Муќаддима

8-MA’RUZA. MONITORING VA UNING TURLARI 
Reja: 
1. Davlat ekologik ekspertizasi va uning asosiy maqsadi. 
2. Davlat ekologik ekspertizasini tashkil qilish, o`tqazish, qujjatlarga bo`lgan 
talablar va uning xulosalari. 
3. Ekologik monitoring. 
Tayanch atama va iboralar 
Ekspertiza, davlat ekologik ekspertizasi, buyurtmachi va loyqalash tashkilotlari, 
qavo, suv, tuproq, o`simlik va hayvonot dunyosi, ekologik xavf, yangi moddalar va 
materiallar, loyiha, yoqilg’i, ekspert xulosa, ekspert guruh, yakuniy xulosa, ekspert 
bahosi, ekologik monitoring. 
Adabiyotlar 
1. Qudratov O. Sanoat ekologiyasi. T.: T va ESI, 1999, 183 b. 
2. Oxrana okrujayushey sredi. Pod red. S.B. Belova. M.: Visshaya shkola, 1991 
319s. 
3. Rafiqov A.A. Geoekologik muammolar. T.:O`qituvchi, 1997, 112 b. 
Nazorat savollari 
1. Davlat ekologik ekspertizasining asosiy maqsadi nimadan iboratq 
2. Davlat ekologik ekspertizasining kimlar o`tkazilishi mumkinq 
3. Davlat ekologik ekspertizasi necha bosqichlarda o`tkaziladiq 
4. Davlat ekologik ekspertizasining xulosalariga nimalar kiradiq 
5. Ekspert guruqi yoki komissiyasining asosiy vazifalari nimalardan iboratq 
6. Davlat ekologik ekspertizasini o`tkazuvchi organning asosiy vazifalari 
nimalardan iboratq 
7. Xo`jalik faoliyati loyixasini amalga oshirish uchun qachon mablaq ajratиладиq 
8. Ekologik oqibat to`qrisidagi bayonotda nimalar aks ettiriladiq 
9. Ekspert komissiyasi (guruqi)ning shaxsiy tarkibini kim tasdiqlaydiq 
10. 
Ekspert komissiyasi ishini kim boshqaradi va uning vazifalari nimalardan 
iboratq 
11. 
Ekspert komissiyasi shaxsiy tarkibiga qaysi mutaxassislarni jalb qilinishi 
ta`qiklanganq 
12. 
Ekspert bo`limi raxbarining asosiy vazifalari nimalardan iborat. 
Davlat ekologik ekspertiza va uning asosiy maqsadi 
"Ekspertiza" atamasining asl ma`nosi "tekshiruv", "taqlil" dir, Ekologik 
ekspertizani o`tkazish tartibи O`zbekiston Resiublikasi Tabiatni muqofaza qilish davlat 
qo`mitasi tamonidan qabul qilingan maxsus qaror (1993 yil 4 may N:8-TK sonli qaror) 
asosida amalga oshiriladi. 
Mazkur qaror quyidagilarni belgilaydi: 
1. Xalq xo`jaligi ob`ektlarini va komplekslarini qurish loyiqalari va texnika-iqtisodiy 

