Mövzu Turizm resurslarının öyrənilməsinin elmi-nəzəri əsasları Plan
Yüklə 3,07 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Turizmd ə n olan g ə lirin ə msalı (multiplikator)
- Turizm v ə sosial-m ə d ə ni servis mü ə ssis ə l ə rinin x ə rcl ə ri v ə qiym ə
- Sabit ( şə rti-sabit) x ə rcl ə r
- D ə yi ş k ə n ( şə rti-d ə yi ş k ə n) x ə rcl ə r
- Göst ə ricil ə r Hesablama Yerl əş dirm ə
- Qiym ə t siyas ə ti
|
Plan: Turizmdə mаliyyə münаsibətlərinin təşkili Turizm müəssisələrinin maliyyə rеsursları Turizmdə maliyyənin əsas göstəriciləri 1.Turizm sаhəsi digər iqtisаdi sаhələr kimi mаliyyə münаsibətləri əsаsındа özünün təkrаr istеhsаl və məhsul istеhsаlı fəаliyyətini təşkil еdir. Mаliyyə-pul münаsibətləri sistеmidir. Pulfоndunun fоrmаlаşmаsı və turizmdə istifаdəsi prоsеslərini ifаdə еdir. Mаliyyə münаsibətləri pul ахını prоsеsindəyаrаnаn və kəsilməz pul dövriyyəsini tənzimləmək məqsədini güdür. Mаliyyənin аşаğıdаkı funksiyаlаrı mövcuddur: Pul fоndunun yаrаnmаsı (kаpitаl); Pul fоndunun istifаdəsi; Nəzаrət funksiyаsı; Kаpitаl-mənfəətəldə еtməküчünistifаdə оlunаnpulvəsаitidir. Kаptаlmənbəyiistеhsаlçının, sаhibkаrınəldə еtdiyigəlirlər, pulfоnduvə хüsusipulvəsаitləridir. Pulfоnduməqsədəuyğunmаliyyələşdirilənvаsitələryığımıdır. Pulvəsaitisərbəstməqsədəuyğunistifadə оlunanvəsaitdir. Yuхarıdakıbirincifunksiyaməcmuuməhsulubölgüsündədövlət, sahibkarvəailəpulfоndununfоrmalaşmasınıgöstərir. Ümumidaхiliməhsulməhsulunbazardəyərində (işvə хidmətlər) bütünsahələrdəyarananvəsоnistifadədədaхilitəkraristеhsalüçünyığımvəiхracatüçü nistifadə оlunanməhsuldur. Əməkprоsеsindəkapital (istеhsalvasitələri), tоrpaq (təbiiamillər) vəsahibkarıntəşkilatçılıqqabiliyyəti, hеsabındayaradılandəyərayrıfоndlarınyaradılmasınadayönəldilir. Əldə оlunanməhsulunrеallaşmasıhеsabınaəldəpulvəsaiti, gəlirlərtоplanır. Bugəlirlərəsasfоndlarıntəzələnməsi, aşınma хərcləri, rеgiоnfоndları, yığımvə 36 еhtiyyatfоndlarınıyaratmağayönəldilir. Maliyyəninilkinfunksiyasıistеhsalvəqеyriistеhsalfоndlarına хidmətvəinzibatiidarəеtməməqsədinəyönəldilməkləinkişafstratеgiyasınıfоrmalaşd ırır. Pulfondlarınınistifadəsikonkrеtolaraqmülkiyyətçisindənasılıolmayaraqmüəyyənpu lvəsaitinimüəyyənolunmuşməqsədlərəyönəltməkləmaddiəşyavəpulformasında хərcstrukturuiləifadəolunur. Maliyyəmünasibətlərininhərəkətforması Π − ∂;Я − - ifadəsinitapır. Nəzarətfunksiyasıdəyərnisbətləri, mübadiləvəistifadəprosеsindəpul хərclərinin хüsusipulvəsaitlərininüzərindənəzarətihəyatakеçirir. Maliyyənəzarətipulvəyamaddiəşyaarasındaistеhsalvəistifadədəformalaşannisbətil ərinoptimalolmasına, israfçılıqvəiqtisadiəsaslarla хərcstrukturununformalaşmasınayönəldilir. Maliyyənəzarətihərhansımaliyyəninpotеnsialınıəsaslandırmaq, maliyyəsubyеktləriningəlirvə хərcləriüzərindənəzarətihəyatakеçirmək, maliyyərеsurslarınınormavənormatimlərəuyğunistifadə еtməkfunksiyalarınanəzarətihəyatakеçirir. Maliyyəəşyaları, maliyyənormativləri, hüquqinormativbaza, normvativməsrəflər, əməkhaqqıvədigər хərclərüzrəplanlaşdırılır. Alıcısatıcınınfəaliyyətiüzərindənəzarət еdir. Alıcısatıcıüzərindəmüхtəlifformadahеsablamaqyoluiləözvəsaitlərininüzərindənəz arət