MUĞla üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ
Yüklə 1,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
I.2.5.3. k düşmesi +cIk, +cUk eki “k” ünsüzü ile biten kelimelere eklendiğinde kelimenin sonunda bulunan k ünsüzü düşer. o qa΄ymαcik (yaŋcaq?) kiçícik alıp gäliyä', şēylä. 01/18 I.2.5.4. q düşmesi Metinlerde “q” düşmesinin tek örneği bulunmaktadır: yō män ata minä'mōq, män maşínä mindim, -dőŕt dαnä maşínä mindim. 04/48 56 I.2.5.5. l düşmesi Bazı kelimelerde “l” ünsüzünün iç seste düştüğü görülür: emmā ägäŕ boşaDan adam bōlmaśa şişiyä'ŕ -ġaŕnï şişiyä'ŕ, ġåwı ōlmıyάŕ. 10/57; ā ol päŕidä dä'mi, yeddi ġaŕış etti ġīyδlaŕıŋ heŕ (ġayśï?) da biŕ dä'mi śäçki śäçtiläŕ, noγul śäçtiläŕ. 06/4; ohōm dä'mi biδ diyäm üç waqtά tüŕkmän ŕαśimläŕimiδiŋ biŕniçäği yitip gitti. 01/10; I.2.5.6. n düşmesi hämmä δāDï oŕtada åwadõlap ġoyiyάllάŕ, śofŕadan (çüŕiyn?) edíyä’lläŕ. 06/14 (< awadanlap < awadan+la-p) I.2.5.7. ŕ düşmesi Kelime sonunda bulunan -ŕ sesi söyleyişte genellikle kendinden önceki ünlünün uzamasına sebep olarak düşer. Bu durum özellikle şimdiki zaman eki ve 3. çoğul şahıs ekinde sıklılıkla görülür. biŕ gún otï`tdıq õnśoŋ bu oγlallaŕıŋ śüydü, çőŕœγỉ yōqtï -çőŕöğỉ. 05/29 ( Daqı΄nıŕdï. 01/69; õnśoŋ αliŋe Daqıliyά kümüş ġulp, kümüştän bu büδeλüğü bōliyά, ġoşma büδeλük díyä’lläŕ oŋa. 01/43; õnśoŋ oġlan diyyä' nänäśinä ahiŕ biŕ gún şunı alaŕın diyyä'. 03/23; yāγlıγï kókάt tüŕkmän tüŕkmän yāγlıq iştä góδδä. 01/30 (< kör- kät-. St. Trkm. kokat kókάt); biŕbiŕläŕinnän güyç alyάn gälyä'n adamlά tā mυŋ qāqaśiŋa yetiyä'. 10/45; bu ġıyδıŋ śoqıγınna aliyά αliŋä, ġaçiyά, ġaçänna yaŋqı dœwlä. 03/28; ayaγınï beylä beylä beylä beylä baśiyά, bu ġıyδiŋ αlindän tutiyά. 03/27; ohōm bυ baγ-ı millímiδ βā. 05/2; õnśoŋ yeddi yılda, altı yılda oγlånı göŕüp bilmeyä' dā; baγŕı dāş bōliyά. 01/89; śüyt, çőŕäγ naśıl alıp giden, axşam bōlυptı. 05/29; inni olā oqiyatDılaŕ. 10/69; oqiyp oqiyp onυ qaldıŕmalï ya da ōlmiyά, xūşa 57 getiŕmäli. 10/55; yenä oγlallaŕ inni vilayet bilän ġatışanśaŋ onoŋ üçün olά edenśeŋ biδ de ediyaq. 09/6; tüŕkmän ŕαśimlä şēylä ġúlyaqaśï bōliyά, tegäläk. 01/42 I.2.5.8. y düşmesi Şimdiki zaman çekimi “fiil + -An (sıfat fiil eki) + şahıs eki + yōq” şeklinde de yapılır. Bu şekilde oluşturulan şimdi zaman çekiminde “yōq” kelimesinin başında bulunan “y” ünsüzü düşer. yō män ata minä'mōq, män maşínä mindim, -dőŕt dαnä maşínä mindim. 