MUĞla üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
XI
ÖNSÖZ 
 
İran’da konuşulan Türkmen ağızları üzerine bildiğimiz kadarıyla, bir çalışma 
dışında (Doerfer G.-W. Hesche, “Turkmenische Materialian aus Gonbad-e Qābūs, 
Materialia Turcica Band 19, 1998.) yayımlanan herhangi bir yayın bulunmamaktadır. 
Bunun yanısıra Prof. Dr. Sultan Tulu’nun da konu üzerinde bir çalışması yayıma 
hazırlanmıştır (Tulu, S. İran’a Yapılan Bir Araştırma Gezisi ve Günbed Ağzı, 2008). 
Bu çalışmayla, Türkmen-Sahra olarak adlandırılan bu bölgenin merkezi Günbed-i 
Kāvus  şehrinden yaptığımız derlemelerle bu ağzın özelliklerini ortaya koymayı, bu 
alandaki eksikliklere katkıda bulunmayı amaçladık. 
 
İran’a düzenlediği araştırma gezisine katılmamı sağlayan, beni bu çalışmayı 
yapmaya yönlendiren, kütüphanesini kullanmama izin veren, her konuda 
destekleyen, yol gösteren değerli hocam Prof. Dr. Sultan Tulu’ya; dizin programı ile 
çalışmam sırasında kısa sürede uzun bir yol almamı sağlayan Halil Açıkgöz hocama; 
derlemeleri yazıya geçirmem esnasında anlaşılmayan noktaların açığa çıkarılması 
için yardımlarını esirgemeyen Ahmed Khataminia’ya, Cemaletddin Dibaei’ye, Yusuf 
Gocuk’a ve Rahman Deveci’ye; bu tezin oluşumunun temelini oluşturan dil 
malzemelerini derlediğimiz,  İran’da bize evlerinin kapılarını açan, Atagözlü 
ailesinden Kurbantaç Atagözlü, Mahmut Atagözlü, Menice Atagözlü ve Zöhre 
Atagözlü’ye ; yaşamım boyunca maddi, manevi her konuda beni destekleyen aileme, 
özellikle babam Mustafa Yıldırım’a teşekkür ederim. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
XII
ÖZET 
 
İran’da eski zamanlardan bu yana Türk lehçeleri ve ağızlarının varlığı kendini 
korumaktadır. Bu lehçe ve ağızların araştırılması için birçok bilim adamı 
araştırmalarda bulunmuştur. Son olarak, İran Türkolojisi alanında Prof. Dr. Gerhard 
Doerfer, bu bölgeye inceleme gezileri düzenleyerek yayınlar yapmıştır. Ancak, 
bildiğimiz kadarıyla,  İran’daki Türkmencenin ağızları üzerine şimdiye dek -bir 
çalışma dışında (Doerfer G.-W. Hesche, “Turkmenische Materialian aus Gonbad-e 
Qābūs, Materialia Turcica Band 19, 1998.) - herhangi bir yayın yapılmamıştır.  
 
2005 Yılının Ağustos ayında Prof. Dr. Sultan Tulu’nun İran’ın Horasan 
Bölgesi’ne düzenlediği araştırma gezisine katıldım. Bu gezi esnasında Türkmen-
Sahra’nın merkezi Günbed-i Kāvus’tan da derlemeler yapıldı. Çalışmamız, burada 
derlenen materyaller esasında Günbed ağzının özelliklerini ortaya koymak amacıyla 
hazırlandı. 
 
Çalışmamız, üç bölümden oluşmaktadır: Gramer, metinler ve tanıklı sözlük. 
Gramer ise iki ana bölümden oluşmaktadır: Ses bilgisi (fonetik) ve şekil bilgisi 
(morfoloji). Bu bölümlerde Günbed Ağzı’nın eş zamanlı olarak Standart Türkmence 
ile, art zamanlı olarak ise Eski Türkçe ile karşılaştırılması yapılmaya çalışıldı. 
 
