***
Ağacların baş əyən günüydü. Çimib yatmış uşaqlar
xoruzun axırıncı banını yarım saat qabağa çəkmişdilər, gecədən
durub hinə cummuş, fallıqda yumurta qoymamışdılar. Dişə
vurulan bayram yumurtalarının boşları boyanıb xonçalara,
bərkləri papağa düzülmüşdü. Xonçalar dünəndən tutulmuşdu,
belinə qırmızı bağlanmış günah cücərmişdi. Hamının gülən
günüydü. İl boyu əzilmişlərin, sıxılmışların, alçaldılmışların
qırışığı açılmışdı. Torpaqdan, havadan, sudan, oddan, ağaclardan
və adamlardan fərəh axırdı. Ürəklər dağa dönmüşdü. Qan
qaynarıydı Kümdə. İlin axır çərşənbəsini qutlayırdı el.
169
‐ Neçə belə bayramlara çıxasınız, Nadir dayı!
‐ Sağ ol başına dönüm, sağ ol!
‐ Sizinlə belə, Nəsir, sizinkilərlə belə! Ə, qadan alım ə
sənin, niyə görünmürsən, dəmir ataq ayağının altına? Novruz
bayramı olmasa, kəndə‐kəsəyə ayağınız dəyməz ‐ Sona xalaydı,
Azinin anası.
‐ Dəyəndə dəyir, gərək günahımdan keçəsiniz, macal
eləyib hal‐əhval tuta bilmədim keçən dəfə. Ər‐arvad hara belə?
‐ Yoluxmalı, doluxmalı bir şey yoxdur, başına dönüm,
bizim işimiz Abbasın doqqazının qabağından o yana gedib‐bəri
gəlməkdir‐ Nadir dayı dolayı təsəlli verdi.
‐ Bizim Fəzinin gəlini‐ qardaşım Fəzini deyirəm, acıq edib,
gedirik onu dədəsi evindən gətirməyə, qadan alım.
‐ Yaxşı eləyirsiniz, gətirin, küsənlərin barışan günüdür!
‐ Azin evdədir, başına dönüm, qapıdan qayıtma!..
‐ Ə, sən canın, aradan çıxma, xalan aşı yaxşı bişirir,
bilirsən. Təknədə isti çiriş kətəsi var, çəkinmə, götür bir‐ikisini ye!
Hamının ağırlığını–uğurluğunu tökən günüydü. Tonqalın
çırpısı qapıda qalaqlanmışdı, qalanıb qaranlığı qaçırdacaqdı. Sona
xalanın ev‐eşiyə, həyət‐bacaya, mal‐qaraya hərlədiyi üzərrik
üzərimə hopduqca hovu olmayan arvadın ürəyindən keçən gəlin
gözümün qabağına gəlirdi.
Qismətin qapıya gələn günüydü. Təndirə çörək yapmışdı,
sac asmışdı, qovurğa qovurmuşdu, şirniyyat bişirmişdi, Fəzinin
gəlnini dədəsi evindən gətirməyə gedən Sona xalaya düyü
arıtlayırdı, axşamacan aş dəmləməyi, qara qovurmağı da
öyrənəcəkdi, qonşu qızlara qoşulub qulaq falına çıxacaqdı. Məlum
məsələdir, xeyir eşidəcək,‐ ağızdan yaxşı söz çıxan günüydü‐ sağ
əlini ər həsrətində olanların başına çəkəcəkdi, gərdəkdəydi gələn
ilaxır çərşənbəyəcən.
Təzə otla damağı dadlanan dananın buynuzuna qırmızı
bağlanmışdı. Darvazanın buynuzları o qırmızıdan ötəri ölürdü.
Darvazanın başı dananın başına bıçaq çəkiləndə sevinəcəkdi.
170
‐ Deyirəm ay mahir balıqçı, sərrast atıcı‐ həyətdəki ağacın
altında silib‐yağladığı tüfəngi götürüb danaya tüşladım‐ yaman
yeməlidir ha, payızdan o yana qalsa, əti qartıyacaq.
‐ Keçəlin ölən günüdür‐dedi.
Ölənlərin yada düşən günüydü. Ömründə Bərdədən
qırağa çıxmamışdı, Yevlağı da görməmişdi. Dədəm qoyardımı
ayağını darvazadan çölə ata? O gün qıçını qırardı, saçını qoluna
dolayardı, kəndin arasında meyitini sürüyərdi. Gen dünyada
dədəm sənə gün vermədi, nənəm, gün vermədi; ömrü boyu üzünə
baxdı, günü görmədi dədəm, görmədi. Getdi‐gəldi səni söydü,
getdi‐gəldi səni döydü, getdi gəldi səni doğuzdurdu, altı oğul,
dörd qız böyütdün, əlinin duzu olmadı. Bişirdiyin yeməklər
duzsuz gəldi dədəmə, deyəniydi; yeyəniydi dədəm, səni qazanın
başından bir yana qoymadı; qoymadı dədəm, doymadı dədəm.