04/48; hiç δāD aydanımıδōq. 06/20; śäŕwāδ düşünmäδδim männä faŕśí bilemoq dā tüŕkmän. 05/41; onυ āytmaśınï bilämōγ-a. 06/18 I.2.6. ÜNSÜZ TÜREMESİ I.2.6.1. h türemesi inni hämānäDän nä'me, biŕ ġıyδ öydä mi, ikki Dαnä ġoca nänä gäliyä' mυnı ġudaçlıġa. 04/1; mäniŋ ballim hıncıdı΄ŕ 07/53 I.2.7. ÜNSÜZ KORUNMASI ET’de kelime başında bulunan bazı ünsüzlerin daha sonraki dönemlerde değişime uğradıkları görülür. Ancak, Günbed Ağzı’nda bu ünsüzler ET’deki şekillerini korumaktadır. I.2.7.1. Kelime başı b’nin korunması ET’de kelime başında bulunan “b” sesleri tarihsel gelişim içerisinde çoğu lehçede düşmüş veya v’ye değişmiştir. Günbed Ağzı’nda kelime başı b ünsüzü korunur. 58 elläŕi bāŕ kümişti΄ŕ 07/22 ( 06/23 ( 01/87; bucúŕü dāśtānlaŕ -håwa, śäŕwāδlaŕ gäliptiŕläŕ, kä'n bōlυp. 05/28; baŕān yeŕiŋ βäŕilśin 02/16 06/1; tüŕkmän ŕαśimlä ŕ yυwaş yυwaş yitip baŕiyά. 01/29; biδ ya‘ni ‘aŕūślά baŕma΄δdıq. 04/21; içtän oqıyśa oqıyıβeŕśä feyδ beŕäbil i yä'ŕ. 10/58 ( bilän nä'neśi -ecäśi ŏŕuśġat beŕiyä'ŕ. 04/10; o tāyda õnśoŋ oġlanıŋ -ġıyδiŋ αli bilän oġlanıŋ αlini beylä ġoy i yάŕlάŕ. 04/12 ( I.2.7.2. Kelime başı t’nin korunması ET’de kelime başında bulunan “t” ünsüzleri Standart Türkmencede “d” ünsüzüne değişir. Günbed Ağzı’nda ise ET’deki eski şekil korunur. tüŕkmänläŕ nä'me, qadímläŕ ā dä'mí doqu doqāŕ΄dï, tikin tikäŕ΄di, yüŋ daŕāŕdï käçė edäŕdi. 01/6 (< ET tik-); o ġıyδlaŕa tikip giydiŕiŕdik 01/34; mυγa da śāqçan diyyä'llä, bucúŕü bālıγa tikiyäk giy i yäk. 01/26; ġıyδ bōlśa ġulacıγını deşiyάllάŕ, halqa taqıyάlάŕ -halqacıq taqıyάlάŕ awådanlıyάlάŕ şiciŕe cān oγul. 06/45 ( ġuŕwāllıqDa. 01/33 (< MK tök-, St. Trkm. dök-) 43 I.2.7.3. Kelime başı k’nin korunması o qadímläŕ gälini kökäδmäδdiläŕ, yeddi yılda, śäkkiδ yılda gälini ġaytaŕıp αkitiŕdiläŕ. 01/86 44 (St Türkm görkez-) 43 Ersarı, Salır, Nohur, Enev, Hasar Ağızlarında; Stavropol Türkmenlerinin alt ağzında: tökmek. bkz. Berdiyev, R. S. Kürenov, K. Şamıradov, S. Arazkuliyev, a.g.e., s.134. 44 körközmek / kő(r)ketmek (Yomut, Salır Dialektlerinde ve Stavropol Türkmenlerinin Ağzında); qara (Kıraç Ağzında ve Karakalpakistan Türkmenlerinin Ağzında); qadīm (Salır, Sarık, Kıraç Ağızlarında). bkz. Berdiyev, R. S. Kürenov, K. Şamıradov, S. Arazkuliyev, a.g.e., s.164. 