Muallifdan

Fe’l nisbatlari
(darajalari). Ish-harakatning sub’ekt (bajaruvchi) 
va ob’ekt (bajarilayotgan narsa)ga munosabati
fe’l nisbatlari
deyiladi. Bu munosabat maxsus shakllar orqali ifodalanadi. Fe’l 
nisbatlari 5 xil. 
1. 
Bosh (aniq) nisbat
-munosabat ifodalanmaydi: bildi, ko‘rdi, 
yuvdi, osdi, kiydi. 
2. 
O‘zlik nisbat
-(i)n,- (i) l: yuvindi, kiyindi. Ish-harakatning 
bajaruvchida (bajaruvchining o‘zida, o‘z ustida) amalga oshirilishini 
ko‘rsatuvchi nisbat. 
3. 
Majhul nisbat
-(i) n, (i) l: yuvildi, kiyildi. Majhul nisbatda 
bajaruvchi noma’lum bo‘ladi. 
4. 
Orttirma nisbat
-dir (-tir),-gaz (giz,-g‘iz,-kaz,-kiz,-qaz,-qiz);-t,-
iz,qir,-ar,-sat. Orttirma daraja ish-harakatning boshqalar tomonidan 
bajarilganini bildiradi. Orttirma nisbat so‘zga birdan ortiq qo‘shilishi 
mumkin: jo‘nattirdi, yuvdirtirdi. 
5. 
Birgalik nisbat
- (i) sh. Ish-harakatning birgalikda bajarilishini 
ko‘rsatadi: yuvishdi. 
So‘zga birdan ortiq nisbat qo‘shimchasi qo‘shilganda shu 
so‘zning qaysi nisbatdaligi nisbat hosil qiluvchi oxirgi qo‘shimchaga
qarab belgilanadi: yuvintirishdi (birgalik nis.) 
Fe’llar 
bo‘lishli
yoki 
bo‘lishsiz
bo‘ladi. Bo‘lishlilik harakatning 
tasdig‘ini, bo‘lishsizlik inkorni bildiradi. Bo‘lishlilikning maxsus 
ko‘rsatkichi 
yo‘q. 
Bo‘lishsizlik 
ko‘rsatkichi-
ma
. 
Maqsad 
ravishdoshidan boshqa barcha fe’llar bo‘lishsizlik ko‘rsatkichini 
qabul 
qiladi. 
Harakat 
nomining 
bo‘lishsiz 
shakli-
maslik: 
ko‘rinmaslik. 
Etakchi-ko‘makchi fe’ldan tashkil topgan birikuvlarda-ma affiksi 
uch xil qo‘llanadi: 1) etakchi fe’lga qo‘shiladi: aytmay tur; 2) 
ko‘makchi fe’lga qo‘shiladi: ayta ko‘rma; 3) har ikkalasiga 
qo‘shiladi: aytmay qo‘yma. 
Fe’l mayllari
: Harakat bilan sub’ekt orasidagi bog‘liqlikning 
voqelikka munosabati 
fe’l mayllari
deyiladi. Fe’l mayllari 4 xil: 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
136 
136
1)
aniq mayl
(xabar mayli, ijro mayli). Aniq maylning maxsus 
grammatik ko‘rsatkichi yo‘q: keldi, aytdi, yozdi; 
2)
buyruq-istak 
mayli
buyruq, 
xohish-istak, 
maslahat 
ma’nolarini ifodalaydi. 
I-
ay(ayin):
boray(lik) I-
aylik:
boraylik 
II-
(gin): 
bor(gin) II-
ing(iz): 
boringiz 
III-
sin:
borsin III
-sinlar:
borsin(lar) 
3)
shart mayli
ish-harakatning bajarilish shartini bildiradi:-
sa.
I- borsam I- borsak 
II- borsang II- borsangiz 
III- borsa III- borsalar 
4)
 
maqsad 
mayli