Dədəmdən cana doymadı nənəm, doymadı. Bozbaş bişirməyə,
əriştə kəsməyə, inək sağmağa, pendir tutmağa, paltar yumağa,
yun daramağa, kilim toxumağa, gəlmişdin dünyaya. Bişirəndə‐
düşürəndə gülərdi, yuyanda‐yamayanda gülərdi, saxlayanda‐
sığallayanda gülərdi. Axır çərşənbənin səhəri arxın qırağından
qara yumurta tapanda mən uşağıydım, dədəm zınqrovlu keçimi
kəsirdi, gözümün yaşını ətəyinə silməyə getmişdim, o məni
kiritmədi, dədəm, mən onu ağlatdım. Söz vaxtına çəkər, o gün
xəfif külək əsirdi, nənə, külək əsirdi. Çox şeyi ağlım kəsməsə də,
çox şeyi ağlım kəsirdi. Ağlım kəsirdi ki, Zeynəb Xanlarova
“dünyanın xoşbəxti mənəm, mən” mahnısını içi sən qarışıq, bütün
Azərbaycan qadınlarının adından oxuyur. Bəlkə də acıq verir;
qazından, odundan oxuyur, nənə, odundan oxuyur. O nə
sözüydü dedin, nənə? Yumurtaya baxıb o nə sözüydü basdırana
dedin, nə, nə? “Qurban olduğum mənim çəkdiymi sənə
çəkdirməsin, qızım“‐ dedin, elə dedin, eşitdim. Nənə, mən o günə
qədər elə bilirdim, bütün qadınlar xoşbəxtdir, sən xoşbəxtsən,
gəlinlərin xoşbəxtdir, qızların xoşbəxtdir; o gün elə bildim ki,
Azərbaycanda bütün qadınlar xoşbəxtdir, tək sən xoşbəxt
171
deyilsən; indi anlayıram ki, heç biriniz xoşbəxt deyilsiniz nənəm,
anam, mamam, xalam, bacım, arvadım, qızım, Azərbaycanda öz
bəxtini öz qızına arzulayan qadın yoxdur. Xoşbəxt elə Lovizadır!
Bəxtəvər yellənmək istəyir, nənəm, yellənmək istəyir. Gəl, səni
yelləyim, Loviza... Gəl səni yelləyim, Kübele... Gəl səni yelləyim
Persefona... Gəl, səni yelləyim, nənəm!
‐ Yıxacaqsan qızı, bəsdir, gəl, yumurta döydürəşək!‐ təklif
elədi. Azarım tutdu. Balaca və ucu nazik yumurta seçib:
‐ Dəyişək, döyüşək? – qıy verdim.
‐ Yumurtalar onsuz da bizimdir, uddu var, apardı yox!‐
məzələndi.
‐ Qəti elə şey yoxdur, qağa, udsam axşam aşın qazmağı
olacaq!‐ şərtimu şumda kəsdim.
‐ Onda get evinizdən yumurta gətir!‐ uşaqlaşdı.
‐ Sən kimin udmasını istəyirsən, Loviza?
‐ Özümün!– diplomatlıq eləmirdi, yumurta döyüşünün
cazibəsinə düşmüşdü.
‐ Qoy doğuş qalib gəlsin,‐ dedik.
‐ Qoy, canlanma qalib gəlsin‐ dedik.
‐ Qoy müqəddəs kürə qalib gəlsin!‐ dedik.
Doğan və canlanan MÜQƏDDƏS KÜRƏni qırmızı
boyadıq.
***
Bəlləbur kəndində bir evə girdik. Pəncərəsində qaranquş
yuva qurmuş adi bir kənd evi idi. Məni bura kod adı Rüstəm olan
xürrəm gətirmişdi. “Kürəçi, hər şeyi yaxşı‐yaxşı başına vur”‐
qapını örtüb getmişdi. Evin divarları ağ və qara rənglə
boyanmışdı. Hər iki başda fənər yanırdı. Otağın ortasına edam
kötüyü, kötüyün başına balta qoyulmuşdu.
Başımı kötüyün üstünə qoydum. Baş‐başa verib
dərdləşdik. Baş sındırmağa gərək yoxuydu, bir yana baxanda.
İllər öncə yürüməyə başladığım yoldu. Nə iş qalmamışdı başıma
172
gəlməyən? “Başını bu işə soxma” deyib telefonda söyənlər, “başın
bədəninə ağırlıq edir” hədəsiylə qabağımı kəsənlər az olmamışdı.
Azərbaycandan baş götürüb gedəkmi, ölkənin başına daş
salanların qabağından qaçaqmı? Kim istəyir məni başı xarab
saysın, kim istəyir başı gicişən. Mən sevgilimin dizinə
qoymamışam başımı, ayağının altındakı yola baş qoymuşam,
başıma qoyduğum vətəndir edam kötüyü. Bu edam kötüyündən
qorxsam,
uzaqbaşı
başımı
qurtaracam,
amma
başıaşağı
yaşayacam ömrüm boyu; qorxmasam, başım uca olacaq hər
zaman. Başına dolanım Baş Bəy, mən Azinəm, yalana, qorxuya,
əsarətə baş əyməyən ruhunam sənin. Adım Babək yox, Azin
olanda nə olar, azadlıq uğrunda başdan keçilməzmi? Nədən
qorxum axı başına kül olmuş bu taxta qırığından? Taxtadan
düzələn çarmıx da çürüyəcək yer üzündə, tabut da, taxt da, bu
dünyaya azadlıq qalacaq. Döndü yoxdu, öldü var! Ölsəm, başın
sağ olsun, azadlıq!
Başımı qaldırdım. Baltanı götürüb kötüyə çalmağa
başladım. Kötüyə vurduğum balta həm də kötüyə vurulan
baltaydı. “Qan və Üz”ün yolu kötülüyə, pisliyə qarşı çıxmaqdan
başlayır. Kötüyə və kötüyə yeddi zərbə vurub dayandım. Baltanın
çıxardığı yeddi səs Əsl Yolçulara təklifin qəbul edildiyini çatdırdı.
Səbirsizliklə Əsl Yolçuların üzümə qapı açmasını gözlədim.
Gözlədiyim qapı gözləmədiyim yerdən‐ döşəmədən açıldı.
Kötüyün üstündən adlayaraq açılan lükə girdim. Pilləkənlə
zirzəmiyə endim. Rüstəm orada gözləyirdi məni. Əynimə qırmızı
qiyafə geydim, boynuma paxlavavari formada kəsilmiş ağ parça
keçirdim. Qirmızı çust geydim. Başıma qırmızı çalma bağladım.
Rüstəm yeraltı yolla məni Baş Bəyin 830‐ cu ildə sığındığı Bəlləbur
qalasına apardı.