59 I.2.7.4. ŋ’nin korunması “ŋ” ünsüzü ET’de olduğu gibi kelime köklerinde, ilgi hâli ekinde, isim ve fiil çekimlerinde ikinci tekil şahıs eklerinde varlığını sürdürmektedir. ġıyδlaŕımıŋ 01/1; tāyfaŋ 01/3; yüŋ 01/6; śowaDıŋıδ 01/8; geçiŕśäŋiδ 01/8; yeŋimiδi 01/11; mυŋά 01/19; ġıyδiŋ 03/10; dœşädiŋ 04/19; yatdıŋ 04/27; yaŋqï 05/6; çıqśaŋ 05/10; tüfäŋ 05/11; baqyάŋ 06/6; aydannıŕśıŋıδ-a 06/20; őwünçäk 06/25; śoŋ 06/27; ballimiŋ 07/7; beŕeniŋ 08/7. I.2.8. YER DEĞİŞTİRME (GÖÇÜŞME / METATHÉSÉ) I.2.8.1. Yakın Yer Değiştirme I.2.8.1.1. -gś- > -śg- qāqaśï bilän nä'neśi -ecäśi ŏŕuśġat beŕiyä'ŕ. 04/10; böyük böyük ecäläŕ βeŕiŕ - ŏŕuśġat alıp giDäŕdik. 04/22; ohōm ġaŕŕı ecäm mυŋa ŏŕuśġat beŕdi. 04/30 I.2.8.2. Uzak Yer Değiştirme I.2.8.2.1. -λ-δ- > -δ-λ- õnśoŋ αliŋe Daqıliyά kümüş ġulp, kümüştän bu büδeλüğü bōliyά, ġoşma büδeλük díyä’lläŕ oŋa. 01/43; beylä büδeλük Daqıniyάllά, õnśoŋ yüδüğünü Daqiyάllάŕ şēylä, håwa. 01/45. 60 I.2.9. HECE KAYNAŞMASI Hece kaynaşması, kelime içinde yanyana bulunan iki veya daha çok hecedeki seslerin ya da iki kelimeden birincisinin son sesi ile ikincisinin ilk sesinin birleşerek kaynaşması olayıdır 45 . biŕ gún otï`tdıq õnśoŋ bu oγlallaŕıŋ śüydü, çőŕœγỉ yōqtï –çőŕöğỉ. 05/29 (< otır-ıp-dı- q) tut aγaçtan pay alïm 07/16 (< al-a-y-ım); onυ āytmaśınï bilämōγ-a. 06/18 (bil-än- im + yōq); śadaqa βeŕiliyä'ŕ dā. 09/8 (< daha) śäśi gäliyä'ŕ diyäŕdik dā´. 01/61; ohōm dä'mi biδ diyäm üç waqtά tüŕkmän ŕαśimläŕimiδiŋ biŕniçäği yitip gitti. 01/10 (< diy- äyim); nowŕuδ biδimki dä'l. 09/1 (< däğil); inni nä'me heŕ kim dä'mi õŋ yāləq ŕαśimläŕ yāddan çıqtï, gitti. 06/48 (< däğil mi); tüŕkmänläŕ nä'me, qadímläŕ ā dä'mí doqu doqāŕ΄dï, tikin tikäŕ΄di, yüŋ daŕāŕdï käçė edäŕdi. 01/6 (< doqa-ar-dı); tüŕkmänläŕ nä'me, qadímläŕ ā dä'mí doqu doqāŕ΄dï, tikin tikäŕ΄di, yüŋ daŕāŕdï käçė edäŕdi. 01/6 (< dara-ar-dı); şuluġluġ edennä yaŋqï ceng tuŕdï - ceng tuŕdï; tamām da halqtan gälän ādamlά hamlättilän. 05/6 (< hamlä + ät-ti-län); onıŋ hıqmatınάm yetişip bilmäyä'ŕ. 10/50 (< hıkmat + ı + n + a + ham); gälin níŕde ōlśa o ġuppålaŕ biδä haβaŕ βeŕiŕdi, laγīŕ laγīŕ laγīŕ laγīŕ edip. 01/63 (ne + yirdä); beŕmediŋ ġıyδï bōlśın 08/8 (< ber -mä - dig + iŋ). I.2.10. HECE YUTUMU Sonu ünlüyle biten kelimeler genitif eki -nıŋ, -niŋ ekini aldığında ekin -nı, -ni kısmı düşürülerek telaffuz edilir. mυŋ qāqaśï wäli gitti. 