еdir. Krеditmünasibətlərindəkrеditvеrənonualanarasındamünasibətlər, faiznormaları, qaytarmavaхtı, girovmünasibətələritənzimlənir. Dövlətfaizi, vеrgivəödəmələryoluiləkrеditrеsruslarıüzərindənəzarət еdir. Maliyyənəzarətibütövlükdəiqtisadiproblеmolmaqlaturizmdəöz хaraktеrik хüsusiyyətlərinikəsb еdir. Хüsusiyyətlərturizmməhsulu, turizmfəaliyyətivəonunmaliyyəmənbələrininəzərəalmaqla хüsusiləşirvəözünəməxsusmеxanizmlərkəsb еdir. 37 Turist firmasının maliyyəsi təsərrüfat subyеktinin maliyyəsi deməkdir.Turist firmasının maliyyəsinin əsasında onun pul fondunun formalaşması və istifadəsinin səmərəliliyini idarə etmək, bununla da istehsal xidmətini reallaşdırmaqla mənfəət və dayanıqlı inkişaf etdirmək vəzifəsi durur. Istehsal, xidmət prosesində turist firmasında aşağıdakı münasibətlər formalaşır: - turoperator turagentlə birlikdə turist göndərişlərinin alınmasına hesabatlar edir; turagentlər arasıda turist göndərişlərinin alınması üçün hesabatlar edilir; turagentlər mənzil-kommunal orqanları ilə kommunal xidmətə ödəmələr edir;
turist firması yerli orqanlara, torpağa icariyyə haqqı və təbii sərvətlərdən istifadəyə görə bonuslar ödəyir; turist firması öz işçilərinə əmək haqqı, divident və mükafatlar verir; turist firması banklarla bank haqq-hesabları etməklə kreditlərə faiz ödəyir; turist firmalar büdcə olmayan təşkilatlarla ödəmələr edir; turist firmaları sığorta kompaniyalarla müqavilə bağlıyır və özlərini sığortalayır; turist firmaları sosial müdafiə fonduna vəsaitlər keçirir; turist firmaları dövlət idarələri ilə əlaqədə özünün müqavilələri ilə pullu xidmətlər təşkil edir; turist firmaları maliyyə təşkilatları ilə bir sıra əməliyyatlarla özünün maliyyə potensialını təmin edir. Turizmin maliyyə münasibətləri özünün xüsusiyyətlərini kəsb edir.Turizm fəaliyyəti subyekti turist olmaqla özünün marağına görə göndəriş əldə edir.Turizm məhsulunun istehsalı, istifadəsi və istehlakı eyni vaxtda baş verir.Bu amillər turizm dövriyyə vəsaitlərini formalaşdırır.Turizmdə dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyəsi bütövlükdə sənayedən, ticarətdən fərqli prinsiplər üzərində qurulur.Dövriyyəvəsaitlərininturizmdədövriyyəsiniaşağıdakısxemləifadəetməkola r. 38 Π−Я−Π 1 − turist firmalarının avans etdiyi pul vəsaiti olub, türist məhsulu yaratmaq üçündür. − turizmdə maddi və qeyri maddi xidmətlər və turistlər üçün suvenirlərdir. 1 -turist məhsuulunun reallaşmasında əldə olunan vəsait. Yuxarıdakı sxem göstərir ki, turist öz təsvirinə görə pul ödəyir. (təbiət seyri, tarixi və arxetiktura abidələrini görmək və s). Turist obyektlərinin nümayişi üçün turist firmaları öz kapitalını sərf etmir, baxmayaraq ki, gəlir gətirmir.Firma turistlərlə bu obyektləri göstərmək üçün pul ödəyir.Turist firması üçün turist təsərrüfatı turistin marağına gəlir.Turist marağının dəyişməsi və keyfiyyətinin dəyişməsi turist firmasının gəlirlərinə təsir edir. Dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyəsi üzrə istehsal və tədavül mərhələsini özündə əks etdirir.Dövriyyə vəsaitlərinin bir formadan digər formaya keçməsi onun dövriyyə müddətini ifadə edir.Dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyəsi üçün sərf olunan vaxt dövriyyə vaxtını əhatə edir. (dövriyyə əmsalı) Vəsaitlərin dövriyyə əmsalı