Qırmızı kərpicdən tikilmiş qalaya qırmızı xalçalar sərilmiş,
qırmızı döşəkçələr atılmış, qırmızı süfrə salınmışdı. Qırmızı
geyinmiş Əsl Yolçular qırmızı şərab tökülmüş qırmızı camın
173
dövrəsində oturmuşdular. Rüstəm xürrəmliyin üç cümləlik
“Qırmızı kitabı”nı ortaya gətirdi. Ucadan oxudum:
‐ “Qırx il qul kimi ömür sürməkdəndirsə, bir gün Bəy
kimi yaşamaq yaxşıdır!”
‐ “Kimsənin əfvinə ehtiyacım yoxdur!”
‐ “Dara çəkiləndə dözümümü hər kəs görəcək”!
Çörəyi doğradım. Bıçaqla barmağımı çərtdim, qanımı
üzümə və xonçadan götürdüyüm əppəyə sürtdüm, tikəni uddum.
Azadlığı çörəyə satmayacağıma and içdim. Dalınca qırmızı
camdakı qırmızı şərabı çəkdim başıma. Rüstəm cama yenidən
çaxır süzdü. Camı götürüb Əsl Yolçulara yaxınlaşdım. Mən
yaxınlaşanda Əsl Yolçular niqablarını açır, kod adlarını deyir,
camlarımızı toqquşdururduq. Müaviyə, Abdulla, Noğtay, Əzrək,
Məzdək,
Narşeh,
Tarkan...
Onlar
Babəkin
sərkərdələri
olmuşdular. Hamısı yenidən canlanmışdılar. Belə şeylərə
təəccüblənmirdim daha. Məni heyrətləndirən, dəhşətə gətirən
Feofob oldu, Kütahyanın Kürəçi köyündə İstanbul Məryəm Ana
Ortadoks Kilsəsindən Sevgi Ergen Ekonu görəndə belə
təəccüblənməmişdim.
ÇÖLSÜZ EVİN İÇİ
Sancıdan saralmışdım, qarnım doğranırdı. Bağırsaqlarım
bağırırdı, tab gətirmirdi. Avtobusdan düşəndən üz‐gözümü
turşudub tualet axtarırdım. Özümü ayaqyoluna, ayıb olmasın,
zorla çatdırdım. Yüngülləşib türk kinosunun kifayət qədər
tanınmış komik obrazı Şabanın ağzıyla “of bə, dünya varmış”
dedim və tualetin qapısına qara flamastrla yazılmış sözləri
oxudum: “burada mütləq farsca danışmaq lazımdır...”
Burası irinləmiş İran İslam Respublikası. 1828‐ci ildə
Rusiya ilə sövdələşərək Azərbaycanı ikiyə bölən, ölkənin güneyini
174
müstəmləkəyə çevirən imam imperiyası. O imperiyanın ən böyük
müstəmləkə şəhərinin avtovağzalında tualetdə oturmuşdum,
hıqqınırdım, hıqqına‐hıqqına tualetin qapısına əski əlifba ilə
yazılanları oxuyurdum.
Güney Azərbaycana, güney Azərbaycanın ən qədim
şəhərlərindən olan Təbrizə uçaqla təşrif gətirməsəm də, uça‐uça,
uçuna‐uçuna gəlmişdim. Burnumun ucunu göynədən Təbrizdə
burnumu
sallayıb
gəzirdim.
Qəribiydim,
qərarsızıydım
avtovağzalda. Təbrizin təbiblərin dərman buyurduğu havasını,
təzə‐tər nəfəsini, təmiz ruhunu duymamışdım hələ. Qarayola
qarınağrısı qoymamışdı. Qarnım sancılana‐sancılana, içim
doğrana‐doğrana tualet gəzəndə gözümə sataşan andıra qalmış
bildirişlər imkan verməmişdi. Xalqın dalda danışdığı dillə elanlar,
bildirişlər yazılmış lövhələrdəki zəbanın fərqlənməsi Təbrizin
müstəmləkə şəhər olduğunu addımbaşı anlatmışdı mənə. Tualetin
qapısına yazılan cümlə o lövhələrə, o bildirişlərə bilmərrə
kinayəydi. İran İslam Respublikasının Təbriz əhlində yaratdığı
etirazı, imperiyanın düyünə düşdüyünü avtovağzal tualetinin
qapısına istehza ilə yazılmış o bircə sətir aləmə car çəkirdi:
“burada mütləq farsca danışmaq lazımdır...”
Gerçəyi tapmaq, doğru yolu bulmaq üçün həmişə
tapınaqlara, məbədlərə, ziyarətlərə getmək, qalın‐qalın kitablar
vərəqləmək, simvollar, şifrələr çözmək, qurban kəsmək, nəzir
paylamaq lazım deyil. Haqlı söz bəzən bəzəkli yox, zir‐zibilin
arasında çıxır qarşımıza.
Tualetdən çıxıb əl‐üzümü yuyanda, güzgüdə özümə
baxanda içimi çox yüngül hiss elədim. Təkcə bağırsaqlarımı
boşaltmamışdım, zəhərimi də tökmüşdüm; İrana, onun dövlət
quruluşuna, dövlət maraqlarına, millətləri əzməsinə dişimin
dibindən çıxanı demişdım. Tez telefon tapıb Yasaq bəyə zəng
elədim. “Evdə gözləyirəm”‐ dedi, məni qarşılaya bilmədiyinə
üzülərək üzr istədi, ünvanı yenidən başa saldı.
175
Mənimlə yaşıd olan, sokaklarda solmuş sınıq‐salxaq
taksiyə mindim, Kücüvar məhləsinə sürdürdüm. Sürücü orta
boylu, orta yaşlıydı, köküydü, köklü‐köməcli təbrizliydi. Sınıq‐
salxaq maşınındakı tozlu radioda farsca yayınlanan son xəbərlərə
qulaq asır, informasiyalara asta səsiylə səbirsiz‐səbirsiz reaksiya
verirdi. Onun reaksiyası yarımçıq olurdu, ardındakı sicilləmə sual
cümləsini dilinin ucundan qayçılayıb qaytarırdı: “yaxçi bəs...”