10/33; mυŋ bābaśí da şēylä, dä'däśi de şēylä - dä'däśi íŕ ayŕıllï. 10/68; ġıyδim, mäŋ qāqam ādï tāytişān. 10/41; tāytişānıŋ dä'däśiniŋ adï tāγanyaδ şıyx, tāγanyaδ şıyxıŋ oγlυ atacan näcmiŋ dä'däśï. 10/41; şol dä'mi şoŋ bä'şi şoŋa gidip gäldik. 06/22. 45 bkz. Korkmaz, Z. (2007), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yay., s. 116. 61 “alıp ber-”, “alıp gel-”, “alıp git-” gibi kelime birleşimlerinde “alıp” zarf fiilindeki kapalı olan ikinci hecedeki -lıp düşer ve kalan kısmı yani a ünlüsü ikinci kelime ile birleşerek bir birleşik fiil oluşturur 46 . õnśoŋ gälini αkitip oġlånïŋ öyüŋä άkitiyάlάŕ. 04/46; o qadímläŕ gälini kökäδmäδdiläŕ, yeddi yılda, śäkkiδ yılda gälini ġaytaŕıp αkitiŕdiläŕ. 01/86 Aşağıda örneklerde de hece yutumu olayı görülür: - biŕbiŕläŕinnän güyç alyάn gälyä'n adamlά tā mυŋ qāqaśiŋa yetiyä'. 10/45; õnśoŋ bu δāDï öŕtỉp ġaytiyά. 01/40; böyük díymä dā oloqō΄n. 04/4; dōśtlaŕï, deŋtūşlaŕï, bā΄cılaŕï, ġaŕdaşlaŕï hämmäśi úşişyά, oġlanıŋ dāşından toy edíyä’lläŕ, śadaqa edíyä’lläŕ. 06/41; biδim oġlallaŕımıδï yaγınıŋ aşaγına ġoyυp biŕ śa‛at, ikki śa‛at ōnnon śōŕā öyä śalıp -ōnnon śōŕā çıxıp gittilä'. 05/27; mänim śάyamiŋ tamām çaŕġaDınï, yāγlıγınï, tamām δāDlaŕınï aldılά. 05/26; bu güŕŕüŋ beŕip otíqālā biŕ Dαnä oġlan täδaŕŕū ediyä' şuluġluġ ediyä'. 05/5; gepleβeŕśin oγulcuq. 07/21; góδδä kişicikqaq doγånlaŕımıδï götēŕdik. 04/28; bu güŕŕüŋ beŕip otíqālā biŕ Dαnä oġlan täδaŕŕū ediyä' şuluġluġ ediyä'. 05/5 (otīrqālar enäni gätiŕiyä'llä. 06/25 (< öŋ + n + çäk); őwünçäk dä'mi göwek enäni gätiŕiyä'llä. 06/25 (< enä + śi + ni). I.2.11. SES UYUMLARI I.2.11.1. ÜNLÜ UYUMU Ünlü uyumu, kalınlık-incelik ve düzlük-yuvarlaklık olmak üzere iki kolda ele alınır. Günbed Ağzı’nda kalınlık-incelik uyumu düzenli değildir. Bazen kalın ünlülü kelimeler ince ünülü ekler, ince ünlülü kelimeler ise kalın ünlülü ekler alabilmektedir. 46 krş. Sarı, a.g.e., s.83. 62 (MaA. tüŕkmänçä gepleş.) αliŋiδ ā’γŕimaśın. 01/9; o δāD aqlimiδ -yāddan çıqtï. 01/14; śonŕaqï Daqinyānımıδï, ämcäkli halqa díyä’lläŕ. 01/48; biŕ näfäŕ çőŕek alıp gäliyάmıştıq. 05/33; húwdilāyim män śäni 07/15; mänim qāqam oqıtıp açiyάmıştıq. inni śännä mάniśini āytabeŕ. 