Mövzu 1: GİRİŞ, ÜZVİ Kİmyanin məQSƏDİ,VƏZİFƏLƏRİ, yaranma tariXİ, NƏZƏRİ Əsaslari



Yüklə 1,24 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/8
tarix28.04.2017
ölçüsü1,24 Mb.
#15940
1   2   3   4   5   6   7   8

Tsiklooktatetraen 

200-300


0

Kupren 



 

 

 



 

 

Partlayıcı  olmasına  baxmayaraq  vinilasetilen  üzvi  sintezdə  istifadə  olunur. 



Onun  hidroxlorlaşmasından  хlогprеn  kauçukunun  istehsalı  üçün  lazım  olan 

хlоrpгеn alınır: 

 

 

 



                                                                                                                  

 

 



Uyğun şəraitdə tsiklobirləşmə reaksiyalarına daxil olur. 

 

 



3HC ≡ CH                                    

 

 



 

 

 



4HC ≡ CH  

                  

 

 

 



 

 

Yüksək temperaturda asetilen misin üzərindən keçirildikdə polimerləşir. 



 

 

n



 HC ≡ CH                     - CH = CH – CH =CH ---- 

 

 



 

 

Əvvəldə qeyd edildiyi kimi etilenə nisbətən asetilen daha güclü turşu-dur. 



Odur ki, uyğun şəraitdə asetilendə ve onun bir əvəzli törəmələrində hidrogen 

atomu metalla əvəzlənir: 

 

 

 



 

HC ≡ CH – CH = CH

2

                      CH



2

 = CCl – CH = CH

HCl; 20-60



0

NH



4

Cl + CuCl

2

 

Benzol                    



Cu 

 

R – C ≡ CH    



 R - C≡CNa 

 

 



HC ≡ CH  +  [Ag(NH

3

)



2

]OH                     HC ≡ C – Ag  

 

 

 



HC ≡ CH + [Cu (NH

3

)



2

OH]                     HC ≡ C – Cu 

                                                                   

 

NaNH



2

 

NH



3

 

-2NH



3

 

- H



2

2NH  



 

41

KMnO



4

 

4



KMnO

H

O

 



KMnO

4

 



 

[O] 


OH 

-H

2



Gümüş  və  mis  asetilenidlər  quru  halda  davamsızdır,  qızdırıldıqda, 

sürtüldükdə və vurulduqda partlayır. 

Alkenlərə nİsbətən Alkenlərin oksidləşmə reaksiyası az öyrənilmişdir. Güclü 

oksidləşdiricilərin (qatı HNO

3

,, qələvi mühitdə KMnO



4

) təsiri ilə Alkenlər alkenlər 

kimi uyğun turşulara oksidləşir: 

 

 



R – C ≡ C - R

                    RCOOH + R



COOH 


 

Oksidləşmə neytral və ya zəif qələvi mühitdə KMnO

4

 iştirakında aparıldıqda 



diketonlar  əmələ  gəlir.  Ehtimal  olunur  ki,  əvvəl  reaksiya  alkenlərin  oksidləşməsi 

sxemi  üzrə  gedir,  sonra  aralıq  mərhələdə  əmələ  gələn  keton-spirtlər  diketonlara 

oksidləşir: 

                                                                  

     

 

OH



     

                                                                        |        



     


 

R – C ≡ C - R

         R – C = C - R



         R – CH – C - R

′       

R – C – C - R

 

                                                      |        |                                                                           



║      ║                                     

                                                      OH    OH                                                                       O      O  

 

Alkenlərin  ozonlaşma  reaksiyaları  da  az  öyrənilmişdir.  Müəyyənləş-



dirilmişdir  ki,  -  80

0

C-də  asetilenin  ozonla  qarşılıqlı  təsiri  məhsulu  reduksiya 



olunmaqla parçalandıqda qlioksal əmələ gəlir: 

 

 



 

 

HC ≡ CH  +  2O



3

                          CHO – CHO  + 2O

2

 

 



Trimetiletilendən alınan fəza çətinlikli dialkilboran Alk

2

BH:(CH



3

)

2



C= 

=CH – CH


2

 +BH


3

            [(CH

3

)

2



CH – CH - )

2

BH Alkenlərə (mono- və dial-                                         



asetilenlər) sis-birləşir və alman reaksiya məhsullannın işlənmə üsuldan asılı olaraq 

sis-quruluşlu alken və ya oksobirləşmələr (aldehid və ya :ton) əmələ gəlir: 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



                                            

 


 

42

H



2

O

2



 

H

O

 



 

R – CH 


2

 – C – R


 

                      ║     



                       O 

                                            R                           R

 

 



 

R – C ≡ C –R

                                   C = C 



 

                                               H                          BAlk

2

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

Spektral  analiz:  Üçqat  rabitəsi  zəncirin  sonunda  yerləşən  Alkenlər 

(RC≡CH)  İQ  spektrdə  3300sm

-1

-də  C-H  əlaqəsinin,  2100  sm



-1

-də  isə  С  ≡  С 

əlaqəsinin  valent  rəqslərinə  uyğun  dəqiq  və  intensiv  udulma  zolaqları  ilə 

xarakterizə olunur. 