Taksidən düşəndə dübarə nə qədər verəcəyimi soruşdum
sürücüdən. “Bir gorbagor!”‐ aldığım cavab məni çaşdırdı,
gorbagor olaydım gorbagorun kim olduğunu başa düşdümsə.
Avtovağzalda dəyişdiyim pulu ona uzatdım: “seç, götür!” Fikri
radioda olduğundan dilini sürüyə‐sürüyə sürücü “yaxçi” dedi,
ona uzatdığım kom pulun içindən üzərində İran inqilabının lideri
Ayətullah Xomeyninin şəkli olan əskinazı aldı.
Təbrizin Kücüvar məhəlləsində taxtapuşlu evin taxta
darvazasını taqqildatdım. Qapını qaçaraq gəlmiş Yasaq bəy açdı,
doğru‐dürüst “xoş gəldin” deyəmmədi, qəhər onu boğdu,
boynuma sarılıb hönkürdü. Mən də göz yaşlarımı saxlaya
bilmədim, Arazın alağaclarını keçəndən dolmuşdum, kövrəlib‐
kövrəlib körpə uşaq olmuşdum. Arada gözlərim yaşarırdı,
yaşaran gözlərimi əllərimin dalıyla silirdim xəlvətə salıb. Yasaq
bəylə qol‐boyun olub ağlaşdıq, ağlaşa‐ağlaşa ağlaşdıq, ürəyimizin
qara‐qurasını, içimizdə ağırlaşmış hisi‐pası göz yaşlarımızla
yuduq.
“Qar daşı, qar daşı
Qarlı dağdan qar daşı,
Elin könlü yar istər,
Mənim könlüm qardaşı...”
Bayıldıcı bayatını çağıran Yağmur xanımıydı, gözündən
yaş sel kimi axırdı. Əri tutulanda, dərd‐səri sərindən aşanda
ağlamamışdı. Aylarla ərinin yeri bilinməmişdi, gözündən yaş
çıxmamışdı. Aylarla izinə düşməmişdi, dizinə döyməmişdi.
ETTELAT‐ın Təbriz şöbəsinin əməkdaşları bir gün evinə Yasaq
176
bəyin Tehrandakı Evin zindanında saxlandığını xəbər verməyə
gəlmiş, əriylə görüşə aparmışdılar onu. Evindən evinə
buraxmamışdılar, qazamata salmışdılar. Ömür‐gün yoldaşının
əleyhinə danışdırmaq, halalca ərinin üzünə durğuzmaq
istəmişdilər Yağmur xanımı xanimanı dağılmışlar. Türmədə
saxtalıqla saxlandığı günlərdə vəkili vasitəsi ilə xarici mətbuata
çıxan xəbərlər mübariz Güney Azərbaycan qadınının obrazına
çevirmişdi onu. ETTELAT‐ın müstəntiqləri ərinin asılacağını
söyləyəndə Yağmur xanım qürurunu sındırmamışdı:
‐ “Ya onu Təbrizə aparın, ya kəndiri Təbrizdən gətirin!”
Ərinin Azərbaycan qadınlarının əyirib‐düzəltdiyi kəndirlə
boğmağı təklif etmişdi ETTELAT‐a o mətin, o iradəli qadın.
Qazıların fitvasiyla yeddi ay o, sərhasər bir il də əri yatmışdı Evin
qazamatında. ETTELAT‐ın qəzəbinə tuş gələnəcən Yasaq bəy
kitab və CD ticarəti ilə məşğul olur, Təbrizin mərkəzi xiyabanında
xiridarlıq edir, dədə‐babadan qalma mağaza işlədirdi. Quzey
Azərbaycanın məşhur, məharətli bədii oxu ustası Ağalar
Bayramın
CD‐sinin
satılması
ETTELAT‐ın
dükanla
maraqlanmasına səbəb olur. ETTELAT məmurları mağazaya gəlir,
yanğılı, yanıqlı səsi ilə Təbriz haqqında bayatılar deyən, “Bəs bu
vətən necə olsun” şeiri ilə insanları öz yurduna sahib çıxmağa
çağıran Ağalar Bayramın CD‐sini müsadirə edirlər. “İran” adlı
rəsmi nəşrin Azərbaycan türklərini təhqir etməsinin ildönümündə
qəzetin üzr istəməsi tələbiylə təbrizlilər yürüşə çıxanda, öndə
gedən Yasaq Dilavər ETTELAT‐ın qara siyahısına düşür. O, həbs
olunur və eyni gündə güneydə tutulan milli hərəkatçılarla birgə
Tehrandakı Evin zindanına aparılır. Qazamatda ETTELAT Yasaq
Dilavərdən adını, soyadını dəyişməyi tələb edir. Onların fikrincə,
“YASAQ DILavər” adı və soyadı siyasi anlam daşıyır,
Azərbaycan türkcəsinin İranda qadağan edilməsinə eyham vurur.
Yasaq bəy, heç şübhəsiz, etiraz edir: “nə adımı dəyişənəm, nə
soyadımı, könlünüzdən keçirsə, ömürlük türməyə basın, asın,
daş‐qalaq edin məni!”
177
Yasaq Dilavəri “Allaha qarşı çıxmaq” qədər ağır
cinayətlərdən sayılan “İran İslam Respublikasının əleyhinə
təbliğat aparmaq” maddəsiylə edam etmək istəsələr, yumurtaya
qulp qoyan qoluzorlular çox mahna tapardılar. Yekə çıxmasın,
onun türmədən buraxılmasında mənim rolum, mənim qolum
oldu. Cahandar Bayoğlunun zəngi ilə onun və Yağmur xanımın
işini uluslararası demokratik institutların gündəminə gətirdim.
Cahandar Bayoğlu xaricdəki mühacirləri səfərbər edərək
Norveçdə, İsveçdə, İspaniyada, Almaniyada İran səfirlikləri
önündə dəfələrlə etiraz piketinin keçirilməsinə nail oldu.