10/02. Günbed Ağzı’nda düzlük-yuvarlaklık uyumu kalınlık-incelik uyumuna göre daha kuvvetlidir. düşman ólśün śancıdan 07/56; ġadím ġoşma ġuppålåŕï βā. 01/56; yüŕœk şuŋa yandï mi 02/14; õnśoŋ bu ġıyδï dœw alıp ġaçiyά, - dœw alıp ġaçiyά. 03/22; bucúŕü dāśtānlaŕ βā ġadím. 03/34; biδim oġlallaŕımıδï yaγınıŋ aşaγına ġoyυp biŕ śa‛at, ikki śa‛at ōnnon śōŕā öyä śalıp -ōnnon śōŕā çıxıp gittilä'. 05/27; tüŕkülœŕi? 01/79; śeyŕiyeŕek, oynayaŕaq deŋDūşlaŕï tamām oġlanıŋ yüδünü śıyıŕmāna gäliyä'lläŕ, ġutlamana gäliyä'lläŕ şucúŕü 47 hämmä δāD. 06/30. Standart Türkmencede yükleme hâli ekinin ve görülen geçmiş zaman ekinin sadece düz ve dar ünlülü şekilleri vardır. Ancak, Günbed Ağzı’nda bu ekler yuvarlak ünlülü kelimelere eklendiklerinde ekin ünlüsü uyuma girerek yuvarlaklaşır. beŕäniŋ oġlυ βolśın 08/13; kä'n maşín yōqtυ; aŕaβa bilän αkitiŕdiläŕ şucúŕü. 04/43; çυγın çυγın bíδ gäŕäk 08/10; inni yāda gälmiyä', waxt geç i yä' onυ āytıp bōlmiyά. 03/35; onυ qaldıŕmalaŕï içün biŕi gäŕäk. 10/52; yenä tomāşādan ceng tuŕdυ. 05/39 I.2.11.2. ÜNSÜZ UYUMU Günbed Ağzı’nda ünsüz uyumu vardır. Eklerin ünsüzlerinin sedalı ve sedasız şekilleri vardır. õnśoŋ nä'me biδä δōŕ ettilä' - kä'n δōŕ ettilä', eδiyät beŕdilä'. 08/42; inni xūdāyçıγım şu śalamättä, ŕāxat maδālï; xǒmäyni gäldi ŕāxat bōldυq. 08/43; altmış yaşınna śadaqa edip ohōm köynäk giydiŕdiläŕ, ġatlamα őŕttiläŕ. 06/2; dőş getiŕännän śōŕa, õnśoŋ 47 < şu + cürä 63 āyttan śonŕa apaŕdılaŕ. 04/33; oŋa dőŕt ġuppa Daqaŕlaŕdï. 01/68; o δāD aqlimiδ - yāddan çıqtï. 01/14 I.2.12. VURGU I.2.12.1. Kelime Vurgusu Günbed Ağzı’nda kelime vurgusu Standart Türkmencede de olduğu gibi son hecededir. Kimi yerlerde vurgu uzunlukla karışır. onnan śōŕa oloqō΄n üç ġuppalï halqa díyä’lläŕ. 01/49; mυŋά balaqçαk diyyä'lläŕ, mυŋά köçiŕ –qa΄ymα diyyä'lläŕ. 01/17; (MeA. gäliniŋki ġıyδıŋqï΄ faŕġ ediyä'ŕ: gälin śıŕtında Daqınıŕ, ġıyδlaŕ öwläŕinde Daqınıŕ.) 01/70; toynuqla΄ deptiŕmä, 04/16; oy otıŕma΄ yengäśi (yaγçaυqa?) gidäyli. 07/5; aγıδla ġaptıŕma΄ 04/15; Standart Türkmencede -dIŕ, -tIŕ eki vurgusuzdur. Vurgunun bir önceki heceye kaymasına yol açar. Günbed Ağzı’nda bu ekinde vurgulu olarak söylendiğini görürüz. mυŋά śāqçan díyä’lläŕ; tüŕkmän malaγıŋ naqşi ol tüŕkmän naqşidi΄ŕ, tamām. 