---

56 
asoslarini Davlat ekologik ekspertizasidan (DEE) o`tkazishning bir xil tartibini 
belgilaydi. 
DEE dan o`tkazish paytida tomonlar (ya`ni, buyurtmachi va loyiqalash 
tashkilotlari)ning vazifalari va javobgarliklarini belgilaydi. 
Mazkur qarorni bajarish quyidagi muassasa va tashkilotlar uchun asosiy vazifa qilib 
belgilangan: 
1. O`z faoliyatida salbiy ekologik oqibatlarni bartaraf etish yoki ularni engillatishga 
jamiyat oldidа kafillik beruvchi loyixa-qujjatlarga buyurtma beruvchi tashkilotlar. 
2. Loyiqa-qujjatlarni ishlab chiquvchiga va buyurtma beruvchiga ekologik xavfsizlikni 
ta`minlashga kafillik beruvchi tashkilotlar. 
3. Tabiatdan foydalanish va atrof-muqitni muqofaza qilishni nazorat qiluvchi davlat 
tashkilotlari. 
Atrof-muqit musaffoligini saqlab qolish, atmosfera qavosi, suv qavzalari, tuproq, 
o`simliklar dunyosи ifloslanishning oldini olish maqsadida yangitdan vujudga 
keltiriladigan qanday muqandislik loyiqasini uning katta-kichikligidan qat'i nazar 
avvalo Davlat ekologik ekspertizasidan o`tkaziladi. Bu majburiyat 1992 yil 9 dekabrda 
qabul qilingan "Tabiatni muqofaza qilish to`qrisidagi qonun"da qam yozib quyilgan. 
DEE ning maqsadi - xo`jalik korxonasining tevarak-atrof qolatiga nisbatan ekologik 
xavfini aniqlash, ushbu xavf darajasining me`yoriy ko`rsatgichlarga nisbatan qanchalik 
kattaligini baqolashdir. DEE dan o`tkazilishi shart bo`lgan loyixada tabiatning 
ifloslanishi oldini oluvchi chora-tadbirlar ilmiy jiqatdan asoslangan bo`lishi zarur. 
DEE sidan sanoat korxonalari, gidrotexnik inshootlar, konlar, shaqar qurilishi, 
chiqindilar to`planadigan joylar, ularni ko`mib yoki yondirib zararsizlantirish maxsus 
joylari, kimyoviy moddalar va ular ishlatiladigan qududlar va boshqa xo`jalik ob`ektlari 
loyiqalari albatta o`tkaziladi. Loyixada xo`jalik ob`ektlarining o`z faoliyati davrida 
atrof-muqitga zarar etkazishi oldi olingan bo`lsa, ya`ni maxsus tozalash qurilmalari va 
inshootlari mavjud bo`lgan taqdirda, ushbu loyiqani amalga oshirishga ruxsat beriladi. 
Toqlardagi daryo qavzalarida ishga tushirilishi lozim bo`lgan ma`dan konlari, 
ularning boyitish fabrikalari loyiqalari ekologik ekspertizadan maxsus mutaxassislar 
ishtirokida o`tkaziladi. (CHunki bunday nozik loyiqalarda texnologik tizim yoki 
ma`danlarni saqlash joylaridan ularning bir qismi soy suvlariga aralashishi butun 
qavzada noxush oqibatlarga olib kelmasligiga qech kim kafolat bera olmaydi. 
Bimnobarin, ekspetriza choqida ro`y berishi mumkin bo`lgan mazkur noxush 
qodisaning qanday oldi olinishi mumkinligi qamma tomonlama chuqur tekshiriladi. 
DEE si asosan Tabiatni muqofaza qilish davlat ko`mitasida o`tkaziladi. 
DEE ni o`tkazish uchun me`yoriy manbalar sifatida quyidagi 3 ta qujjat asos qilib 
olinadi: 
1. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 1992 yil 9 dekabrda qabul qilingan "Tabiatni 
muqofaza qilish to`qrisida"gi qonun; 
2. O`zbekiston Ruspublikasi Tabiatni muqofaza qilish davlat qo`mitasining 1992 yilda 
tasdiqlangan xalq xo`jaligi va komplekslarini qurish uchun maydon tanlashda texnika-
iqtisodiy asoslar va loyiqalarni ishlab chiqishda (rekonstruktsiyalashda), kengaytirish va 
texnik qayta jiqozlashda atrof-muqitga ta`sirini baqolash tartibi to`qrisidagi yo`riqnoma 
(instruktsiya); 
3. Korxonalar, binolar va inshootlarni qurish uchun loyiqa xujjatlarning tarkibi, ularni 