“Dalğa”çılar ağızlarını sarıyıb İranın Bakıda səfirliyinin
qabağında susmaq aksiyası düzənlədilər. Gözü qırılan Tehran
cəlladları Yasaq Dilavəri və Yağmur xanımı məhbəsdən
buraxdılar, hədədən gəlib, dədədən qalma kitab dükanlarını isə
əllərindən aldılar.
Gətirdiyim hədiyyələri həvəslə təqdim etdim. Yasaq bəyin
oğlanları Qalxana və Vətənə İngiltərənin “The Guardian”
qəzetinin “İrana qarşı seks‐bomba” adlandırdığı Azərbaycan
müğənnisi Röyanın təzə CD‐sini, qızları Güneyə və Quzeyə
Bakıdakı “Qız qalası”nın sinisini, Yağmur xanıma 1977‐ci ildə
Fatehin nənəsinin öz əlləriylə tikdiyi “Nüşabə qalası” tikməsini,
özünə Sabir Rüstəmxanlının şeirlər kitabını bağışladım. O kitabda
yer alan “Qan yaddaşı” şeirinin həsr olunduğu oğlan məniydim,
Nüşabə qalasının böyründə fit çalanda Sabir bəyə rast gəlmişdim,
yanına çağırıb başımı sığallamışdı, zaman sürətlə fitildəyib
keçmiş, mən boya‐başa çatıb fitimi tanımışdım, handan‐hana
şəxsən tanış olmuşduq, hər ikimiz yaddaşımızı eşələyib‐fırlamış,
fıştırığı göylə gedən o qırışmalı tapmışdıq.
Şahanə
şam
zamanı
Qalxanla
Vətən
mənə
şallaqlanmaqlarından danışdılar. Qardaşlar əkiziydilər, təzəlikcə
Təbriz Universitetinə girmişdilər. Milli mitinqdə tutub bellərinə
qırx şallaq vurmuşdular. Onları Təbrizdə cəzalandırmağa cəsarət
eləməmişdilər, Xürrəm şəhərinə aparmış, orada şallaqlamışdılar.
178
Əkizlər şappaşap şallaqlananda valideynləri Tehranda, Evin
həbsxanasında saxlanırdı.
Yasaq bəydən Evin həbsxanasını soruşdum, “düşmənim
düşməsin ora”‐ dedi:
‐ Evin zindanı tarixi binadır. Evdə 1921‐ ci ildə baş nazir
Seyyid Ziyəddin Təbatəbai yaşayıb. Evin quruluşu, şəraiti, əlbəttə,
indi dəyişdirilib, dəyanətsiz molla rejiminin zülm, işgəncə, edam
yuvasına çevrilib. Orada yatan, kir içində batan, vərəm tutan
yüzlərlə dustaq edama məhkum edilib. İçinə tüpürdüyüm
türmənin 209‐cu bölməsi Kəşfiyyat Nazirliyinin ixtiyarındadır.
Heç bir hökumət qurumunun ora ayaq basmağa rüsxəti yoxdur,
bildir hətta həbsxanaya baxış keçirən İranın millət vəkillərini də
içəri buraxmayıblar. Millət vəkilləri nədi, Evin həbsxanasının öz
rəhbərliyi rədd edilir 209‐cu bölmənin qapısından. Nəzarətçilər
istədiyini edir, dustaqları söyür, döyür, ac‐yalavac saxlayırlar.
Xüsusi işgəncə otaqları, alətləri var, hansını qoyum, hansını
götürüm, min halətləri var. Evinə girən evinə ya yarıcan qayıdır,
ya ölü, ya da heç qayıtmır. Azərbaycan dilinin qrammatikasını
öyrənməyə görə ora düşən Səttar Səlimini boğublar, meyidini
ailəsinə təhvil verəndə arsız‐arsız “Araza düşüb Bakıya qaçanda”
deyiblər. Halbuki, ETTELAT etiraf etmişdi onu tutduğunu.
‐ Sizə qarşı necə davranırdılar daşürəklər?
‐ Mən göydən göy zənbillə düşməmişdim ha? Beş
kvadratmetrlik karantin kamerasına salmışdılar. Neçə həftə nə
xəbər, nə ətər! İkinci ay mənə ailə üzvlərimin həbs olunduğunu və
Evində saxlandığını bildirdilər, bilaixtiyar sarsıldım. Oğlanların
dərdini çəkmirdim, Yağmurdan da arxayınıydım, hər nə qədər
xəstə, hər nə qədər vasvası olsa da, onun dözəcəyinə,
qurtulacağına inanırdım. Ürəyimə qızları qıfıllamışdım. Mənə
qızların fahişələrlə eyni hücrədə saxlandığını deyir, lağ edirdilər,
ələ salanda lap ağ edirdilər. Beş kvadratmetrlik dünya başıma lap
dar olmuşdu, beş günlük dünyaya nifrət edirdim. Evin
zindanında, əsasən siyasi məhbusların və casusların saxlandığı
179
bölməyə fahişələri qəsdən salır, nəcabətsiz nəzarətçilərin əlinə
verirlər. Qızlarımın onlarla eyni kamerada, eyni şəraitdə
saxlanması mənə ağır gəlirdi. Çıxanda bildim ki, qırılmışlar qızları
heç
tutmayıblarmış.
Nə
təhər
sevindim,
nə
təhər həyacanlandımsa, verilən bütün işgəncələri unutdum.
“Evin yıxılsın, Evin yiyəsi”‐ həbsxanada çəkdiyi əzabları
xatırlayan Yağmur xanım iki əlli boğma çıxartdı.
Yasaq bəylə nəşəylə nərd oynadıq. Oyunun gedişində
Yasaq bəy ehtiyacı olan dörd qoşanı atanda çox sevindi, götürüb
zəri öpdü: “Azərbaycanı da belə qoşa görsəydim, cüt görsəydim
dərdim olmazdı.” Ona İranın irəliləyə bilməyəcəyini, tifaqının
mütləq dağılacağını söylədim:
‐ Sovet İttifaqının çöküşü və kommunizimin iflası fərqli
rəngli, fərqli görünüşlü, ancaq eyni xislətli rejimlərin işini fırığa
salıb. İran əhalisi inqilabdan bu yana iki dəfə artsa da,
iqtisadiyyatı
sürətlə
qabağa
qaçmayıb.