turist məhsulunun reallaşmasından əldə edilən vəsaitin vahid dövriyyə vəsaitinə olan nisbətidir.Dövriyyə əmsalı dövriyyə vəsaitlərinin fond verimidir.Hesabat istifadə olunan dövriyyə vəsaitlərinin səmərəliliyini göstərir.Eyni zamanda bu əmsal dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyəsinin sayını göstərir.Səmərəlilik dövriyyə vəsaitlərinin yüksəlmə əmsalı ilə ölçülür.Hər bir turist firması, yaxud təsərrüfat subyekti (zavod, maqazin, restoran) öz dövriyyə surəti ilə xaratkerizə olunur.Bu surət çoxlu amillərlə xarakterizə olunur. Hər şeydən əvvəl istehsal və reallaşan əmtəə və xidmətlər üzrə müəyyənləşir.Turizm sahəsində dövriyyə surəti və yaxud dövrlərin vahid zamanda sayı sənayedən xeyli çoxdur.Ona görə də turist sahəsi kapitalın tezliklə öz sahibinə qaytarılması üçün əlverişli biznes mühütidir. 2.Turist firmaları üçün maliyyənin tərkibi və strukturası xaratkerik cəhət təşkil edir, bu xüsusilik turoperator və turagentlərin sayı ilə ölçülür. Turagentlərin sayı dövriyyə resurslarının həcmindən onun strukturundan asılı olaraq 39 hesablanır.Turoperatorlar fəaliyyət kimi lisenziyalaşdırılır.Rusiya təcrübəsində turoperatorlar turist firmalarının tərkibində 90% turagentlər isə 10% təşkil edir.Turist firmalarının otel və digər xidmət müəssisələrindən asılı olaraq xərc strukturunda əsas vəsaitlər qeyri material aktivlər, dövriyyə qeyri vəsaitləri xüsusi çəkisinə görə fərqlənir.Turist firmalarında maliyyə vəsaitlərinin formalaşması mənbələri turist bazarının subyektləri arasında təsərrüfat əlaqələrinin, borc və kredit münasibətlərinin xüsusiyyətləri ilə xarakterizə olunur.Turist məhsulunun satışı ilə onun istehlakı arasında vaxta görə müəyyən fərqlər formalaşır.Turlar qayda olaraq istehlakdan xeyli müddət əvvəl tərtib olunur və satılır. Turist bazarında subyektlər arasında əlaqələr aşağıdakı kimi formalaşır. 
Turist sənayesinin müəssisəsi
P-pul
K-kredit borcları Sxem. Pul axının turist bazarı subyektlər arasında hərəkəti və istifadəsi Turist formalarının maliyyə mənbələri cəlb olunan resurslarının mülkiyyət formasına görə təsnifatlaşdırır.Aparıcı rolu turist firmalarının xüsusi vəsaitləri təşkil edir.Borc vəsaiti turist firmalarında olunur. Çünki turist firmaları öz 40 göndərişlərini qabaqcadan satır. Kredit borcları müasir şəraitdə turist firmalarının maliyyə vəsaitlərinin 50%-ni təşkil edir. Turist firmaları kreditləşməni dövriyyə vəsaitləri kimi aparır. Turoperatorları maliyyə vəsaitinin 35%-i xüsusi resurslar, 65%-i isə cəlb olunmuş resurslar təşkil edir. Cəlb olunmuş maliyyə resursları digər subyektlərin sərəncamında olur.Kreditlərin cəlb olunması turist firmalarının layihələrinin reallaşması və yeni tikintilər üçün cəlb edilir. Maliyyə xüsusiyyətləri turizmdə qiymətəmələgəlmənin xüsusiyyətləri ilə uyğunlaşır. Turist məhsulunun qiyməti turoperator və turagentin amillərindən, xidmətin dəyəri, turagentə daxil olan xidmətlərin siyahısı və turistlərin yaşqrupu və mövsümlülük ilə müəyyənləşir. Turist məhsuluna qiymətin hesablaması, maliyyə imkanlarını, turist fəaliyyətinin maliyyə potensialını və onun təkrar istehsalı üçün zəruri olan kapital xərclərini formalaşdırır. Turizm məhsulunun satışına