Tanıklı sözlükte, metinlerde geçen bütün kelimeler tarandı ve tespit edildi. 
Ayrıca, bunların metinlerde geçen anlamları verildi. Daha sonra kelimenin geçtiği 
cümleler sıralandı. Karşılaştırma açısından, Standart Türkmencedeki, Azericedeki, 
Eski Türkçedeki ve Farsçadaki karşılıkları verilmeğe çalışıldı. Doerfer / Hesche’de 
(1998) geçen kelimeler de metinlerimizdekilerle karşılaştırıldı. 
 
Çalışmamızın son bölümünde ise, tarafımızdan dinlenerek yazıya geçirilen 
metinler yer almaktadır. 
 
 
Anahtar Kelimeler: Türkmence, ağız, İran, 
Günbed-i Kavus.
 

 
XIII
 
ABSTRACT 
 
In Iran, Turkish dialects and local dialects have been conserving their origin 
for a long time. To find these dialects ands local dialects lots of scientists have made 
researches. Lastly, Prof. Dr. Gerhard Doerfer got his researches published after 
taking a trip to this area. But, as we know, there are not so many publications about 
accents of the Turkoman language used in Iran except for one work (Doerfer G.-W. 
Hesche, “Turkmenische Materialian aus Gonbad-e Qābūs, Materialia Turcica Band 
19, 1998.).  
 
In August 2005, I joined a research trip to Horasan, Iran with  Prof. Dr. Sultan 
Tulu. During our trip, compilations were also done in Gonbad-e Qāvus, the centre of 
Turkoman-Sahra. Our work’s aim is to explain the characteristic of Gonbad based on 
the materials compilated.
 
Our work consists of three parts: Grammar, texts and dictionary. Grammar  
consists of two main sections: Phonetics and morphology. In these sections, Gonbed 
accent is compared to Standard Turkomoan Language, following it, to Old Turkish. 
 
In dictionary, all the words in texts have been found out and analysed. 
Besides, their meanings used in the texts have been given. Then, sentences which 
include each words have been arranged in order. To make a comparison, their 
translations in Standard Turkoman Language, Old Turkish and Persian Language 
have been given. Words which were used in Doerfer/Hesche (1998) have been  
compared to the ones in our texts. 
 
 
In the last part of our work, there are the texts which were listened and 
written down by us. 
 
 
 
Key Words: Turkoman language, local dialect, 
Iran, Gonbad-e Qāvus.
 

 
XIV
TABLOLAR DİZİNİ 
 
Tablo 
1. 
Ünlü 
(Vokal) 
Tablosu 
      13 
Tablo 
2. 
Ünsüz 
(Konsonant) 
Tablosu      37 
Tablo 3. İyelik 
Çekimi 
        86 
Tablo 4. İsim Çekimi / Şimdiki 
Zaman 
Çekimi 
    88 
Tablo 5. İsim Çekimi / Görülen Geçmiş Zaman  
 
 
 
 
89 
Tablo 6.  Şahıs 
Zamirleri 
Tablosu 
      95 
Tablo 7. Şahıs Zamirlerinin Hal Ekleriyle Çekimi   
 
 
 
97 
Tablo 8.  İşaret Zamirleri ve Hâl Ekleriyle 
Çekim 
Tablosu 
   99 
Tablo 9. 1. Tip Şahıs 
Ekleri 
Çekim 
Tablosu 
     102 
Tablo 10.  2. Tip Şahıs 
Ekleri 
Çekim 
Tablosu     103 
Tablo 11. Geniş 
Zaman 
Çekimi 
      103 
Tablo 12.  Şimdiki 
Zaman 
Çekimi 
      105 
Tablo 
13. 
Gelecek 
Zaman 
Çekimi 
      108 
Tablo 14. Görülen Geçmiş 
Zaman 
Çekimi 
     109 
Tablo 15. Öğrenilen Geçmiş 
Zaman 
      112 
Tablo 16.  Emir/İstek 
Kipi 
Çekimi 
      113 
Tablo 17. Şart 
Kipi 
Çekimi 
       115 
Tablo 18. Geniş Zamanın 
Hikâyesi 
Çekimi 
     117 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
XV
FONETİK İŞARETLER 
 