Həm
ölkənin
yoxsullaşması və dünyadan təcrid olunması, həm totalitar
quruluşların qısırlığı, həm də post‐sovet məkanda müstəqil
dövlətlərin meydana gəlməsi, xüsusən, Quzey Azərbaycanın
istiqlala qovuşması İranı silkələyir. İran artıq dizin‐dizin sürünür,
uzun sürməyəcək. Onun özünü dəyişmək, özünü yeniləşdirmək
şansı yoxdur. Pəhləvi sülaləsinin mollalarla əvəzlənməsi əvvəlki
İranı mahiyyətcə dəyişdimi? Yox, dəyişmədi, dəymədi imperiya
maraqlarına. Pəhləvi şahları fars mərkəzli siyasət yürüdür, islamı
dışlayır, özlərini Qərbə qəsdən yaxın göstərirdilər. Əsrlərlə
əsarətdə saxladığı xalqlara iranlı kimliyi aşılayırdılar. 1979‐cu ildə
gerçəkləşdirdikləri islam inqilabıyla hakimiyyəti ələ keçirən
mollalar İranı dünyadan təcrid edib, millətləri minməklərini
müsəlmançılıqla pərdələyirlər. Farslar demiş, çifayda, həm iranlı,
həm də müsəlman kimliyi deqradasiyaya uğrayıb. Hər gün
Təbrizdə, Zəncanda, Ərdəbildə və digər Azərbaycan şəhərlərində
ETTELAT‐ın apardığı repressiya insanları ana dilində təhsil
almaq, dünyaya açılmaq, yaxşı yaşamaq istəyindən məhrum edir.
180
Az adamı susdurmaq olar, bu boyda millətin dilini qopartmaq,
boğazını qurutmaq, ürəyini çıxartmaq olmaz. Azərbaycan
yırğalanır, yıxacaq İranın evini. Evini də, Evini də!
Bizə çay gətirən Yağmur xanım sözümə qüvvət verdi:
‐ Düz deyirsən, qardaş. İran əhalisinin az qala yarısı
türkdür. İran tərəqqisini Təbrizə borcludur. Quzey Azərbaycanın
Rusiyanın sol axınlarından təsirlənməsi, sağ düşüncənin
Osmanlıda və Türkiyədəki mövqeləri Təbrizi də zaman‐zaman
silkələləyib. Təbriz İranda ilk modern çap evi, redaksiya və
məktəblər ilkələyib. Ana Yasa, suverenlik, parlament anlayışlarını
İrana qazandıran siyasi mərkəzdir bizim şəhər. 20‐ci əsrdə
Azərbaycanda Səttarxan, Xiyabani, Pişəvəri, Şəriətmədarinin
başçılığı ilə dəfələrlə üsyanlar qalxıb, qaç kərə müstəqillik
qazanmışıq, az ömür yaşasa da, 1920‐ci ildə “Azadistan”
Respublikasını elan etmişik. Bunları bugün bilən varmı
dünyada?
‐ Narahat olma, Yağmur xanım,‐ sualını cavabsız qoymadım‐
dünyanın bütün ciddi cinahları bilirlər ki, böyük inqilab təcrübəsi
olan Güney Azərbaycan yenidən ayağa qalxır. Liberalizmin liderliyi
və kürəçilik əsarətdə olan xalqlara xaraba imperiyaları sorğulamağa,
öz haqlarını tələb etməyə şans yaradır. İran nüvə silahı ilə
yaraqlanmaqla yaşadığımız bölgəyə baş ağrısı olmaqla yanaşı, bütün
dünyanın təhlükəsizliyini şübhə altına alır. Super güclərə gücənmək
mənasızdır. Güney elə mütəşəkkil, davamlı dava aparmalıdırlar ki,
həlledici anda bağımsızlığını elan edə, tanıda və Quzeylə birləşə
bilsin. Siz nə deyirsiniz, devrimçi qardaş?
‐ Molla rejimi ölkədə üst‐üstə qalanmış narazılıqları,
güclənən etirazları ABŞ‐a calamaq istəyir. Narazı olanlar, etiraz
edənlərin hamısına “Amerikanın casusu” yarlığı yapışdırmaq
olmur. Çöküş rejimi sərtləşdirir, amansızlaşdırır, Tehran milləti
qısnayır, qılıncdan keçirir. Mollalar dünyanı vecinə almırlar, hər
halda, İraq və Əfqanistandakı xərcləri əndazəni aşan çağda ABŞ‐
ın hərbi güc işlədəcəyinə inanmırlar. Quzey gözlədiyimiz dəstəyi
181
dəbbələyir, diasporamız didişir. Gör nə aləmdirsə, ABŞ‐dan
yayınlanan “Günaz TV”‐yə baxmamaları üçün camaatın
damından
peyk
antennalarını
mollalar
mola
vermədən
yığışdırırlar. Bəzdə bəh‐bəhlə bəhanə bəstələyirlər: “qalanın
ətrafında arxeoloji qazıntılar aparırıq”... O nəğmələrə qulaq asan
yoxdur, hamı ağı‐qaradan seçir, millət öz dilini, öz azadlığını, öz
rifahını istəyir. Gizli təşkilatlar, açıq dərnəklər qururuq, rejimi
əldən salır, yoruruq. Himə bənddir Güney Azərbaycan. Himi
edəcək lider, sadəcə, hələ yoxdur ortada. Doktor Mahmudəli
Çöhrəqanlının mühacirəti mübarizəni ləngitdi, içəridə lider
boşluğu yaratdı. Yeni liderin ortaya çıxmasına, yeni dalğanın
qabarmasına zaman və seçkilər kimi açıq siyasi şərait lazımdır.
‐ Ümid bəslədiyiniz kimsə yoxdurmu?
‐ Ümid bəslədiyim adam çox gəncdir, güdaza vermək
olmaz.
‐ Yaşı neçədir, kimdir?