yönəldilmiş tədbirlər kompleksi səyahət təlabatının formalaşmasına təkan verir, turistlərin səyahət etmək istəyini artırır. Bu da sahibkarlar üçün əlverişli şərait yaradır. Təlabatın formalaşmasına, turizm mərkəzlərinin və turizmdə sahibkarlığın formalaşmasına bir sıra amillər qrupu təsir edir: Təbiət; Sosial-iqtisadi; Turizm sənayesinin maddi bazası; İstirahət yerlərinin infrastrukturu; Turizm təklifi (qonaqpərvərlik resursları). Sahibkarlar turizm sahəsindən müxtəlif miqdarda gəlir əldə edirlər. Əldə olunmuş gəlirlər yenidən bu sahəyə sərmayə qoyularaq və ya mənfəət şəklində istifadə edilir. Onlar turizm bazarında digər sahibkarlarla rəqabət aparmaq üçün mütəmadi olaraq öz turizm bizneslərinin maddi bazasını inkişaf etdirməlidirlər. Turizmin rəqabət davamlığına da bir sıra amillər təsir edir: 41 Keyfiyyət; Etibarlılıq; Təhlükəsizlik; Qiymətin inandırıcı olması; İstehlakçıların seqmentləşdirilməsi; Qiymətlərin mövsümi differensasiyası; Endirimlərin differensasiyası sistemi. Dövlət turizm sahəsinə maliyyə qoyuluşları sahəsində aşağıdakıları əldə edə bilər: Maliyyə qoyuluşlarının qısa bir zamanda qaytarılması (4-10 ildə); Xammaldan istifadə edilmədən milli gəlirin artması; Əhalinin məşğulluğunun artması; Valyuta axınının çoxalması. ÜTT-nin məlumatlarına görə 2005-ci ildə dünya üzrə turizmdən əldə olunan gəlirlər 680 mlrd. ABŞ dolları təşkil etmişdir. 2005-ci ildə turizm xidmətinin həcmi dünya üzrə ümumi məhsulun 11%-nə bərabər olmuşdur. Bu da son onilliklər ərzində bir çox ölkələrdə əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşması, nəqliyyatın və müasir texnologiyaların inkişaf etməsi ilə izah olunur. Turizm dövlət büdcəsinə çox böyük gəlir gətirən sahələrdəndir. Turizmin inkişafına dair dövlət büdcəsindən hər il artırılan investisiyalar; dövlətlərarası bağlanılan ikitərəfli sazişlər və müqavilələr; ölkələrin turizm imkanları və ehtiyat-ları barəsində informasiyaların daha dolğun şəkildə yayılması; turizmin digər as-pektləri ilə bağlı problemlərin müzakirə və həll olunması bunu deməyə əsas verir ki, turizm gəlirli bir sahə kimi daim dünya dövlətlərinin nəzərindədir. Turizmdən olan gəlirin əmsalı (multiplikator) Turizm regionun iqtisadiyyatına birbaşa və ya dolayı yolla təsir göstərir.Birbaşa təsir – turistlərin turizm xidmətlərinin və məhsulunun alınmasına çəkilən xərcləri ilə baş verir. Yəni otel, qidalanma, əyləncə və s. xidmətlər müqabilində ödənilən xərclərdir. Müasir cəmiyyətdə hər bir şəxs öz xərclərini pul 42 şəklində edir.Bir tərəfin xərcləri digər tərəf üçün gəlir yaradır.Turizm məhsulunun satıcıları turistlərdən aldıqları pulu öz işçilərinə əmək haqqı şəklində ödəyirlər.İşçilər öz növbəsində həmin pulları yerlərdə məhsullar, xidmətlər əldə etmək və müxtəlif məqsədlər üçün sərf edirlər.Dövrə təkrarlanır. Turistlərin xərclədiyi pullar zəncirvari reaksiya, ya gəlir axını və ya dalğa əmələ gətirir: xərc-gəlir – xərc-gəlir və s. Yəni, turizm məhsul və xidmətlərin təkrar alınması üçün imkan yaradır. Bu isə turizmin regionun, ölkənin iqtisadiyyatına dolayı təsirini təmin edir.Turizmin ölkənin, regionun iqtisadiyyatına əmanəti müəyyən yerdə və müəyyən zamanda məhsul və xidmətə görə turistlərin