 

İkiəvəzli  Alkenlər  3300  sm



-1

-də  zolaq  vermir,  əvəzləyicilər  eyni  olduqda 

2100 sm

-1

 sahədə də zolaq olmaya bilər. 



PMR spektrdə С = C - H fraqmentin protonu δ 2-3 m.h.-də udulma verir. 

 

 



Tətbiq  sahəsi:    Alkenlərin  ən  çox  istifadə  olunan  asetilendir.  Belə  ki,  onun 

özündən və birləşmələrindən aqrar sahədə müxtəlif məqsədlərlə istifadə edirlər.  



 

 Asetilendən  doymamışlıq  alkenlərə  nisbətən  daha  çox  olduğu  üçün  aqra 

sahədə  ondan  meyvələrin  tez  yetişdirilməsində  istifadə  edilir.  Bu  onunla  izah 

olunur  ki,  asetilen  etilenə  nisbətən  fermentativ  prosesləri  daha  da  çox 

aktivləşdirir.  

 

Alkenlərin  polimerlərindən  aqrar  sahədə  istixanalarda  məhsulların 



qatılaşdırılmasında  bir  çox  sahələrdə  metalların  əvəz  edilməsində  isitifadə 

 

R                         R



′ 

 

        C  =  C 



 

H                      



 



R                          R

 



 

            C = C 

 

H                          H 



CH

3

COOH ∙ H



2



 

43

olunur.  Alkenlərdən  aldehidlərin,  spirtlərin,  turşuların  və  s.  birləşmələrin 



alınmasında geniş istifadə olunur.   

 

ƏDƏBİYYAT 



 

1.  Грандберг  И.И.  Органическая  химия.  Москва,  «Высшая  школа», 

1980. 

2.  Баркан  Я.Г.  Органическая  химия.  Москва,  «Высшая  школа», 



1980. 

3.  Шаваров  Ю.С.  Органическая  химия.  Москва,  Издательства 

химия, 2002. 

4.  Петров  А.А.,  Трафимов  А.Т.  Органическая  химия.  Санкт-  

Петербург, 2002. 

5.  Qarayev Ş.F., İmaşev İ.B., Talıbov G.M.Üzvi kimya, Bakı, 2003. 

6.  Məhərrəmov  A.M.,  Məhərrəmov  M.M.  Üzvi  kimya,  BDU,  Bakı, 

2007. 


7.  Məhərrəmov  A.M.,Allahverdiyev  M.Ə.  Üzvi  kimya,  BDU,  Bakı, 

2007. 


 

Mövzu 5: TSİKLOALKANLAR, DOYMUŞ VƏ DOYMAMIŞ  

                NÜMAYƏNDƏLƏRİ, TERPENLƏR, KARATİNOİD- 

               LƏR, STEROİDLƏR. 

 

P L A N 

1.  Tsikli birləşmələr (kiçik, orta, mürəkkəb) təsnifatı, adlandırılması. 

2.  Tsikloalkanların elektron quruluşu. 

3.  Fiziki və kimyəvi xassələri. 

4.  Aqrar sahədə tətbiq sahələri. 

5.  Terpenlər təsnifatı aqrar sahədə tətbiq sahələri. 

6.  Steroidlər təsnifatı, tətbiq sahələri. 

7.  Karatinoidlər təsnifatı, tətbiq sahələri. 

 

 

 



 

44

 



 

 

 



 

 

 



                     

t - butan 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



Aromatik k/h –lər  istisna olmaqla bütün digər karbotsiklik birləşmələrə 

alitsiklik  birləşmələr  deyilir.  Alitsiklik  birləşmələr  tsikloalkanların, 

terpenlərin,  karatinoidlərin,  steroidlərin  təbii  insektsidlərin  ətirli 

maddələrin  və s. tərkibinə aiddir. 