ā 
 
: uzun a 
α 
 
: a ~ ä 
ά 
 
: a ile ä arası, uzun ve vurgulu 
å 
 
: yuvarlak a ( a ~ o) 
ä   : 
açık e ( a ~ e) 
ä' 
 
: uzun açık e 
ē 
 
: uzun e
 
δ 
 
: peltek z 
B 
 
: b ~ p 
β 
 
: b ~ v 
D 
 
: d ~ t (t’ye yakın) 
ē 
 
: uzun e 
ə 
 
: a ~ ı 
ė   : 
kapalı e (e ~ i) 
γ   : 
kalın ğ 
x   : 
hırıltılı h sesi 
ī   : 
uzun 
ı 
ï   : 
ı ~ i 
í 
 
: uzun i 
q   : 
kalın k 
ŋ 
 
: nazal n 
ō 
 
: uzun o 
ŏ 
 
: o ~ u 
ó 
 
: o ~ ö 
ő 
 
: uzun ö 
õ 
 
: nazal o 
œ 
 
: ö ~ ä 
ŕ 
 
: peltek r 
ś 
 
: peltek s 
υ 
 
: u ~ ı   

 
XVI
ū 
 
: uzun u 
ú 
 
: u ~ ü 
ǖ 
 
: uzun ü 
ỉ 
 
: ü ~ i 
`   : 
vurgu 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
XVII
KISALTMALAR 
 
(      ?)  
: anlamı anlaşılamayan kelimeler 
- ......    
: konuşmacının düzeltisi  
(MeA     ) 
: Menije Atagözlü’nün konuşmaları. 
(MaA     ) 
: Mahmut Atagözlü’nün konuşmaları. 
(ZA        ) 
: Zöhre Atagözlü’nün konuşmaları. 
(BK        ) 
: başka bir kaynak kişinin konuşması. 
a.   : 
aynı 
a.g.e.  
: 
adı geçen eser 
a.g.m.  
: adı geçen makale 
a.y.  
: 
aynı yer 
bk.  
: 
bakınız 
krş  
: 
karşılaştırınız 
s.   : 
sayfa 
S.   : 
sayı 
St. Trkm 
: Standart Türkmence 
Az.    
: Azeri Türkçesi 
Özb.   
: Özbek Türkçesi 
MK   
: Mahmut Kaşgari, Divānü’l Lūgāti’t Türk 
EUT   
: Eski Uygur Türkçesi 
ET 
 
: Eski Türkçe  
Far.  
: 
Farsça 
Ar.  
 
: Arapça 
AG 
 
: A. Von Gabain, Eski Türkçenin Grameri 
Doe/He.(Gu): Gerhard Doerfer / Wolfram Hesche, Turkmenische Materialien aus 
Gonbad-e Qâbûs 
TMEN 
 : Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen (Doerfer, 
G., 96) 
 
 

 
1
GİRİŞ 
 
İran’da tarihî ve coğrafî bakımdan çok eski zamanlardan bu yana Türk 
lehçeleri ve ağızlarının varlığı kendini korumaktadır. Bu Türk lehçelerinin 
araştırılması için batılı bilim adamları sayılı araştırma gezileri yapmışlardır. Son 
olarak,  İran Türkolojisi alanında tanınan Gerhard Doerfer, bu bölgeye inceleme 
gezileri düzenleyerek yayınlar yapmıştır. Bu gezilerin neticesinde, yeni ve tarihî 
bakımdan günümüzde en eski Türk lehçesi sayılan Halaç Türkçesini, 70’li yıllarda 
ise Horasan Türkçesini keşfetmiştir. Bunların keşfiyle Türk dillerinin 
sınıflandırılması da yeniden değişmiştir.  
 