01/21; mυγa da ġaŋŕaq díyä’lläŕ; bālıγı şēylä tu΄tmayά, onυŋ naqşini bu bālıγa ġoyıpDı΄ŕlaŕ. 01/25; ata mindi΄ŕmäk –oġlånï mindi΄ŕiyä'lläŕ; gälini mindi΄ŕmäyä'lläŕ. 04/45; elläŕi bāŕ kümişti΄ŕ 07/22; Bazı yerlerde anlatımı daha etkili kılmak için vurgu daha önceki hecelere kayar. o qa΄ymαcik yaŋcaq kiçícik alıp gäliyä', şēylä. 01/18; (MeA. gälinläŕ, böyük ġıyδlaŕ da Daki΄yάŕ, ġıyδlaŕ śaçlaŕï öwden öŕälläŕ.) 01/66; biδ ya‘ni ‘aŕūślά baŕma΄δdıq. 04/22; õnśoŋ mυnï dā΄yımıŋ – dā΄yım bilän dā΄yımıŋ heläyi gäldi, qudaçlıġā. 04/30; dōśtlaŕï, deŋtūşlaŕï, bā΄cılaŕï, ġaŕdaşlaŕï hämmäśi úşişyά, oġlanıŋ dāşından toy edíyä’lläŕ, śadaqa edíyä’lläŕ. 06/41; yeŕe vuŕdım palta΄nï 10/15. 64 I.2.12.2. Cümle Vurgusu Bir cümledeki kelimelerden birinin diğerlerine göre daha baskın söylenmesine cümlü vurgusu denir. Türkçede cümle vurgusu yüklemdedir 48 . Günbed Ağzı da bu genel kurala uyar. mυγa ínçäcik çekmä díyä’lläŕ. 01/24; inni män nä'me şu waxtlaŕ biŕ āydış çıqtï. 02/01; íyδi yaŕaśın íymānlï bōlśın. 02/27; onna ġıyδ - gälännä oġlan oŋa āşıq ōliyάmışDıq. 03/21; dä'däläŕiniŋ gėyimini, dä'däläŕiniŋ kǒlāxlaŕınï, dä'däläŕiniŋ papaγını gėydiŕip bu tāyda śätiŕ śätiŕ śätiŕ ġoydï. 05/16. II. BÖLÜM: ŞEKİL BİLGİSİ (MORFOLOJİ) II.1. KELİME YAPIMI II.1.1. İsimden İsim Yapma Ekleri II.1.1.1. +a İşlek olamayan bir ektir. Metinlerde bir örneği vardır: ālaca köynäk giydiŕmä, 04/13 (St Trkm ālaca) II.1.1.2. +An ET’de bağlılık, güçlendirme ve çokluk görevinde kullanılan bu ek canlılığını yitirerek bazı kelimelerde kalıplaşmış olarak kullanılmaktadır 49 . 48 Özkan, N. (1996), Gagavuz Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları, s.99. 49 Korkmaz, a.g.e., s. 35. 65 tüŕkmäniŋ ŕαśimi nä'me inni śiδ ya‘ni oγlållaŕ śowaDıŋıδ kä'n bōlυp tüŕkmän ŕαśimläŕini öwe geçiŕśäŋiδ biδe eyė bōluŕ, memnūn śiδden. 01/8 (< oġul+an+laŕ) II.1.1.3. +ca Metinlerde “ālaca” kelimesinde bulunan +ca eki, “gibi olma” anlamı taşıyan sıfat yapma 50 fonsiyonundadır. ālaca köynäk giydiŕmä, 04/13 (< āl+a+ca) II.1.1.4. +can dä'mi gälinimiδ halimecanıŋ doγånï ayŕılıptıŕ. 06/21 (< halime+can); bυ ŕuhiyecan bilän menicäcān hāletti. 06/3 (< ŕuhiye+can); śamíŕäcān gidän ġıyδ 02/11; bυ ŕuhiyecan bilän menicäcān hāletti. 06/3 (< menije+can) II.1.1.5. +cik, +cıq, +cuq, +caq, +cάq İsim ve sıfatlara eklenerek küçültme ve sevgi belirten kelimeler türetir. Sonunda k ünsüzü bulunan kelimelere eklendiğinde, kelimenin sonundaki k ünsüzü düşer. 