Mübariz yusifov m IL Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

Nizamidə  azərbaycançthq

bərqərar olan cəmiyyət yarana idi.  Elə bir cəmiyyət ki,  burada 

insanlar  özlərinin  süni  şəkildə  yaratdığı  qanunlar  əsasında 

yox, Allahın peyğəmbərlər vasitəsi ilə bəşəriyyətə göndərdiyi 

səmavi  kitablarda  göstərilən  hökm  və  müddəalar  əsasında 

idarə  olunsun.  Onda  insanlar  yaşadıqları  həyatda  rahat  nəfəs 

almağın  nə  olduğunu  bilərdilər.  Nizaminin  bütün  əsərlərində 

zahiri  bər-bəzəyi  bir  yana  qoysaq  onu  düşündürən  məsələ 

ancaq  bu  olmuşdur.  Nizami  üçün  maraqlı  bu  idi  ki,  onun 

içərisində  yaşadığı 

Azərbaycan 

cəmiyyətində  ədalətli, 

müstəqil,  azad  cəmiyyət  yaranmasına  hansı  vasitə  ilə  nail 

olmaq  mümkündür?  Əlbəttə  ki,  Nizami  belə  bir  cəmiyyətin 

məkanını  öz  zamanında  Azərbaycanda  da  yarada  bilərdi. 

Nüşabənin  hökmdarlıq  etdiyi  mənkanda  olduğu  kimi.  Bu 

halda  gərək  burada  Azərbaycanlı  hökmdarlann  və  ya  başçı- 

lann  da  obrazını  yarada  idi.  Ancaq  Nizami  dövründə  bu 

mümkün deyildi.  Çünki,  əw əla, Nizami batini mənası,  məğzi, 

ideyası  bəşəri  əhəmiyyət  kəsb  edən  poemalanm  yaşatmaq 

üçün  onları  dövrün  hökmdarlanna  həsr  etmişdi.  İkincisi  isə 

Nizami  burada  türkçülük  kontekstində  özünün  Azərbaycançı- 

lıq ideyalanm  açıq büruzə verə bilməzdi.  Ona görə ki,  Nizami 

öz batinini  zahir etsə  idi  bu  ideyalann  yaşaya biləcəyini  zərbə 

altında  qoyardı.  Nizami  burada  başqa  bir üsula  əl  atır.  Yaxın 

Şərqin  həyatında  tarixi  rolu  olan  hökmdarları  zahirən  öz  mil­

lətinin  nümayəndəsi  kimi  təsvir edir,  daxilən  onları  Azərbay- 

canlaşdırır.  Onları  ədalətli  göstərib  ədalətli  bir  Azərbaycan 

cəmiyyətinin  bərqərar  olması  düşüncələrini  qələmə  alır.  Ni­

zaminin  əsərlərini  oxuyanda  zahir  ilə  batin  arasındakı  bu 

əlaqələrə  xüsusi  diqqət  yetirmək  lazımdır.  Əgər  təkcə  zahiri 

nəzərə  alsaq  onda  bu  əsərlər  ilə  farsdilli  ədəbiyyat  arasında, 

xüsusilə,  Firdovsinin  «Şahnamə»si  arasında gərək fərq qoyul­

masın.  Yaxud  dastan  içərisində  dastana  çevrilmiş  «Min  bir 

gecə» ilə  «Xəmsə»  arasında paralellik təsəvvür edilsin.  Batini 

araşdırdıqda 

isə 

bütün 

ideya 

və 

məzmunun 

Azərbaycançılıqdan  ibarət  olduğu  aşkar  görünür.  Nizaminin 

böyüklüyü  odur  ki,  zahiri  və  batini  anlayışları  qovuşdurur. 

Çünki  hadisələrin  zahiri  bu  məqamda  özündən  əvvəlkilərin

49

---