İlk defa Poceluevskiy bugünkü Türkmenistan Cumhuriyeti’ndeki ağızlar 
üzerine çalışma yapmış ve araştırmalarda bulunmuştur. Daha sonra Türkmen İlimler 
Akademisi’nin yaptığı çalışmalar bunu takip etmiştir. Buna karşın,  İran’daki 
Türkmenlerle ilgili olarak şimdiye değin pek az araştırma yapılmıştır. Bildiğimiz 
kadarıyla, bölgedeki Türkmen ağızları üzerine -yabancı dilde yayımlanan bir çalışma 
dışında (Doerfer G.-W. Hesche, “Turkmenische Materialian aus Gonbad-e Qābūs, 
Materialia Turcica Band 19, 1998.)- herhangi bir yayın bulunmamaktadır. Bundan 
başka Prof. Dr. Sultan Tulu’nun bu konu üzerinde bir çalışması yayıma 
hazırlanmıştır (Tulu, S. İran’a Yapılan Bir Araştırma Gezisi ve Günbed Ağzı, 2008). 
 
2005 yılının Ağustos ayında tez danışmanım Prof. Dr. Sultan Tulu’nun İran 
Horasan’ına düzenlemiş olduğu araştırma gezisine katıldım. Bu araştırma gezisinde, 
Türkmenlerin bulunduğu Türkmensahra bölgesinden ve bu bölgenin merkez şehri 
olan Günbed-i Kavus’dan da derlemeler yaptık.  İşte bu çalışma, Türkmensahra 
olarak adlandırılan bu bölgenin merkezi sayılan Günbed-i Kavus (Kavus’un şehri)’ta 
konuşulan ağzın özelliklerini ortaya koymak amacı ile hazırlandı.  
 
Coğrafî bakımdan  İran’da Türk nüfusu dağınık bir halde, daha çok kuzey-
batı, kuzey-doğu ve güney bölgelerinde yaşamaktadır. Buradaki Türk nüfusu, 
yayıldığı alan içinde değişik lehçe ve ağız özellikleri bakımından çeşitlilik 
göstermektedir: Kaşkay Türkçesi, Sungur Türkçesi, Azeri Türkçesi, Horasan 

 
2
Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Halaç Türkçesi v.b. Bu lehçe ve ağızlar,  resmî dil olan 
Farsçanın egemenliği altında varlıklarını sürdürmektedirler. İran’ın Türk nüfusu 
içinde Azerbaycan Türklerinden sonra en büyük çoğunluğunu Türkmenler 
oluşturmaktadır. İran Türkmenleri genellikle Gümbed-i Kavus şehrinde toplanmıştır. 
Bu çalışmada da bu bölgedeki Türkmenlerin yoğunlukta bulunduğu merkez olan 
Gümbed Ağzı temel alındı. 
 
Günbed’de yaptığımız ve çalışmamıza esas olan ses kayıtları Prof. Dr. 
Sultan Tulu ile Gümbed’de bulunduğumuz esnada, Atagözlü ailesinden derlendi. 
Geleneklerine ve etnik kimliklerine son derece bağlı olan Atagözlü ailesi, Ata 
Tayfası’na mensuptur. Burada yaşayan diğer tayfalar tarafından Ata Tayfasına 
mensup olan fertler dinî bir güce sahip olarak kabul edilmekte ve saygı 
görmektedirler. Atalar, Seyit soyundan geldiklerine inanmaktadırlar. Soylarının 
devamlılığı için kendi tayfaları içerisinde kız alıp vermektedirler.  
 