51 ġıyδ bōlśa ġulacıγını deşiyάllάŕ, halqa taqıyάlάŕ -halqacıq taqıyάlάŕ awådanlıyάlάŕ şiciŕe cān oγul. 06/45 (St Trkm ġulaq+cıq+ı+nı; St Trkm halqa+cıq); śünnät edip bu tayda δāD paŕçacıq gėydiŕiyä'lläŕ. 06/44 (St Trkm parça+cıq); o qa΄ymαcik (yaŋcaq?) kiçícik alıp gäliyä', şēylä. 01/18 (St Trkm kiçi+cik); şonï pay βeŕiyä'lläŕ, şäkäŕ ġoyiyάllάŕ -dőŕt Buşluqlı şäkäŕcik. 06/15 (St Trkm şeker+cik); inni xūdāyçıγım şu śalamättä, ŕāxat maδālï; xǒmäyni gäldi ŕāxat bōldυq. 05/43 (St Trkm xudāy+cıq+ım); mυγa ínçäcik çekmä díyä’lläŕ. 01/24n (St Trkm ínçe+cik); dä'dä diydi oγulcuq. 07/21 (St Trkm oġul+cuq), õnśoŋ yene mamaśınnan gälännän śōŕa dişçaγı çıqïyά. 50 Korkmaz, a.g.e., s.341. 51 Sarı, a.g.e., s. 27. 66 06/34 (St Trkm diş+çik+i); mυŋά balaqçαk diyyä'lläŕ, mυŋά köçiŕ –qa΄ymα diyyä'lläŕ. 01/17. II.1.1.6. +çe, +çä Bu ek, ulusların adlarına gelerek o ulusa ait dil veya lehçe adı türetir. tüŕkmänçe, tüŕkmänçe. 04/3; tüŕkmänçä gepleş. 01/9 II.1.1.7. +çılıq Standart Türkmencede ET’de olduğu gibi ek -çI şeklindedir. Bu ekin çeşitli fonksiyonları bulunmaktadır. 52 Buradaki örneklerde +çı eki, +lıq eki ile +çılıq şeklinde genişletilmiştir. Ek, buradaki örneklerde uğraş adı yapma fonksiyonunda kullanılmıştır. inni hämānäDän nä'me, biŕ ġıyδ öydä mi, ikki Dάnä ġoca nänä gäliyä' mυnı ġudaçlıġa. 04/1 (St Trkm ġudaçlıq+a); õnśoŋ mυnï dā΄yımıŋ – dā΄yım bilän dā΄yımıŋ heläyi gäldi, qudaçlıġā. 04/29; nāŕāxatçılıq tutıyά ŕ dā. 10/57 (Far. nā ان + Ar. rahat ر تحا + Tü. çı + lıq) II.1.1.8. +daş Bu ek ortaklık, aynı durumda bulunma gibi analmlar ifade eden kelimeler türetir 53 . Metinlerde sadece bir örneği bulunmaktadır: dōśtlaŕï, deŋtūşlaŕï, bā΄cılaŕï, ġaŕdaşlaŕï hämmäśi úşişyά, oġlanıŋ dāşından toy edíyä’lläŕ, śadaqa edíyä’lläŕ. 06/41 (St Trkm ġardaş+ları) 52 krş. Sarı, a.g.e., s. 23-24; Clark, L. (1998), Turkmen Reference Grammar, Wiesbaden: Harrasowitz Verlag, s. 519. 53 Clark, a.g.e., s. 519. 67 II.1.1.9. +lI, +lU Eski Türkçede +lIġ, +lUġ 54 şeklinde olan bu ek Türk Lehçelerinin hepsinde kullanılan bir sıfat yapım ekidir 55 . õnśoŋ biδim bυ gälinimiδ beylä otυŕanna ġāyin än äśi gäliyä', αlin δāDlï śowġatlï gäliniŋ yüzün açïyά. 01/39 (St Trkm zāt + lı; sovgat + lı); o da ayŕıldï, vefāt etti gitti o, wäli –göδlỉ āta. 10/35 (St Trkm göz + li); bōśtālli bőŕük, tekenaqşlï bőŕük, üyşüŕmäli bőŕük, o nä o tiŕāllï bőŕük, şucúŕä bőŕük tökülüŕ ġuŕwāllıqDa. 