xərclərinin “təkrar paylanması” effektində əksini tapır.Gəlir axını içində hər yeni xərclər digər qruplar üçün gəlir yaratdığından, bu hərəkəti “gəlirin təkrar paylanması” adlandırmaq olar.Bu cür effekt “multiplikator” adlanır. Multiplikator (latınca “multiplico” – “artırıram”, “çoxaldıram” deməkdir) – gəlirin dəyişilməsinin investisiyalarının dəyişilməsindən asılılığını göstərən əmsaldır, başqa sözlə, aqreqat kəmiyyəti ilə onun struktur tərkib hissəsi arasında nisbəti xarakterizə edən əmsaldır. Multiplikator modelinin sadə formulu iqtisadiyyatda Keyns multiplikatoru adını alıb: 1 1-B – istehlak imkanı, xərcin dəyişkənliyi gəlirin dəyişkənliyinə olan nisbəti ilə müəyyən edilir. Multiplikatorun iqtisadi mənası bundan ibarətdir: qapalı iqtisadi məkanda vahidə çəkilən xərcin səviyyəsinin artması nəticəsində müvafiq gəlir nə qədər artar. Turistin istirahət məqsədilə xərclədiyi pul turizm firması üçün gəlirə çevrilir. Bu gəlir məbləği turizm sənayesinin müəssisələri tərəfindən müxtəlif məqsədlərə sərf olunur. Zəncirvari reaksiyanın birinci dalğası baş verir: 43 - Turistdən əldə olunan xərc pulu turfirma gəlir kimi əldə edərək xərcləməyə başlayır. Turizm firması əldə etdiyi gəliri turistlərin yerləşdirilməsinə, qidalanmasına, nəqliyyatla daşınmasına, ekskursiyaların təşkilinə sərf edir, ofisin ehtiyaclarını ödəmək üçün dəftərxana ləvazimatı alır, kommunal xidmət və rabitə müəssisələrinin xidmətlərini ödəyir və s. digər ehtiyaclara sərf edir. Bundan başqa, həmin gəlirin bir hissəsini də əmək haqqı şəklində işçi personala ödəyir.Yerləşdirmə obyektində, qidalanma obyektində, nəqliyyat müəssisəsində, ekskursiya bürosunda eyni hərəkət baş verir. Növbəti dalğada yerləşdirmə obyekti əldə etdiyi gəliri öz obyektinin ehtiyaclarına xərcləyir: təmizlik işlərinin aparılması üçün xərclər, səhər yeməyi üçün xərclər, kommunal xidmət və rabitə xərcləri və s. Qidalanma obyekti qida məhsullarının hazırlanması üçün ərzaq alır, təmizlik işləri üçün xərclər edir, kommunal və rabitə xidmətlərinin xərclərini ödəyir və s. Nəqliyyat müəssisəsi, ekskursiya bürosu da eyni xərclər edir. Hər bir müəssisə personala zəhmət haqqı ödəyir. Əldə olunmuş gəlirin bir hissəsi sahibkarlıq fəaliyyəti müqabilində vergi şəklində büdcəyə ödənilir, bir hissəsi isə personala hesablanmış əmək haqqıdan sosial müdafiə fonduna ayırma şəklində ödənilir. Gəlirin bir hisəsi ehtiyat (inkişaf) fondu şəklində müəssisələr tərəfindən depozit hesablarda banklarda saxlanılır, müxtəlif səhmlər alınır və s. Zəncirvari reaksiyanın ikinci dalğası zamanı personal əldə etdiyi zəhmət haqqını öz ehtiyacları üçün ərzaq və sənaye malları alır, ev təsərrüfatı üçün müəyyən xərclər edir. Zəhmət haqqının bir hissəsini isə əmanət formasında ya bankda, ya da evdə saxlayır. Ərzaq, sənaye, təsərrüfat malları satan dükanlar turizm müəssisələri tərəfindən əldə etdikləri gəliri öz ticarət ehtiyaclarına, personalın zəhmət haqqına və digər ehtiyaclara ödəyirlər. Amma yenə də gəlirin bir hissəsini vergi və sosial sığorta şəklində ödəyirlər. Gəlirin daha bir hissəsini isə ya ehtitat, ya da inkişaf fondunda əmanət şəklində saxlayırlar. 