İran’da yaşayan günümüz Türkmenlerinin çoğu çok dillidir (Farsça, Azerice, 
Tati, Mazenderanî vb.)
1
. Derleme yaptığımız kaynak kişilerden Menice ve Mahmut 
Atagözlü hem Türkmenceyi hem de Farsçayı kullanmaktadırlar. Zöhre Atagözlü, 
Farsçayı ve Türkmenceyi günlük yaşamında kullanmasının yanısıra -uzun bir süre 
Türkiye’de yaşamasından ötürü- Türkiye Türkçesini de çok iyi bilmektedir.  
Çalışmamızda istifade ettiğimiz esas kaynak kişi, Kurbantaç Atagözlü Farsçayı 
pekiyi bilmemektedir; dolayısı ile elimizdeki metinler orijinal Gümbed Ağzı’nın 
özelliklerini yansıtmaktadır. Ancak, Türkiye’den gelen konuklar olmamız nedeniyle, 
derleme esnasında yer yer Azeri Türkçesi ve kimi yerde de Farsça söyleyişler 
olmuştur. Bunlar tarafımızdan ilgili yerlerde dipnotlarda ve sözlükte belirtildi. 
Günbed’de Türkmenlerin çeşitli tayfalarına mensup, başta Yomut, Teke, Göklen 
boyları olmak üzere Azeriler, Farslar, Beluciler v.b etnik kimliğe mensup birçok aile 
yaşamaktadır. Bu çok çeşitlilik, konuşulan dile de etki etmekte double gramer 
hususiyetinin oluşmasına yol açmaktadır. 
 
 
                                                 
1
 bkz. Blaga, R., İran Halklarının El Kitabı, s.315-323 

 
3
Çalışmamız esnasında, derlenen metinler önce tarafımızdan dinlenip yazıya 
geçirildi. Yazıya geçirilen derlemeleri, konuları itibarı ile on metin şeklinde 
sınıflandırdık. Bu metinlerde geçen satırlar numaralandırıldı. Gramer ve sözlük 
kısımlarında, ilgili bölümdeki örneğe işaret edilirken, örnekten sonra önce metin 
numarası, ardından satır numarası verdik. Örnek: töwöröğü 03/24. (yani: 3 numaralı 
metnin 24. satırı). 
 
Gramer kısmında Günbed Ağzı’nın fonetik ve morfolojik özelliklerini iki 
bölümde ele aldık. Eş zamanlı olarak Standart Türkmence ile, art zamanlı olarak Eski 
Türkçe ile karşılaştırmalar yaparak farklılık ve benzerlikleri de ortaya koymaya 
çalıştık. 
 
Tanıklı sözlükte ise; metinlerde geçen kelimelerin anlamları verilmeğe 
çalışılarak, aynı kelimenin geçtiği tüm cümleler sıralandı. Sözlük bölümünde, 
karşılaştırma açısından varsa Standart Türkmencedeki, Azeri Türkçesindeki, Eski 
Türkçedeki, Farsçadaki karşılıkları ile Doerfer ve Hesche’nin Günbed’den yaptıkları 
derlemelerdeki [Doe/He. (Gu)] kelimelerin karşılığı verildi. Zöhre Atagözlü’den 
alınan kayıtlar Tükiye Türkçesinin etkisinde olduğundan sözlük kısmına alınmadı. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
4
GRAMER 
 
I. BÖLÜM: SES BİLGİSİ (FONETİK)   
 
 
 
 
 
 
I.1. 
ÜNLÜLER 
(VOKALLER) 
      
 
 
a : 
Kısa, düz ve geniş bir art damak ünlüsüdür: 
yaqamıδï 01/13, ayaγımıŋ 01/16, 
ġudaçlıġa 04/5, yayŕatmıyaq 09/1.
 
α : 
a ile ä arasında, açık bir ünlüdür:
 fαmiliŋ 01/4, ŕαśimläŕimiδiŋ 01/10, αlinnän 
03/10. 
ə 
: a ile ı arasında bir ünlüdür: ġawəŕγa 06/35.
 