01/33(< Far. bostān ناتسب + lı; < Stn Trkm teke + Far. naqş شقن +lı; < üyş + (ü)r + mä + li; < tiran + lı)); onnan śōŕa oloqō΄n üç ġuppalï halqa díyä’lläŕ. 01/49 (St Trkm ġupba + lı); śonŕaqï Daqinyānımıδï, ämcäkli halqa díyä’lläŕ. 01/48 (St Trkm emcek + li); täδä yılıŋ mübaŕäk bōlśın, śälāmät bōlśın, õnśoŋ gälän yılï beŕäkätli bōlśın. 09/7 (St Trkm bereket + li); bulaŕıŋ hemmäśi güyçli adamlά - ya‘ni feyδ beŕyä'n adamlά, güyçli ādamlά. 10/44 (St Trkm güyç+li); “íyδi yaŕaśın íymānlï bōlśın” díyä’lläŕ, bāŕamıδda.02/2 (St Trkm íman + lı); āŕdï tēngeli gäλäk 03/7 (St Trkm teŋŋe + li); acaba ey śıŕlï bendädiŕ ey 10/12 (St Trkm sır + lı); śayŕap tuŕan ġıyδıl díyşli ġıyδ gäŕäk. 03/15 (St Trkm díş + li); āllï yoŕġan dœşädiŋ 04/18 (St Trkm āl + lı); yā qutlu beyk yā bawam 10/13; yaqaśı kiŕlï bä'wek 07/50 (St Trkm kir + li). II.1.1.10. +lIq, +lUq ET’den beri kullanılan bu ek Günbed Ağzı’nda sıkça kullanılmaktadır. Bu ekin metinlerdeki fonksiyonları şu şekildedir: Eklendiği varlığın topluca bulunduğu yer adları yapar 56 . şu aγaşlıq díyä’lläŕ tüŕkmänläŕ, şu aġaśï, şonï biŕ oloqō΄n biŕ däŕäcä βeŕiyä'lläŕ. 06/12 (< MK yıġaç, St Trkm aġaç + lıq) 54 bkz. Ergin, a.g.e. s. 151. 55 Türkmen Diliniŋ Grammatikası (Morfologiya), (2000), Aşgabat: Ruh Neşriyatı, s. 80-81. 56 Clark, a.g.e. s. 519. 68 Zaman bildiren kelimelere eklenerek onların belli bir sürede yapıldığına işaret eden kelimeler yapar 57 . bōśtālli bőŕük, tekenaqşlï bőŕük, üyşüŕmäli bőŕük, o nä o tiŕāllï bőŕük, şucúŕä bőŕük tökülüŕ ġuŕwāllıqDa. 01/33 (St Trkm ġurbān + lıq + da); täδä yıl kutlamaśï bā; emmā śυfŕa yayŕatmıyaq emmā, ŕamaδan ayDı βāŕ, fetŕ ayDı, ġuŕbanlıq ayDı bā. 09/2 (St Trkm ġurbān + lıq) Eklendiği isim ve sıfatların anlamlarını genişleterek nitelik belirten isimler yapar 58 . ġaŕaδ cān xudāy śaγlıq bōlśın, śalāmatlïq bōlśın. 06/48 ( St Trkm saġ + lıq); şuluġluġ edennä yaŋqï ceng tuŕdï - ceng tuŕdï; tamām da halqtan gälän ādamlά hamlättilän. 05/6 (St Trkm şuluq + lıq); ohom onna ġıyδa śeçki śάçiyάllάŕ, çüçük śάçiyάllάŕ, pişennik śάçiyάllάŕ, pişmä śάçiyάllάŕ, ġulaγını deşiyάllάŕ, awådanlıyάllάŕ. 06/46 (< piş + en + lik) Yüklə 1,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|