‐ Yaşı 21‐dir, adı Ərsundur.
‐ Tələbə hərəkatının fəalı?
‐ Tələbəliyini tamamlamaq üzrə. Özün ətraflı tanış olarsan,
bir azdan bizə gələcək...
Ərsun ərz elədi ki, atasını İran‐İraq savaşında itirib, bir
qarnı ac, bir qarnı tox anasının himayəsində böyüyüb. Qavaralı
oğlanıydı, iti ağlı, iti nitqi varıydı. Bişmiş, bic uşağıydı. Qanını
qaşığa qoymuşdu. Ərsun ərsəyə gizli tələbə təşkilatı gətirmişdi.
Təşkilat təlatüm tərəfdarıydı, tələsirdi, tətikdəydi, təhdidlər,
tələlər, təhlükələr təpələrindəki tərəqqi təşəbbüslərinə təsir
göstərmirdi,
“Təbrizin
tələbələrdən
təmannası”nı
tərtib
etmişdilər:
‐ Tarix xəyalların xəlvət‐xəlvət gerçəkliyə çevrildiyi
yoldur. Əsl Yolçu xəyallarındakı dünya, xəyallarındakı azadlıq
boydadır. Bu vətəni boyunduruqda saxlamaq, başını qapazlamaq,
qanını içmək istəyənlər sənin də ətinə yerikləyəcəklər.
Qorxmayacaqsansa,
usanmayacaqsansa,
yorulmayacaqsansa
182
günü sabahdan gir, atıl meydana. Baş Bəy əsir alındı, Samirəyə
gətirildi, qafası qalib Mötəsimin hüzurunda edam kötüyünə
qoyuldu. Xilas yolu olmadığnı, xilafət sarayından sağ‐salamat
çıxmayacağını, xirtdəyinin üzüləcəyini bilirdi. Bilə‐bilə xəlifənin
bütün təkliflərini, təminatlarını rədd etdi. Baş Bəy ölərkən güldü!
Bağışlamadılar onu doğrayan Nudnudu, qanını, qarnını deşdilər,
dilini kəsdilər. Əsir düşərək xəlifəyə qulluq göstərən keçmiş
şahzadə Afşin Bəz qalasını tutanacan lazımıydı Mötəsimə,
acından zarıya‐zarıya gəbərtdi onu türmədə tünbətün oğlu. Bəli,
bu yolun üç başı yoxdur, iki başı var, ya sonda güləcəksən, ya da
sonuna güləcəksən. Sonda gülən də qəhrəmandır, sonuna gülən
də. Azadlıq davasına girən hər kəs tarixin ən böyük üsyançısı Baş
Bəy sayaq cəllada gülməyi bacarmalıdır. Daha bir dəfə
qanrılmağı, qanıyla üzünü boyamağı, gorsuz‐məzarsız qəhrəman
olmağı fəxri xiyabanlarda dəfn edilməkdən üstün tutmalıdır. İsa
əqidəsini çarpaz çarmıxda, Baş Bəy edam kötüyündə təsdiq etdi.
Əsl yolçuları ya İsanın çarmıxı gözləyir, ya Baş Bəyin edam
kötüyü. Bizim əsl sevgilimiz çarmıxdır, dar ağacıdır, edam
kötüyüdür. Sevginin, azadlığın, üsyanın üstələnməsi, çarmıxa
çəkilməsi enerjinin tarixdən gələcəyə axıdılmasıdır. Mismarlar
paslanır, millər çürüyür, milçəklər murdarlaşır, İsanı otuz
gümüşə, Baş Bəyi milyon dirhəmə satanlar ölüb gedir və
canlanmırlar! Azad ruhlar dolaşır dünyanı, nəsildən‐nəsilə,
insandan insana keçir, gah mənim canım olurlar, gah sənin. Gah
mənim gözümün işığı olurlar, gah sənin. Gözündə azadlıq işığı
olan adamlar səbrini basa bilmirlər qadağalar, qadalar görəndə.
Mən Sizi öndər olmağa, başda oturmağa, hər kəsi əmrinizə
müntəzir etməyə çağırmıram, ucalığa‐ çarmıxa can atın, zamanın
qabağında addımlayın, əllərinizi yana açın, yüyürün edam
kötüyünə, qucaqlayın çarmıxı. İtaətkarların boyundan uca,
diktatorların soyundan uludur çarmıx. Yerdən üzüləndə
ayaqların torpağa öpüş göndərməkdir, bıçağın altına uzananda
boğazın boş göy üzünə tüpürməkdir əsl yolçuluq. Yer üzündə
183
çabalayan adamlar, göy üzündə vurnuxan quşlar görə, duya
bilmirlər çarmıxdan görünən dünyanı, çarmıxı canına çəkə,
çarmıxın ağrısını ala bilmirlər. Canınızda çarmıx sevgisi varsa,
durun irəli!
***
Vətənlə vətənə çıxdım. Vətən vəd vermişdi dünən, məni
“Qapalı çarşı”da gəzdirməyə boyun olmuşdu. Təbrizin bütün
küçələrində
farsca
yazılmış
yaşıl
plakatlara,
Ayətullah
Xomeyninin portretlərinə, İraqla savaş səhnələrini əks etdirən
tablolara rast gəldim. Qurandan ayələr, peygəmbərdən hədislər
yazılmış, dini‐siyasi liderlərdən sitatlar gətirilmiş lövhələrlə xalqı
qandırmaq, hədəfindən yayındırmaq istəyir rejim. Bazara girdik.
Bəlkə allanı aldadır, evdə danladır, mayanı qudurdub nəfi
yedizdirir, fəqət müştərisinə hər malın, hər dövlətin əyər‐
əksikliyini açır, hər xalqın hər üzünü göstərir bazar. Üzü üzlər
görüb Təbriz bazarının. Təbrizlilər addımbaşı adamın düz
gözünün içinə baxırlar bazarda. Adamı gözündən oxumaq,
gözündən tanımaq, kimliyini, nəçiliyini, hansı yuvanın quşu
olduğunu baxışlarından öyrənmək istəyirlər. Nə kişilər, nə də
qadınlar
yayındırırlar
baxışlarını
özgələrdən.