å 
: yuvarlak a,
 a ile o arasında bir ünlüdür: 
oγlån 03/20, doγånlaŕımıδï 04/28, 
håwa 05/28, ġåwı 06/5, åwadõlap 06/14. 
ä : 
Kısa, düz ve geniş bir ön damak ünlüsüdür. “a-e” arası bir sestir: 
tüŕkmänläŕ 01/6, 
dαnä 02/3, edíyä’lläŕ 02/4, beylä 03/10, bilän 03/25. 
e : 
Kısa, düz ve geniş bir ön damak ünlüsüdür: 
geçipdiŕ 03/31, ecäśi 04/3, beŕelim 
04/5, heŕ 06/4, yetiŕśin 06/17.
 
ė 
: e ile i arasında dar ve kapalı bir ünlüdür: gėcädä 08/21, pėyġambäŕläŕ 10/22, 
käDė 10/31; gėydiŕip 05/16.  
ı : 
Kısa, düz ve dar bir orta damak ünlüsüdür: 
śowaDıŋıδ 01/8, naqış 01/11, 
ayıŕmάδlάŕ 02/6, gäliyä'mışDıq 03/20, ġudaçlıġa 04/5.
 
ï : 
ı ile i arasında bir ünlüdür. Normalden kısa olan ı ünlüsü kelime sonundaki 
kullanımında ï ünlüsüne değişmektedir: 
qāqaśï 04/6, alïyάllάŕ 04/9, tıllāśï 07/8, 
yalï 08/1, fāŕślaŕıŋqï 09/1. 
i : 
Kısa, düz ve dar bir ön damak ünlüsüdür: 
Daqiyάllάŕ 01/45, diyyä’ 03/23, bilän 
03/25, inni 10/2, ikki 04/1, beŕelim 04/5.
 
o : 
Kısa, yuvarlak ve geniş bir art damak ünlüsüdür: 
õnśoŋ 04/30, şonlaŕï 05/39, 
xoŕladılaŕ 05/40, noγul 06/4, pośśuq 06/13, oγulcuq 07/21, βolśın 08/14, 
nowŕuδ 09/1.
 
õ 
: nazal o ünlüsüdür: õnśoŋ 09/7, 01/35. 
ŏ : 
o ile u arasında bir ünlüdür:
 ŏŕuśg
h
at 04/6, paytŏn 04/42.
 

 
5
ó 
: o ile ö arasında bir ünlüdür: kókάt 01/30, góδδä 01/41, yóŕtişip 03/9, óyä 
03/20, yó'ŕ 05/35, ólśün 07/56. 
ö : 
Kısa, yuvarlak ve geniş bir ön damak ünlüsüdür: 
köyneğimiδiŋ 01/11, töwöŕöğü 
03/24, götēŕdik 04/28, öyä 05/7, göwek enäni 06/25, çöŕöγ 08/20.
 
œ 
: ö ile ä arasında bir ünlüdür: kőŕökœnimiŋ 01/2, dœşädiŋ 04/19, çőŕœγỉ 
05/29, œwliya 10/9, œwlaDï 10/22, yüŕœkden 10/51. 
u : 
Kısa, yuvarlak ve dar bir art damak ünlüsüdür: 
doqu 01/6, çúçebuŕnu 01/12, 
şucúŕü 01/31, bunυŋ 03/24.
 
υ : 
u ile ı arasında bir ünlüdür: 
śoqυ 03/25, mυnı 04/1, yōqtυ 04/44, ‘āxunυmıδ 
05/4, ġoyυp 05/19, śυfŕa 09/2, mahmυt 10/37. 
ú : 
u ile ü arasında bir ünlüdür: 
bucúŕü 10/41, çún 10/59, çúçebuŕnu 01/12, 
ġúlyaqaŋ 01/42, dúŕbinä 02/10, gúnỉm 02/15.
 