Üzvlərin sayına görə alitsiklik birləşmələr 4 qrupa bölünür: 

1.  Kiçik tsiklər tərkibində 3,4 C-olan üzvlər 

    

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

T – propan      

t- propan 

      


 H

2



CH

2

  

CH



H

2



H

2



CH

2

 

CH

  

 H                                              H 



 

 

H



3

C                                          CH

3

 

Sis-1,2 dimetil 



tsiklopropan 

 

 



H

3

C                                                         H 



 

 

H                                                            CH



3

 

Trans -1,2 dimetil  



t - propan 





CH

3

 

 

45

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



2.  Adi tsiklər tərkibində 5-7 karbon olanlar 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

3.  Orta tsiklər tərkibində 8-11 C-atomu olanlar 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



CH

3

 



CH

3

 

Sis 1,2  ts. - butan 



CH

3

 

CH

3

 

Trans 1,2 ts- butan 



H

3



CH

3

 

C

2

H

1, 2 dimetil 3 etil ts-butan 

CH

2

 



H

2



H

2



CH

2

 



CH

t- pentan 



t - heksan 

CH



C

2

H



CH – CH


3

 

|      



CH

3

 



CH

2

 



H

2



H

2



H

2



CH

2

 



CH

CH



1metil 4 etil 3 

izopropil t -pentan 

t - heptan 

H

2



H

2



H

2



CH

2

 



CH

2

 



CH

2

 



CH

2

 



CH

2

 



T - oktan 

H

2



H

2



H

2



H

2



CH

2



 

CH

2



 

CH

2



 

CH

2



 

CH

2



 

CH

2



 

  CH


2

 

T - nonan 



H

2



H

2



H

2



H

2



CH

2

 



CH

2

 



CH

2

 



CH

2

 



T-dekan 

 

46

 



1          2             3          4 

1 tsikloheksil    3 t-propil   butan 

CH

2

 



Di ts.-propil butilmetan 

t –pentil, t - heksan 

di ts. butan 

di ts. - heksan 

   ts – propil                                ts – butil                                ts – pentil                        ts- heksil          

 

 



Əhəmiyyəti o qədər də böyük deyildir. 

4.  mürəkkəb tsiklər – tərkibində 11-dən çox C-atomu olan tsiklik 

birləşmələrdir. Belə birləşmələr təbiətdə az yayılmışdır. 

Molekulunda bir neçə tsiklik qruplaşma olan alitsiklik birləşmələr də 

mövcuddur. Onlarda aşağıdakı qruplara bölünürlər: 

a) Tsikləri  təcrid  olanlar-  belə  birləşmələrdə  tsikllər  bir-birindən  bir 

və ya bir neçə  - CH

2

 ilə birləşirlər: 



 

               (CH

2

)

n                              



               CH

2

 



 

  

 



 

    


          CH

2

- CH



2

 – CH – CH

3

                                             



                             

                                                

                                                      

  

b) Tsikləri sadə C – C rabitəsi ilə bağlı olanlar 



 

 

 



 

c) Bir ortaq atomu karbon olanlar ( spiral sistemli)` 

 

 

 



 

d) İki ortaq  karbon atomu olan tsikli  birləşmələr 

 

 

 



 

 

Ən əhəmiyyətli nümayəndələri 5 və 6 üzvləridir. Neftin tərkibində 



tapılmışdır.  Bunlara  naftenlərdə  deyilir.  Bu  k/h-dən  bir  H-atomu 

qopardıqda radikalları alınır. (C

n

H

2n-1



 

 



 

n= 1,2,3......n 

ditsiklopropil 


 

47



3 metil 


tsiklo penten 

1,4 tsiklo heksadien 

ts. penten 

24

0



44

′ 

- 5



0

, 16


 

С 



С 

Gərilmə  azdır 



kreslo 

Vanna 


 

 

Doymamış nümayəndələrindən vardır: 



 

 

 



 

CH

3



 

 

 



 

 

 



 

 Elektron quruluşu. Bayerin gərginlik nəzəriyyəsi. 

 

Tsikloalkanlarda 



sp

3

 



hibridləşmə 

mövcuddur. 

Ancaq 

tsiklopropanda bucaq 60



0

  , tsiklobutanda 90

0

  dərəcə  olmalı  idi.  1885-ci 



ildə  alman  alimi  Bayer  bu  anlaşılmasızlığı    “gərginlik”  nəzəriyyəsi  ilə 

izah  etdi.  A.Bayerə  görə  tsikl  əmələ  gələrkən  C  –  C  rabitələri  arasında 

bucaq tetraedrik bucaqdan ( 109

0

28



)  nə qədər çox kənara çıxarsa onda 

tsiklin gərginliyi daha çox olar. 