---

57 
ishlab chiqish ва muvofiqlashtirish tartibi to`qrisidagi 1.02.01-85 raqamli sanitar me`yor 
va qoidalar yo`riqnomasi. 
Umuman olganda, DEE sini o`tkazish paytida quyidaga masalalarga e`tibor 
beriladi: 
1. Xo`jalik faoliyatida vujudga kelgan .ekologik xavf darajasini aniqlash; 
2. Tabiatni muqofaza qilish qonun va qoidalari talablariga xo`jalik faoliyatini mos 
kelishi yo kelmasligini baqolash; 
3. Loyiqalarda tabiatni muqofaza qilishga qaratilgan chora-tadbirlarning ilmiy 
asoslanganligi va etarliligini aniqlash. 
quyidagi ob`ektlar DEE sidan o`tishlari kerak: 
1. Ishlab chiqarish kuchlari va xalq xo`jaligi tarmoqlarini joylashtirish va 
kengaytirishning sxemalari va asosiy yo`nalishlari, kontseptsiyalari , davlat rejalari va 
loyixalari. 
2. Barcha turdagi qurilishlar uchun tanlangan maydonlar, qurilish materiallari, rejadagi 
va rejadan oldingi (agar korxonani kengaytirish lozim bo`lsa) loyixa xujjatlari. 
3. Tabiiy resurslardan foydalanish va xo`jalik faoliyatini belgilovchi instruktiv-uslubiy 
loyiqalar va me`yoriy texnik qujjatlari. 
4. Yangi moddalar va materiallar yaratish bo`yicha texnika va texnologiyalar, qujjatlar, 
maqsulot standartlari, shu jumladan xorijdan olib keladigan texnika va texnologiyalar, 
yangi maqsulotlar, ularning tarkibi va davlat andozalariga mos kelishi qujjatlari. 
5. O`bekiston Respublikasiga keltiradigan va undan olib chiqib ketiladigan maqsulotlar 
va kimyoviy moddalar. 
6. Ayrim qududlar, aloqida joylar va ob`ektlarning ekologik vaziyatlari. 
7. Tabiiy atrof-muqitga salbiy ta`sir ko`rsatayotgan ishlab chiqarish qorxonalari va 
ularning ob`ektlari. 
SHuni yodda tutish kerakki, qar bir loyiqaning DEE ijobiy xulosasisiz amalga 
oshiриш ta`qiqlanadn. Bundan tashqari, maqsus aqamiyatga ega bo`lgan xalq xo`jaligi 
muammolarini echishga mo`ljallangan qujjatlar, xalq xo`jaligi tarmoqlarining 
rivojlanish sxemalari, katta shaqarlarning bosh rejasi, davlat dasturlari, yangi texnika va 
texnologiyalar, materiallar va moddalar, yirik va murakkab inshootlar, ob`ektlar va 
xomplekslarning loyiqalari, ularning texnika-iqgisodiy asoslari DEE dan o`gkazilishi 
lozim. Ushbu ekspertizani mustaqil ravishda bosh kosmos ekspertlari tomonidan va 
tabiatni muqofaza qilish davlat qo`mitasi bo`limlarining ekspertlari tomonidan qam 
o`tkazilishi mumkiн. 
Yangi texnika va texnologiyalar, materiallar va moddalarni ekspertizadan 
o`tkazish uchun quyidagi qujjatlar tayyorlanadi: 
1. Yangi maqsulotning istiqbolli texnik saviyasini belgilovchi qujjatlar, me`yoriy-texnik 
qujjatlar, me`yoriy-ququqiy loyiqalar. 
2. Yangi maqsulotni ishlab chiqishda quyiladigan tabiat muqofazasi me`yorlari va 
talablariga rioya qilishning nazoratini aniqlaydigan, reglamentlaydigan tarmoq 
me`yoriy-texnik qujjatlari. 
3. Yangi konkret maqsulotga tegishli texnix xujjatlarning loyiqalari, konstruktorlik va 
texnologik qujjatlar, tajriba (tekshirish) natijalari, shuningdek, ishlab chiqarilayotgan 
maqsulotning dastlabki qujjatlar talablariga mos kelishini va uning texnik saviyasini 
tasdiqlovchi boshqa qujjatlar. 