ü : 
Kısa, yuvarlak ve dar bir ön damak ünlüsüdür: 
kümüş 01743, biλeδük 01744, 
düδülśỉn 02/18, düşiniyάllάŕ 03/33, üş 04/29.
 
ỉ 
: ü ile i arası bir ünlüdür: őδỉmiŋki 01/58, dökỉldilä'n 05/7, düşündỉŕ 08/16, 
dőŕdỉ 08/21, göδlỉ āta 10/35, śöylỉcäk 10/47. 
 
I. 1.1 UZUN ÜNLÜLER (UZUN VOKALLER)   
 
 
 
 
 
ā 
: Uzun, düz ve geniş bir art damak ünlüsüdür. Dil ardının iyice geri çekilmesi ve alt 
çenenin dil ile birlikte iyice aşağı inip ağız boşluğunun açılışının yavaş yavaş 
genişleyip gitmesiyle oluşmaktadır. “ā”, kısa “a”dan biraz geride ve aşağıda 
meydana gelmektedir: 
bālıq 01/20, āytıyāllaŕ 02/2, dāşï 03/25, śäŕwāδlaŕï 05/7, 
āwŕimaśın 06/17.
 
 
ά 
: ä ünlüsünden daha açık, a ile ä arası, uzun ve vurgulu bir ünlüdür: 
bōldiŕiyάlάŕ 
06/26, śāyάllάŕ 08/2, alyάn 10/45, tutıyά
ŕ 
10/57.
 
 
ä' 
: Uzun, düz ve geniş bir ön damak ünlüsüdür:
 nä'me 0173, 
 
diyyä'lläŕ 01/19, 
gäliyä'mışDıq 03/20, nä'neśi 04/2, dä'l 04/40,  kä'n 10/60.
 
 
ē 
: Uzun, düz, geniş bir ön damak ünlüsüdür. Kullanım alanı oldukça sınırlıdır: 
şēylä 
08/25, dēp 01/6, dē 01/42, tēngeli 03/7, götēŕdik 04/28.
 

 
6
 
ī 
: Uzun, düz ve dar bir orta damak ünlüsüdür. “ī” ünlüsünün oluşumu “ı”dan farklıdır. 
Dilin ucu biraz hareket öne doğru yavaşça hareket edip ön damağa iyice yaklaşır. “ī” 
böylece biraz daha önde ve yukarda meydana gelir. “ıy” şeklinde telaffuz edilir. Bu 
bakımdan “ī” söyleyişte yarı diftonglu bir ünlüdür: 
laγīŕ laγīŕ 01/63, alayīm 01/72, 
otīŕdım 05/1, pīyġambäŕ 06/5.
 
 
í 
: Uzun, düz, dar bir ön damak ünlüsüdür. “í”nin oluşumu “i” ünlüsünden farklıdır. 
Dilin ucu iyice öne doğru hareket edip üst ve ön fişlerin dibine yaklaşır, biraz da ön 
damağa doğru yükselir. “í”, böylelikle biraz önde ve yukarıda meydana gelir. “iy” 
şeklinde telaffuz edilir. Bu bakımdan “í”, söyleyişte yarı diftonglu bir ünlüdür: 
qadímläŕ 01/86, íyδi 02/2, bíŕ 03/1, díyşli 3/15, díymä 04/4.
 
 
ō 
: Uzun, yuvarlak ve geniş bir art damak ünlüsüdür. Oluşumu, dudakların iyice 
yuvarlaşıp öne uzaması, dilinse öncekinden biraz geri çekilmesiyle gerçekleşir ve bu 
özelliğiyle “o” ünlüsünden farklılık gösterir. Yani “ō” ünlüsü, “o”dan biraz geride 
meydana gelmektedir: 
oloqō΄n 04/21, bōldıŋ 04/27, yōqtï 05/29, δōŕ 05/42, 
onśōŋ 06/10.