Tsiklin gərginliyinin aşağıdakı kimi ölçürlər: 

                          

                                  









0



0

90

)



2

(

2



8

2

109



2

1

n



n

  

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



Karbon atomları qövsvarı orbitallar əmələ gəlir. Altı bucaqlılar 

davamlı kreslo və vanna forması əmələ gətirir: 

 

 

                                                                                                         



   2           





1, 3 tsiklo heksadien 



9

0

, 44



′ 

 

0, 44



0

 

 



60

 



90



 

48

T ərim.



0

   T qayn.

0

 

Mr 



Ρ sıxlığı 

Mr 


ẁ% C və  H 

Mr 


N izomerləri 

Mr 


 

 

 



 

 

 



Bu iki forma asanlıqla bir-birinə keçə bilir. Kreslo forma da 

davamlıdır. 



Fiziki xassələr: Tsikloalkanlarda molyar kütlə artdıqca ərimə, qaynama 

temperaturu sıxlığı izomerlərin sayı artır (ancaq yan zənciri olmayan ilk 

4 nümay. üçün) ancaq  C və H-in kütlə payı atomların sayı sabitdir.  

 

  



 

 

 



 

 

 



 

Tsiklopropan, tsiklobutan otaq temperaturunda qaz halında sonrakı 

nümayəndələri 5-10 maye, ali nümayəndələri bərk haldadır. Sıxlığı eyni 

C olan doymuş k/h-lər çoxdur. 



Kimyəvi xassələri:  

1. 


İlk  nümayəndələrində  tsiklopropanda  və  tsiklobutanda 

gərilmə daha çox olduğundan onlar birləşmə reaksiyalarına daxil olurlar: 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

CH



2

 

                 CH



2

 

CH



2

 

CH



3

 – CH


2

 – CH


3

 

CH



2

Br – CH


2

 – CH


2

Br 


CH

3

 – CH



2

 – CH


2

+ H



2

, Ni 80


0

+Br



2

(CCl


4

+ HJ 



 

 

 



H

2

C                CH



2

 

 



 

H

2



C                CH

CH



3

 - CH


 + CH


3

 - CH


  

CH



2

Br – CH


2

 – CH


2

 – CH


2

Br 


CH

3

 – CH



2

 – CH


2

+H



2

 200


0

C, Ni 


+ Br

2

 t 



+HJ, t,k 

 

49



OH 

Br 


300

0



 

hv 


 

Cl 


Cl t. pentan 

hv 


H

2



H

2



CH       CH

2

OH         



                 - H

2

O             



Br 

Br t. butan 

CH

2

OH 



Cl 

+ HCl 


- H

2



Cl t-pentan 

 

 



 

 

 



 

Tsiklopropan həlqəsi sirkə turşusunun flüor əvəzləyicisi törəmələri 

ilə qarşılıqlı təsirindən qırılaraq mürəkkəb efirlər əmələ gətirir . 

 

                                            



R                  +  F

3

C – C                  CH



3

 – CH


2

 – CH – R 

                                                                                 

                                                                              OOC – CF

3

 

2.  Tsiklopentan  və  tsikloheksanda  əvəz  olunma  reaksiyaları 



xarakterikdir 

 

 



               + Br

2

                                       +   HBr  



 

      


            +  Cl

2

                                    +   HCl 



 

 

 



              CH

3

   + Cl



2

                                  CH

2

 Cl + HCl 



 

3.  Tsiklin  genişlənməsi  reaksiyası  Tsikloalkanların  spirtli 

törəmələrinə Hhal təsir etdikdə tsikl bir zəncir böyüyür 

  

 



 

              

+ HBr 

                                                



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

50

Pt, 500



0

-H



2

 

- H



2

 

t-penten 



t-pentadien 1,2 

t-heksan 

- H

2

 



Pd, 500

0

 S 



+ 4 {O} 

Qlutar turşusu (pentandikarbon turşusu) 

4.  Dehidrogenləşmə  reaksiyası  –  katalizator  iştirakı  ilə  yüksək 

tempraturada  doymamış tsiklik birləşmələrə çevrilirlər 

 

 

                    



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

5.  Oksidləşmə  reaksiyaları  –  güclü  oksidləşdiricilərin  təsirindən 

tsikloalkanlar müvafiq sayda C-olan ikiəsaslı turşulara çevrilirlər 

 

 



 

                                           HOOC – (CH

2

)

3



 – COOH  

t - pentan 



+ 4 {O} 

CH

2



 – CH

3  


CH

CH



3

 

CH



3

 

CH



3

 

CH



3

 

1,3 dibrompropan 



CH

3

 



H

2



 

 

     HOOC – (CH



2

)

4



 – COOH 

 

 