---

58 
4. O`zbekiston Respublikasida va chet elda o`xshashi (analogi) bo`lmagan, printsipial 
yangi maqsulot ishlab chiqarilganda raqbar organlarning topshiriqiga asosan tabiatni 
muqofaza qilish me`yorlarigа rioya qilish rejasiga asosan va tanlov asosida nazorat 
qilish tartibiga binoan yangi maqsulot ekspertizadan o`tkaziladi. 
5. Yangi maqsulot ishlab chiqarish jarayonida vazirliklar, boshqarmalar, korxonalar, 
buyurtmachi vа qujjatlarni tayyorlovchi tashkilotlar o`rtasida ekologik masalalar 
bo`yicha kelishmovchilik kelib chikqanda, respublika qududida pudrat asosida yoki 
qamkorlikda qurilayotgan qo`shma korxonalarga yangi texnika va texnologiyalar, 
materiallar va moddalarning ayrim turlari keltirilganda ekspertiza o`tkazilishi zarur. 
Yuqorida ko`rsatib o`tilgan qujjatlarni DEE dan o`tkazish O`zbekiston 
Respublikasi Bosh Davlat Ekologik Ekspertizasi topshiriqiga binoan viloyat tabiatni 
muqofaza qilish davlat qo`mitalari ekspertlari tomonidan mas`ul tashkilotlar vakillarini 
jalb qilingan qolda amalga oshiriladi. 
Yangi texnika va texnologiyalar, materiallar va moddalarni yaratish bo`yicha 
hujjatlar quyidagilardan iborat bo`lishi kerak: 
1. Texnik vazifa. 
2. Texnik shartlar loyiqasi. 
3. Texnik saviya va sifat kartasi. 
4. Ekspluatatsiya qilish bo`yicha yo`riqnoma loyiqasi. 
5. Yangi mahsulotning texnik vazifasi. 
6. Standart. 
7. Sanitar-gigienik va tabiatni muqofaza qilish me`yor va qoidalariga mos kelishi 
to`qrisidagi ma`lumotnoma. 
8. Rejalashtirilayotgan ishlab chiqarish dasturi to`qrisidagi ma`lumotnoma. 
9. Ekspluatatsiya davrida atrof-muqitni ifloslantiruvchi chiqindilar, tashlamalar va 
ularning solishtirma (rejalashtirilgan) miqdori. 
10, CHiqindi va tashlamalarni: neytrallash, ularni ushlab qolish, qayta ishlash yoki 
zararsizlantiriш usullari va manbalari qaqida ma`lumotnoma. 
11. Ishlab chiqarilishi mo`ljallanayotgan yangi maqsulotning ekspluatatsiya qilish 
davridagi ekologik oqibatlar (atrof-muqitga ta`sirini baqolash natijalari) to`qrisidagi 
ma`lumotnoma. 
12. Yangi maqsulotni ishlab chiqayotganda tabiatni muxofaza qilish me`yorlariga va 
talablariga rioya qilinishini nazorat qilish natijalari to`qrisidagi tarmoq xulosalari. 
SHuni aloqida ta`kidlash kerakki, ekologik ekspertizaga topshiriladigan qujjatlar 
quyidagi tavsifnomalardan iborat bo`lishi kerak: 
1. CHiqindilar, oqindilar, tashlamalar, ularning turlari, fizikaviy kimyoviy tarkibi, 
ularning qajmi, xavflilik darajalari, biologik chidamliligi, portlash qobiliyatlari va 
me`yoriy qiymatlariga nisbatan taqqoslangan moddiy va energetik balans qisoblari. 
2. Me`eriy qiymatlar va parametrlarga taqqoslangan shovqin, vibratsiya (tebranishlar), 
elektromagnit maydon, ionizatsiyalanuvchi va issiqlik nurlanishlarning tirik organizmlar 
va tuproq qatlamiga ta`siri, sanitariya qimoya mintaqalari va sanitariya buzilish 
o`lchamlarining qisoblangan va tajriba natijalari. 
Ekologik-texnogen tavsifnomalarga quyidagilar kiradi: 
1. CHiqindisiz va kamchiqindili, resurslar va energiya tejovchi texnologik echimlarning 
sxemalari; 

---

59 
2. qavoga va suvga tashlangan chiqindilarni tozalash tizimlarining sxemalari; 
3. CHiqindilarni tashlash usullari va ularni qayta ishlash sxemalari va printsiplari; 
4. Ishlatish muxlatini o`tab bo`lgan asbob-uskunalar va jiqozlarni zararsizlantirish 
printsiplari vа sxemalari; 
5. Zararli modlalarni chiqarib tashlash bilan boqliq. bo`lgan avariya qolatlari, kelib 
chiqish sabablari, zararli moddalarning massasi va qajmi, avariya qolatlarining 
oqibatlarini tugatish usullari va sxemalari; 
6. CHiqindilarning qajmi, tarkibi va kontsentratsiyalari, issiqlik va elektr 
energiyasiнинг maqsulot birligiga sarflangan miqdori, tabiiy resurslarning solishtirma 
o`lchami yoki narxi, metall-material, sarflangan energiyaning qajmi, yoqilqi sarfi, yuk 
ko`tarish qobiliyatini me`yoriy parametrlar bilan taqqoslangan qisoblari; 
7. Yangi moddalar va materiallarning texnogen tavsifnomalari, biologik omillarning 
tavsifnomalari, 
yangi 
moddalar 
va 
materiallarning 
xavflilik 
darajalari, 
biochidamliliklari, portlash xavfi, xavflilik darajasining qisoblangan qiymatlari va 
ularning me`yoriy qiymatlari bilan taqqoslanishi, yangi materiallarni ekspluatatsiya 
qilish, saqlash muddatlari , ekologik-texnologik tavsifnomalari, yangi materiallarni 
yaratishda qo`llaniladigan chiqindisiz va kamchiqindili, resurs va energiya tejovchi 
texnologik echimlarning ishlash printsiplari va sxemalari, yangi materiallarni qayta 
ishlash yoki foydalanish muqlatini o`tab bo`lgandan keyin ularni zararsizlantirish va 
saqlash usullari, bir joydan ikkinchi joyga uzatish paytidagi ekologik xavfsizlik chora-
tadbirlari; 
8. Yangi materiallarni ishlab chiqishni ta`minlovchi yangi texnika va texnologiyalarning 
atrof-muqitga salbiy ta`sirini oldini oluvchi tadbirlarga qaratilgan sarf-qarajatlar, 
shuningdek, materiallarning antropogen ta`sirini kamaytirishning ekologik tadbirlari va 
ularni iqtisodiy zarar bilan taqqoslash.