44 Beləliklə, turistdən alınmış gəlirdən əmələ gələn dalğa getdikcə kiçilsə də böyük əhatə dairəsinə malik olur. Dövlət büdcinə ödənilmiş vergi məbləğlərinin bir hissəsi yenidən həmin ərazidə infrastrukturun inkişafına, turizm proqramlarının icrası zamanı investisiyalar şəklində qayıda bilir. Turizm və sosial-mədəni servis müəssisələrinin xərcləri və qiymət siyasəti – Məhsul istehsal edən və ya xidmət göstərən hər bir müəssisənin məqsədi mənfəət əldə etməkdir. Mənfəət iki amildən asılıdır: fəaliyyət nəticəsində əldə edilən gəlir və bu fəaliyyət nəticəsində edilən xərclər (sərf olunmuş maliyyə, maddi və əmək ehtiyatları). Məhsulun qiyməti bazar qanununa uyğun formalaşdırıldığı halda istehsalat xərcləri müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin necə aparılmasından asılıdır. Müəssisə rəhbərliyi öz ehtiyatlarından nə dərəcədə savadlı istifadə edirsə, onun gəliri də bir o qədər çox olar. Hər bir təşkilatın mühasibat hesablarında qeydə alınmış gəlir əks edilir. Lakin eyni zamanda əldən çıxmış gəlirlər də olur: əldən çıxmış gəlirlər imkanların düzgün istifadə edilməməsi səbəbindən yaranır. Misal üçün, bankda istifadəsiz qalmış vəsaitlərin depozitə qoyulması və ya başqa şirkətin səhmlərinə qoyulması imkanının əldən verilməsi. Daha bir misal: işçilər tərəfindən müştərilərə xidmətin düzgün göstərilməməsi və ya aşağı səviyyədə göstərilməsi və bununla da müştərilərin itirilməsilə gəlirin azalması və s. Mənfəəti hesablamaq üçün düstur aşağıdakı kimidir: M = Mməc – Md Burada, M - mənfəət, M - məcmu mədaxil (ƏDV-siz), Md - məhsulun maya dəyəri. Məhsulun maya dəyərinə məhsulun istehsalına və realizasiyasına çəkilən bütün xərclər daxil edilir. Turizm şirkətinin turizm məhsulunun istehsalına çəkdiyi xərclər aşağıdakı elementlərdən ibarət olur: Maddi xərclər (alınmış materiallar, yanacaq, elektrik enerjisi və s.); 45
Yerləşdirmə xərcləri; Qidalanma xərcləri; Nəqliyyat xərcləri; Əmək haqqının ödənilməsi; Sosial sığorta xərcləri; Əsas vəsaitlərin amortizasiyası (köhnəlməsi); Sair xərclər (rabitə,ezamiyyə, dəftərxana, bank); Marşrutun hazırlanması üzrə xərclər. Turizm təşkilatının xərcləri sabit və dəyişkən xərclərə bölünür. Sabit (şərti-sabit) xərclər – istehsalın həcmindən, strukturundan və məhsulun satışından birabaşa asılı deyil. Buraya aiddir: əsas və köməkçi personalın maaşı və müvafiq ayırmalar, icarə haqqı, əsas fondların amortizasiyası, kommunal xidmətləri, telefon abunə haqları, lisenziya və sertifikatlaşma xərcləri və s. Dəyişkən (şərti-dəyişkən) xərclər – istehsal və realizasiyanın həcmindən asılıdır. Buraya aiddir: material, yanacaq xərcləri, telefon danışıq haqları, işçilərə verilən mükafatlar, agentlərə verilən ödənişlər və müvafiq ayırmalar və s. Sabit xərclərin özləri də nisbi sabitdirlər. Çünki, müxtəlif dövrlərdə bu xərclər də dəyişir: Tam sabit: Bu xərclər hətta şirkətin fəaliyyəti olmadıqda da olur: icarə haqqı, əsas fondların amortizasiyası, rabitə və dövri mətbuat abunə haqqı; Fəaliyyəti təmin etmək üçün tələb olunan xərclər: elektrik enerjisi xərcləri, ofisdə daimi olan işçilərin maaşı; Vaxtaşırı sabit olan xərclər: müəyyən dövrlərdə istehsal sabit qaldıqca bu xərclər də sabit olur. Sonra istehsal artdıqca bu xərclər də artır və istehsalın müəyyən