 

 

6.  Tsikloalkanlar 



AlCl

3

 



katalizatorluğu 

ilə 


izomerləşmə 

reaksiyalarına daxil olurlar

 

 

 



 

 

 



                  +                         +                    +  

 

 



 

 

Alınma üsulları:   

1.  Vürs reaksiyası – aralı dihallogenidlərə Na ilə təsir etməklə 

 

 



        CH

2

 – Br  



 

CH

2



                    + 2 Na                                            +   2 NaBr 

 

CH



2

 – Br  


 

 

 



CH

2

 – CH



2

 – Cl  


                               +  2 Na                                          +  2 NaCl 

CH

2



 – CH – Cl  

                 

           CH

3

 



 

 

2.  Qutsavson  üsulu  -  dihallogenidlərə  (aralı)  Zn  –  metalı  ilə  təsir 



etməklə tsikloalkanlar alınır 

 

 



CH

2

 – CH



– Br   


                              +  Zn                                                        +  ZnBr

2

 



CH

2

 – CH



2

 – Br  


 

 

 



Adipin turşusu (heksandikarbon  turşusu 

Etil t-butan 

H

2



CH

CH



H

2



CH

2



 

CH



 

52

+H



2

 

-H



2

-CaCO



+H

2



, Pt 

150


0

 

+ 3H



2,

 Pt


 

150


0

 

t



0

 

3.  Adipin  (ikiəsaslı  t.)  turşusunun  Ca  duzunun  qızdırılıb  hidrogenlə 



reduksiya etməklə  tsikloalkanların almaq olar 

 

                      O 



 

CH

2



 – CH

2

 – CO 



`                                      Ca                                 C=O       

CH

2



 – CH

2

 – CO 



 

                   

                      O 

4.  Beş  və  altı  üzvlü  tsikloalkanlar  müvafiq  tsikloalkenləri  və 

aromatik k/h-i hidrogenləşdirməklə alınır 

 

 



 

 

 



 

 

5.  Doymamış altı üzvlü tsiklləri dien sintez reaksiyası əsasında (Dils 



– Alder) almaq mümkündür 

 

  



 

                  +                                           

 

 

 



 

 

  



Tətbiqi: C

3

H



6

  narkotik təsirə malikdir, onun buxarları isə nəfəs alan şəxs 

heç  bir  ağrı  hiss  etmir.  Süni  liflərin  alınmasında  tsikloheksandan 

tsikloheksanoldan və tsikloheksanondan istifadə olunur. 

 

Xlorlu törəmələri (heksaxlortsikloheksan) insektisid kimi istifadə olunur. 



 

Tsikldə  C  –  atomlarının  sayı  30-dan  çox  olan  ketotsikləri  alınmış  və 

istifadə edilir. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

Tsiklodemirləşmə 

Vinil t.heksan 3 


 

53

CH



3

 

CH



H

3



limonel 


CH

3

 



CH

CH



3

 

+ H



2

 

H



3

CH



3

 

CH



3

 



kamfora 

Terpenlər 

 

Tərkibində  C

10

H

16



  və  ya  (C

5

H



8

)

2



  olan  k/h-rə  deyilir.  Əsasən 

aşağıdakı qrupa bölünür: 

1. Açıq zəncirli terpenlər – 10 C və 3= rabitəsi var\ 

 

CH



3

 – C = CH – CH

2

 – CH


2

 – C – CH = CH

                                                     



          CH

3

                                CH



2

 

CH



3

 – C = CH – CH

2

 – CH


2

 – C = CH

2

 -  CH


OH 


                                                           

           CH

3

                               CH



 

Bitkilərin efir yağlarında olur. Müxtəlif dərman və ətirlər hazırlanır. 



2.  Monotsiklik terpenlər – terpenlərdə 1 ədəd 6 atomlu C-tsikli və 2= 

rabitəsi vardır 

 

 

 



                                                             

 

 



 

 

 



 

CH



 

 

 



Limon yağında olur.  

3.  Bitsiklik terpenlər – molekul ter-də 2 ədəd C – tsikli və 1 ədəd = 

rabitə vardır. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

Mirsen 


Qeraniol 

ά piren 


pinan 

Skipidarın tərkibidir                                                                      

Dərman maddələrinin həlledicisidir 


 

54

 



 

Steroidlər 

 

Tərkibində tsiklopentanofenantrena olan birləşmələrə deyilir. 

 

 

 



                                         

 

 



 

 

Sterinlər  öd  turşuları,  cinsiyyət  hormonları,  ürək 



zəhərləri - steroidlər  adlanır. 


Yüklə 1,24 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin