Mübariz yusifov linqviSTİk tipologiYA
Yüklə 1,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Mübariz Yusifov
36 masında həm təbiətin, həm insanın öz daxili aləminin və həm də cəmiyyətin dərki mühüm rol oynayır. Beləliklə, insan təbiə- ti, özünü və cəmiyyəti dərk edə-edə əşya, hadisə və prosesləri imitasiyaya çevirib təfəkkürün süzgəcindən keçirə-keçirə dilin formalaşmasının bünövrəsini qoyur. İnsan təfəkkürü, əlbəttə ki, birbaşa səsli dili yaratmayıb. Səsli dilə keçid ilkin informasiya vasitəsi olan daxili nitqdən başlanır. Daxili nitq isə öz xarakte- rinə görə universaldır. Yəni bütün insanlar ətraf aləm hadisələrini və özünüdərk prosesini eyni cür qavraya bilərlər. Dillər arasın- da koqnitiv (oxşar) elementlərin yaranması da məhz bu proseslə bağlıdır. Daxili nitqin universallığı dilçilikdə bir sıra yeniliklə- rin də baş verməsinə səbəb olmuşdur. Məsələn, yəhudi mənşəli Amerika dilçisi Zelliq Xarris (1909-1992) özünün “Transfor- masiya dilçiliyi”nə dair tədqiqatlarında koqnitiv elementlərin araşdırılmasına diqqəti cəlb edir. Digər yəhudi mənşəli Amerika dilçisi Roam Xomski isə (1928) daxili və zahiri nitqin əlaqəsi fonunda dilçilikdə inqilab kimi “Törəmə qrammatika” ideyasını ərsəyə gətirmişdir. Aydındır ki, insan həm təbiəti, həm özünü və həm də cəmiyyəti bir anda dərk edib onu imitasiyaya çevirməklə təfəkkürün malı kimi formalaşdıra bilməzdi. Buna illər, əsrlər, zamanlar lazım olmuşdur. Ona görə də dilin birdəfəyə yaranma- sı barədə fikirlər söylənirsə bu ancaq əfsanəyə bərabər olar. 4. İnsanın yaranması üçün əlverişli mühit dünyanın müxtəlif yerlərində mümkün olduğu üçün demək olmaz ki, insan ailəsi bir ərazidə dünyaya göz açmış və sonralar böyük miqrasiyalar baş verməklə kök dildən başqa dillər yaranmışdır. Əgər zaman-za- man yer maddəsinin daxili elementlərinin qarşılıqlı mübadilə- si ilə insan yaranmasının hazırlıq mərhələsi baş vermirsə onda bu proses dünyanın müxtəlif yerlərində və güman ki, müxtəlif zaman məsafələrində meydana çıxa bilərdi. Bu halda, hər bir ərazidə yaranan insan nəsli mümkündür ki, özü üçün xüsusi bir |