 C-də
Piroliz isə 600-800 0 C-da əsasən olefinlər arom. alınır.
CH 3 – CH
= CH – CH 3 CH
–
CH 2 – CH
2 – CH
3 + H 2
CH 2 = CH –CH 2 – CH
3
500 0 S
Al 2 O 3 ,
Cr 2 O 3 23 b) Laboratoriyada: 1. Birhallogenli törəmələrə KOH (sp) təsir etməklə 2. 3.
2. Dihalogenli alkanlara (qonşu) Zn, Mg-la təsir etməklə. 3. 4. 3. Alkinlərin hidrogenləşməsi ilə
2 – C
4 – qaz, C 5 – C
17 –maye,
C 18 -də yuxarı bərk halda olurlar. Eyni karbonu olan doymuş k/h-lər nisbətən sıxlıqları çoxdur. İkiqat rabitəsi zəncirin kənarında olan alkenlərin bir sıra xassələrinin onların molyar kütləsindən asılılıq qrafiki aşağıda verilir.
80% CH 3 – CH = CH – CH 3
CH 3 – CH 2 – CH – CH 3 + H 2 O CH 3 – CH
2 – CH = CH 2
+ KOH (sp) - KCl
CH 3 – CH – CH 2 + Zn, Mg CH 3 – CH = CH 2
| | Cl Cl - ZnCl
2 C n H 2n-2
+ H 2 → C n H 2n
C 2
2 +
H 2 → C 2 H 4
t qay.- t ər. 0 C Mr N (izom.) Mr
ẁ(C, H) Mr
ρ Mr
24
xassələri: Birləşmə, oksidləşmə, yanma,
izomerləşmə, polimerləşmə reaksiyaları xarakterikdir. a) Birləşmə reaksiyaları – H 2 O, Hhal, hal. birləşirlər. 3.
1. CH
= CH – CH 3 + HOH CH 3 – CH – CH 3 (Markovnikov qaydası) | 2-propanol
CH 2 = CH – CH
2 + HBr CH 3 – CH – CH 3
|
2 brom propan 2. Xorroş effekti CH 2 = CH – CH 2 Cl + HCl → CH 2 – CH
2 – CH
2
| | Cl OH
25 Formaldehidin birləşmələri ( Prins reaksiyası)
4. Polimerləşmə reaksiyası
5.
Oksidləşmə reaksiyası
6. Ozonlaşma – bu reak-a görə alkenlərin quruluşu bilinir CH 3
CH 3 - C = CH 2
+ 2H 2 C = O→ CH 3 – C – CH 2 – CH
2
| O – CH 2 – O 4,4 dimetil 1, 3 deksan
CH 2 = CH
2 + HCN → CH 3 – CH
2 – C ≡N → CH 3 – CH
2 – COOH
H + CH 3 H 3 C O O +2HOH -NH
3
CH 2 = CH 2 → ( - CH 2 – CH
2 -)
n
n CH 2 = CH → ( - CH 2 – CH -) n
| | CH 3 CH 3 n CH 2 = CH → ( - CH 2 – CH -)
n
| | Cl Cl p, t
CH 2 = CH 2 + KMnO 4 + H
2 O → CH
2 – CH
2 + KOH + MnO 2
2CH
2 = CH
2 → 2 CH 2 – CH
2 etilen oksidi
O O 2
g
R R R R O C = C + O 3 → C – O – C → 2R – C + H 2 O 2 H H H H H O O İzo ozonid aldeh.
+H 2 O
7. Əvəzetmə reaksiyaları
8. İzomerləşmə
Tətbiq sahələri: Alkenlərin tətbiq sahələri çox genişdir. Belə ki, onlardan bir çox üzvi birləşmələrin sintezində istifadə olunur. Spirtlərin aldehidlərin, turşuların, xlorlu törəmələrinin (hansı ki, aqrar sahədə geniş istifadə olunur) və s. alınmasında geniş istifadə edilir. Onlardan alınan polietilen, polipropilen, xlorpren və s. polimerlərindən aqrar sahədə, istixanalarda, fermalarda geniş istifadə edilir. Etilendən aqrar sahədə meyvələrin tez yetişdirilməsində istifadə edilir. Bu xassə etilenin fermentlərin fəallığının artırılması ilə izah olunur. Dünyada ildə 100 min ton etilen, 50 min ton propilen istehsal edilir ki, onlardan müxtəlif əhəmiyyətli birləşmələr alınır. CH 3 CH 3 CH 3
| | |
CH 3 – C = CH 2 + O
3 → CH
3 – C – O – CH 2 → H 3 C – C = O + CH 2 + H
2 O 2 | ║
+H 2 O
CH 2 = CH – CH 3 → CH
2 = CH – CH 2 Cl 3 xlor propen -1 500 0 S + Cl 2 - HCl
H 3 C – CH – CH = CH 2 → H
3 C – C = CH – CH 3
| | CH
3 CH 3
0 S Al
2 O 3 27
2. Komunq olunmuşlar bir birqat rabitə ilə ayrılırlar
3. İzolə olunmuşlar ikiqat rabitələr arasında 2 və ya daha çox olan –CH 2 - qrupu olur.
ən əhəmiyyətli nümayəndələri butadien 1,3 və izoprendir.
Alkadienlərdə molekulda hibrid orbitalların sayı 4n-4, siqma rabitələrin ümumi sayı 3n-3, rabitələrin ümumi sayı 3n-1, orbitalların ümumi sayı 6n-2, molyar kütlələri 14n-2 düs-turları ilə hesablanır.
Alkadienlər üçün quruluş vəziyyət və fəza (həndəsi) və optiki izomerlik xarakteridir. 1. Quruluş izomerliyi (şaxələnmə)
2. Vəziyyət izomerliyi (rabitələrin yerini dəyişməsi) Yüklə 1,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|