səviyyəsinədək sabit qalır. Bu zaman əlavə işçilər qəbul olunur. Xərclərin sabit qalması dövrünə relevant period deyilir. Turizm təşkilatlarında bəzən sabit xərclər daxilində faydalı xərclərlə yanaşı boş xərclər də olur.Bunu aşağıdakı misallarla izah etmək olar. 46 Qida obyektində olan vaxtaşırı sabit xərclər barədə bir misal. Restoranda 18 stol var idi və normaya uyğun olaraq 3 ofisiantın hər biri 6 stola xidmət edirdi (3 x 6 = 18). Lakin xidmətin həcmini artırmaq məqsədi ilə zala daha 4 stol qoyulur və 1 ofisiant işə qəbul olunur. Ofisiantlar vaxtamuzd maaş alırlar. Onda elə olur ki, 1 ofisiantın işinin yalnız 4/6 hissəsi faydalı, 2/6 hissəsi isə faydasız olur.Bu zaman restoran ofisianta 2 stolun maaşını verərkən artıq xərclər etməli olur. Lakin bundan da çıxış yolu var. Belə ki, 4 stola xidmət edən ofisianta müvafiq olaraq maaş az vermək olar. Lakin bu halda ofisiant iş vaxtı ərzində 6 stola xidmət edə biləcəyi halda yalnız 4-nə xidmət edir və az maaş alır ki, bu da ofisiantı təmin etmir. Burada çıxış yolu müxtəlif cür ola bilər: 4 stola xidmət edən ofisiant a) praktikant ola bilər; b) mövsümi işçi ola bilər; c) əlavə olaraq ona başqa iş də tapşırılmış ola bilər. Mehmanxanada müştərilərin olmaması səbəbindən gəlirin əldə edilməməsi. Turfirma tərəfindən mehmanxanada icarəyə götürülmüş otaqların və qidalanma obyektində ayrılmış stolların hamısının doldurula bilinməməsi. Turizm və sosial-mədəni servis müəssisələrində xərclərin sistemləşdirilməsi iki üsulla yerinə yetirilir: Bütün xərclər hesblanaraq cəmlənir; Xərclər sabit və dəyişkən xərclərə bölüşdürülür. Bu üsul “direct-costing” adlanır.
Turizm firması üzrə misal: Sabit: 2440(ə/h+sos.) + 1000(icarə) + 200(abunə) + 500(amortizasiya) + 85(lisenziya) + 265(sair) = 4490 Dəyişən: 47 610(mükafat+sos) + 50(kommunal xidmət) + 400(nəqliyyat) + 2000(yerləşdirmə) + 2400(qida) + 490(sair) = 5950 4490 + 5950 = 10440 4490 / 10440 = 43% 5950 / 10440 = 57% Xərcləri sabit və dəyişkən xərclərə bölməklə sabit xərcləri dəyişmədən bir qrupda cəmləşdirilir.Dəyişkən xərclər isə edilmiş xərclərə uyğun olaraq uçota alınır.Bu halda Realizasiyadan əldə edilmiş gəlirdən dəyişkən xərcləri çıxmaqla marjinal gəlir (Gm) müəyyən edilir. “Direct-costing” üsulu ilə gəlirin hesablanması sxemi:
Otel üzrə maliyyə göstəriciləri. Oteldə turistlərin yerləşdirilməsi, qidalanması və məişət xidməti göstərilir. (şərti vahid)
Rentabellik, (R) R=M/Gc 22 15 25 19,5 Qiymət siyasəti Turizm və sosial-mədəni servis müəssisələri (TSM müəssisələri) qarşısında məhsulun qiymətinin düzgün müəyyən edilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki məhz qiymətin düzgün müəyyən edilməsi müəssisənin maliyyə nəticəsinə təsir edir. Məhsula elə qiymət qoyulmalıdır ki, əldə edilən gəlir müəssisənin strateji planlarına uyğun gəlsin. Turizm müəssisəsi qiymət siyasətini düzgün müəyyən etmək üçün müştərilərin səviyyəsini (təbəqəsini) düzgün müəyyənləşdirməli və bazarda öz məhsul və xidmətlərinin rəqabətə davamlı olmasına iddialı olmalıdır. Qiymətin təyin edilməsində 2 üsuldan istifadə olunur:  Xərclər əsasında üsulu;
 Bazar və ya marketinq üsulu.
Yüklə 3,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||