Qolaylıqla
tanışmağa,
söhbətləşməyə
imkan
verilməyən
məhbus
məmləkətdə insanların göz‐gözə gəlməkdən başqa çarəsi
qalmayıb. Yadda saxlamaq istəyirlər qarşılaşdıqları adamları.
Xatırlamaq, haqqında düşünmək, özünə doğma olan cəhətlərini
kəşf etmək və qəlblərinə yazmağı umurlar adamları. Danışılacaq,
danılmayacaq o qədər sorunlar var ki... Nə aça bilirlər, nə bükə.
Ürək qızdırmağa, can yandırmağa kimsələri yox. Təkləniblər.
Dövlət bir tərəfdən, şəriət bir tərəfdən, yoxsulluq bir tərəfdən əzib
onları. Nənələr bütün nagılları, mollalar bütün hədisləri, dövlət
bütün gopları danışıb, qurtarıb. Nağıllardakı almalar, cənnətdəki
hovuzlar, siyasətdəki şirniquşlar çəkmir, çəminə salmır Təbrizi.
Təbrizdə insanın insana ehtiyacı var. Şəxsiyyətini aktuallaşdıra və
184
reallaşdıra bilməyənlər baxışdıqları adamların gözündə fürsət
arayırlar. Adamların hamısı göz‐gözə gəlib, hamısı bir‐birini
duyub, bir‐birini oxuyub bu şəhərdə. Təhtəlşüurlar birləşib,
istəklər üst‐üstə düşüb, arzular qoşalaşıb, cəmləşib, toparlanıb bu
şəhərdə. Təbriz yaratmaq istəyir. Yenidən yaranmaq istəyir.
Bütünləşmək istəyir. Gün gələcək, adamların gözündən tökülən
qığılcım, baxışlarından yağan od Təbrizdə etiraz tonqalına
çevriləcək. O tonqalın başında enerjisini, gücünü hiss edəcək
millət. O tonqal yandıracaq İranı, yaxacaq Evini, adamlara
göstərəcək eşiyi.
Ayrı yer olsaydı, gözümün içinə baxan arğaz oğlanın
yaxasından
yapışar,
“nədəəəə”
deyərdim.
Yaxasından
yapışmadım. “Nədəəəə” deyib üzünə bozarmadım, boğazından
tutmadım. Qardaş qabağımda dayandı. Adətən, belə yerdə
tanımadığı adamla söhbətə girişənlər ya mal sırımaq istəyir, ya
pul diləyir, ya da bazarın od tutub yanmağından şikayətlənirlər.
Təbrizli qardaş nə alverçiydi, nə dilənçi, heç köhnə bazarın təzə
nırxından da şikayət eləmədi. Danışmaq istəyirdi. Söhbət etmək
istəyirdi. Ürəyini boşaltmaq istəyirdi. “Məni çalmayan ilan min
yaşasınmı, səncə”‐ gözünü gözümdən çəkmədən soruşdu. Mənim
cavabımı gözləmədən sualı xırdalamağa başladı:
‐ Məni, yəni məni,‐ əli ilə sinəsinə vurdu‐ çalmayan ilana
“min yaşa” deməyin düz olmaz. Məni çalmayan ilan, səni çalıbdır,
bəlkə? Səni çalan ilan, bəlkə məni də sancacaq səhər, hardan
bilim?
‐ Xalasının dabanına lənət, yaxşısı budur ilanın başını
balacalığında əz!‐ ona məsləhət gördüm.
‐ Elə mənim də deməyim odur ki, məgər ilanın başını
vaxtında əzməmişik, yekəlib, kökəlib, dikəlib əjdahaya dönüb,
gəlin gözləməyək tək‐tək axırımıza çıxsın. Əlbir olaq, dilbir olaq,
gedək başını əzək...
Bığıburma qardaşın adı Cəlal idi. İlan məhəllələrini
məəttəl qoymuşdu:
185
‐ Bizim məhəllədə iki ilan var, biri ağdır, biri qara.
Deyirlər, yerini qaralayıb qaranı öldürək, ağa dəyməyək; mən də
ağzımı yoruram ki, əşi, ilanın ağına da lənət, qarasına da lənət,
əjdəhadan bizə xeyir gəlməyib, gəlməyəcək də!
Səd heyf, Cəlalla ətraflı tanış olmağa, danışmağa,
söhbətinə qulaq asmağa macal olmadı. Yağmur xanım
günortayacan
evə
qayıtmağı
tapşırmışdı.
Tapşırmasaydı,
axşamacan “Qapalı çarşı”nın qapısından çıxmazdım. İki tümən
üstündə iki saat sövdələşən, qiymət öldürən təbrizlilərə göz
qoyardım. Təbrizin qədim “Qapalı çarşısı”nda alıcılarla satıcıların
çənələşməsi çərənçilik, “aşağı‐yuxarı söhbəti” yox, danışmağa
bəhanə idi. Qapalı toplumda danışmaqdan, mövqeyini ifadə
etməkdən məhrum edilmiş incik insanların ünsiyyətə rahat girə
biləcəyi yeganə məkan ora idi, halbuki bütün qapalı bazarlarla
bahəm dünyadan ayrıydı, aralıydı, sövdəgərləri “çökkə”
işlədirdilər.
Axşamüstü Vətən və Qalxanla piyada Elgölü parkına
getdik. Məmə yeyəndən pəpə deyənə Təbrizdə hamı buradaydı.
Gölün qırağında salınmış sakit parkda hava alırdılar, çay içirdilər,
voleybol oynayırdılar. Polislər, sərbazlar, mülkü geyimli ajanlar
gecə‐gündüz güdükdəydilər. Ajanların güdüyü altında alındım,
ürəyim qısıldı. Gedib oturduq çayxanada. Çal çayçı çay qoydu.
Dostları ilə paylaş: |